Hoorcolleges Inleiding in de journalistiek (1 t/m 12)
2021-2022
Universiteit Leiden – Minor Journalistiek en Nieuwe Media – jaar 3 – semester 1
Hoorcollege 1 Inleiding in de Journalistiek 13092021
De krant wordt ook wel de moeder aller journalistiek genoemd. Het is het oudste
journalistieke medium dat we kennen en de professionalisering van de journalistiek is bij de
krant begonnen. Door corona zijn een aantal kranten gestopt met papieren uitgaven te
maken. Nu de Metro bijvoorbeeld niet meer op papier verschijnt, hebben we geen
landelijke, gratis, geprinte kranten meer in Nederland. Papieren kranten werden echter ook
voor corona al minder populair.
Een korte geschiedenis van de papieren krant
Cruciale uitvindingen in de geschiedenis van de papieren krant:
- De drukpers (Gütenberg). Deze uitvinding zorgde er echter nog niet voor dat kranten
een massamedium werden. Met de oorspronkelijke drukpersen kon je nog namelijk
nog geen kranten in grote oplages drukken, dat stond de techniek nog niet toe. Pas
tijdens de Industriële Revolutie ging de techniek ver genoeg vooruit om dit wel
mogelijk te maken. Denk bijvoorbeeld aan de stoommachine, die de rotatiepers kon
aandrijven.
- De telegraaf. Dankzij de telegraaflijnen kon informatie sneller en over grotere
afstanden verspreid worden. Vroeger verschenen kranten niet regelmatig of niet zo
vaak, mede omdat er ook gewoon te weinig nieuws was om af te drukken. De
telegraaf veranderde dit. Hoe belangrijk deze uitvinding was, kunnen we afleiden uit
het feit dat bijna elk land wel een krant heeft met het woord telegraaf erin. Je zou
zelfs kunnen stellen dat de rotatiepers en de telegraaf belangrijker waren voor de
geschiedenis van de krant, dan de drukpers.
De eerste regelmatig verschijnende krant in Nederland was de ‘Courante uyt Italien,
Duytslandt, &c’. Hiervoor verschenen ook al kranten, maar zeer onregelmatig. In deze
Courante stond vooral buitenlands nieuws, relevant voor mensen die in de internationale
handel werkten. Er stond geen binnenlands nieuws in. Dit had te maken met het feit dat er
toen nog censuur was, waardoor je nauwelijks politiek nieuws aantrof in kranten.
Ook maatschappelijke factoren hebben een verschil gemaakt in de geschiedenis van de
krant. Een eerste factor is de Industriële Revolutie. Dit leidde tot urbanisatie. Juist in steden
onstond behoefte aan een nieuwsmedium, doordat ze veel groter waren dan dorpen waar
iedereen elkaar kende en nieuws van mond tot mond ging. De IR zorgde er ook voor dat
welvaart steeg, waardoor meer mensen zich een krant konden veroorloven.
1
,Een tweede factor was de komst van de persvrijheid. Hierdoor kon er over politieke
onderwerpen geschreven worden, en werden kranten dus voor een groot publiek
interessanter. De IR zorgde voor wantoestanden, en kranten konden nu over deze
onderwerpen gaan schrijven. Kranten en tijdschriften die zich specialiseerden in het
publiceren van schandalen werden ‘mestscheppers’ genoemd.
Een derde factor was de afschaffing van het dagbladzegel. Op kranten werd belasting
geheven en dit heette het dagbladzegel. Dit gebruikte de overheid om ervoor te zorgen dat
kranten minder populair zouden zijn. Deze belasting werd uiteindelijk afgeschaft (1864). De
hoogte van de belasting was afhankelijk van de omvang van de krant, en daarom werden
kranten voorheen zeer op zeer klein formaat gedrukt. Na de afschaffing werden kranten uit
vreugde op enorm formaat gedrukt.
Een vierde factor was de verbetering van het onderwijs, wat ervoor zorgde dat een breder
publiek alfabeet werd.
Door een combinatie van technologische en maatschappelijke factoren is de krant
uiteindelijk een massamedium geworden.
Op het moment dat de krant in Amerika een massamedium werd, ontstond de ‘penny press’.
Hiermee worden kranten bedoeld die in hele grote oplages gedrukt werden en voor weinig
geld verkocht werden. Deze kranten specialiseerden zich in sensationeel nieuws en waren
gericht op een groot en breed publiek.
De verticale opmaak: de pagina van de krant is verdeeld in verticale kolommen.
Berichtgeving begint linksboven op de pagina en gaat dan via de verticale kolommen door
tot rechtsonder.
De sensatiekranten hebben uiteindelijk de koppen uitgevonden (om aandacht te trekken). Zij
kozen er ook vroeg voor om al afbeeldingen (tekeningen) op te nemen in de kranten (nog
voordat je foto’s kon drukken). Hier kwam kritiek op vanuit andere kranten, omdat deze
tekeningen niet waarheidsgetrouw zouden zijn. Ook kwaliteitskranten waren in eerste
instantie tegen de koppen.
Pas na de Tweede Wereldoorlog veranderen Nederlandse kranten sterk qua vorm. Dit wordt
de Angelsaksische opmaak genoemd. We zien opvallende koppen en veel beeldmateriaal. De
opmaak van verticale kolommen wordt losgelaten, en in plaats daarvan zien we blokken van
foto’s en tekst die bij elkaar horen. Grofweg is wel vastgehouden aan de verticale
kolommenstructuur. Kwaliteitskranten waren nog wel lang terughoudend met het afdrukken
van kleurenfoto’s. Dat vonden zij iets schreeuwerigs voor de sensatiekranten.
Hedendaagse ontwikkelingen
Na de Tweede Wereldoorlog was de oplage van betaalde landelijke en regionale papieren
kranten een tijdje heel laag. Dit kwam door papierschaarste. Echter liep de oplage wel in
stijgende lijnen tot ongeveer 1994. Toen kelderde het fors. De groei van de oplage is te
verklaren door de enorme groei van de bevolking. Deze bevolkingsgroei zette na 1994 echter
nog steeds door, dus dit kan de daling van de oplages niet verklaren.
2
,Dekkingsgraad: verhouden tussen aantal kranten en huishoudens/inwoners.
Op een zeker moment, in de eerste jaren na de oorlog, was er per huishouden gemiddeld
meer dan één krant.
Landelijke en regionale kranten laten ook eigen ontwikkelingen zien. Lange tijd, tot ongeveer
2006, was de regionale krant populairder dan de landelijke krant (in dit jaar nam het AD een
aantal regionale kranten over, die toen verschenen als onderdeel van het AD; dit is dus een
vrij kunstmatige knik). De daling in de oplages van regionale kranten zette ook veel eerder in,
al in de vroege jaren 1980. Dit komt doordat we vanaf de jaren 1980 minder regionale
binding zien. Mensen verhuisden makkelijker, gingen ook makkelijker ver van huis werken,
meer mensen verlieten hun woonplaats voor hun studie.
De daling in oplagen van papieren kranten in de late twintigste eeuw valt te verklaren door
de opkomst van radio en tv. Ook waren kranten vroeger geen ochtendkranten, maar
avondkranten. Krant lezen was een avondactiviteit, en dit maakte snel de plaats voor tv
kijken.
Gratis papieren kranten bestaan niet meer. Ze werden steeds slechter gelezen door de
opkomst van de smartphones en waren niet langer rendabel doordat minder adverteerders
erin wilden staan.
Kranten die een specifieke doelgroep hebben (zoals het Reformatorisch Dagblad en de
Trouw) ervaren minder sterk een daling in het aantal oplagen dan bijvoorbeeld de Telegraaf.
Mensen geabonneerd op de Telegraaf en het AD zijn over het algemeen lager opgeleid en
minder geneigd om te betalen voor nieuws, en zijn dus de afgelopen decennia veelvuldig
overgestapt op gratis nieuws.
Zeer kleine, lokale kranten hebben ook weinig last van de oplagedaling.
Oorzaken dalende populariteit papieren kranten
- Concurrentie van radio en televisie.
- Immigratie: hierdoor groeide de bevolking, maar niet per se het aantal krantenlezers.
Dit zijn vaak mensen die de taal nog niet spreken, minder binding hebben met de
Nederlandse samenleving, of nog de kranten uit hun oorspronkelijke land lezen.
Kranten spelen ook niet echt in op deze groep. Veel redacties zijn overwegend wit.
- Bezorging. Op het moment dat bezorging van kranten slecht geregeld is, zeggen veel
mensen hun abonnement op. Logistiek is bezorging ook een lastig karwei. Ook steeds
minder jongeren willen ‘s ochtends vroeg de krant bezorgen.
- Teruglopende advertentie-inkomsten. Veel adverteerders kiezen er tegenwoordig
voor om digitaal in plaats van op papier te adverteren.
Maatregelen
3
, - Strategisch: dit is op bedrijfseconomisch niveau. Kranten fuseren bijvoorbeeld om
samen te gaan, en ook zien we overnames van titels (bijvoorbeeld het AD dat een
aantal regionale titels overnam). Dit is kostenbesparend.
- Operationeel: denk aan het ontslaan van redacties of aan bezuinigingen op andere
fronten (papier, bedrijfsuitjes).
- Productvernieuwing:
denk aan het inruilen van het broadsheetformaat voor het tabloidformaat.
Dit kleine formaat werd geassocieerd met Britse roddelkranten, waardoor
het in eerste instantie een nogal impopulair vernieuwing was. Opvallend
was dat de meer kwaliteitskranten sneller overgingen op tabloidformaat.
Uitgerekend de Telegraaf stapte als laatst over.
NCR-Next: krant gericht op een jongvolwassen lezerspubliek.
Oorspronkelijk een razend succes. Krant met veel beeld en vrij eenvoudige
teksten.
Digitale edities:
Landelijke krantenuitgevers:
- De Persgroep
- Mediahuis
- FD Mediagroep (heel klein; eigenlijk hebben de andere twee een duopolie)
Regionale krantenuitgevers:
- De Persgroep
- Mediahuis
4
