Module: Inleiding Sociaal Juridische Dienstverlening
Inspelen op verandering. Over actuele ontwikkelingen binnen de sociaaljuridische
dienstverlening.
In deze module staan de volgende leerdoelen centraal:
- Beschrijven van het toekomstige beroepenveld en de uit te voeren taken voor
de SJD’er;
- Benoemen van de ontwikkelingen uit het SJD werkveld en dit relateren aan de
(eigen) beroepspraktijk;
- Benoemen van de rollen van de SJD’er en herkennen eigen aandeel in de
behandeling van de hulpvraag;
- Beschrijven van de handelingsruimte van de SJD’er in het toekomstige
beroepenveld en herkennen van de grenzen in de dienstverlening;
- Toepassen van de Sociale Kaart en doorverwijzen naar de juiste organisatie
of instelling.
Kernbegrippen in deze module zijn:
- Actualiteiten
- Rollen
- Instanties
- Discretionaire ruimte
Hoofdstuk 1: SJD in een notendop
Missie:
- De SJD ondersteunt enerzijds burgers bij het vinden van hun weg in wet- en
regelgeving. Hij richt zich op vragen, tekorten, problemen van cliënten die
samenhangen met sociale zekerheid, belastingen, financiën, arbeid,
huisvesting, vreemdelingenrecht, personen- en familierecht, onderwijs en
consumentenzaken. Hij helpt cliënten gebruik te maken van (de combinatie
van) regelingen en voorzieningen waar ze recht op hebben.
- Anderzijds volgt de SJD-er de uitvoering van wet- en regelgeving kritisch.
Door zijn directe contact met cliënten zie hij de directe gevolgen van lacunes
en onvolkomenheden in wet- en regelgeving. Hij is de aangewezen persoon
om, in contact met uitvoeringorganen, de toegang, het gebruik en de
wervingskracht van wet- en regelgeving en voorzieningen voor burgers te
verbeteren en te beïnvloeden.
Visie:
- De ondersteuning van de SJD-er is vooral gericht op het bevorderen van de
zelfredzaamheid en probleemoplossend vermogen van cliënten, zodat zij
toegerust worden om maatschappelijk te participeren. Hij levert hiermee een
bijdrage aan het veranderen of het verbeteren van de omstandigheden waarin
de cliënt functioneert.
- Hij verricht dienstenverlening door zich te richten op en oog te hebben voor
vele aspecten van de cliënt in zijn specifieke situatie. Doordat cliënten vaak in
een achtergestelde positie verkeren, is het van belang de cliënt te benaderen
vanuit een samenhangende sociale context. Materiële en immateriële
aspecten beïnvloeden beide het leven van de cliënt en kleuren de hulpvraag.
, Het gebruik van de ene voorziening of regeling kan weer gevolgen hebben
voor het gebruik van andere voorzieningen of regelingen. Hij brengt ze met
elkaar in verbinding, ontrafelt ze en houdt het totaaloverzicht.
- Hij richt zich primair op materiële hulp- en dienstverlening. Hij richt zich op de
ontwikkeling van mensen door hen bij te staan in het verwerven van kennis en
vaardigheden. In complexe situaties, waarin ook gedragsverandering plaats
dient te vinden om verandering te laten beklijven, zal hij doorverwijzen naar
het maatschappelijk werk of andere hulpverleners.
Deze missie en visie zijn vertaald in zes landelijke eindcompetenties van het
beroepsprofiel SJD te weten:
- De sociaal juridisch dienstverlener is in staat juridische of juridisch
georiënteerde vragen en problemen van cliënten te behandelen en is daarbij
in staat sociale, maatschappelijke, culturele en persoonlijke omstandigheden
bij de kwestie te betrekken en op basis daarvan een plan van aanpak te
maken.
- De sociaal juridisch dienstverlener is in staat verschillende rollen en posities in
te nemen en daarin te functioneren, namelijk onder meer die van
belangenbehartiger, wetsuitvoerder en toetser/beoordelaar.
- De sociaal juridisch dienstverlener is in staat aan de kant van de cliënt te
staan maar ook aan de kant van de organisatie of de wet. De SJD’er kan daar
zorgvuldig in opereren in die zin dat steeds de belangen van cliënt, organisatie
en wetgeving in onderlinge samenhang worden beschouwd.
- De sociaal juridisch dienstverlener is in staat zich te bedienen van
verschillende werkwijzen bij de behandeling van juridische of juridisch
georiënteerde vragen en problemen, te weten mondeling en schriftelijk
adviseren, begeleiden, beschikken en rapporteren. In relevante gevallen kan
een cliënt worden bijgestaan bij procedures. Hij is zeer vertrouwd met de
procedures op het gebied van het sociaal recht. In het bijzonder is de SJD’er
in staat bij geschillen en conflicten gebruik te maken van methodieken om te
komen tot oplossing van het geschil of conflict in de prejuridische fase.
- De sociaal juridisch dienstverlener is in staat diensten te verlenen zodanig dat
de cliënt in de gelegenheid is of wordt gesteld zelf de kwestie af te handelen
en eventueel nieuwe (vergelijkbare) kwesties het hoofd te bieden met als doel
dat de cliënt zich daardoor beter kan handhaven in de samenleving.
- De sociaal juridisch dienstverlener is in staat de discretionaire ruimte te
benutten om - binnen de gegeven kaders van de organisatie en
mogelijkheden van wet- en regelgeving - oplossingen op maat te realiseren.
Hij is in staat op een beroepsmatige manier te reflecteren op zijn handelen en
een bijdrage te leveren aan de verdere professionalisering van het beroep.
- De sociaal juridisch dienstverlener is in staat de effecten van beleid en wet- en
regelgeving te signaleren en/of te onderzoeken en is in staat op basis daarvan
op beleidsmatig niveau een bijdrage te leveren aan de organisatie en/of de
samenleving ter verbetering van de regelgeving. De SJD’er is daarbij in staat
politiek-maatschappelijke ontwikkelingen te betrekken.
Als je afgestudeerd bent, ben je bachelor in het domein Law, of in het domein Social
Work (afhankelijk van waar de hogeschool waaraan je studeert de studie heeft
ondergebracht). De opleiding SJD richt zich vooral op de Nederlandse arbeidsmarkt.
Dit heeft te maken met de studie naar het Nederlandse recht.
,Als SJD’er ben je werkzaam in een breed werkveld. Hieronder vallen:
- Advies en informatie
- Sociale zekerheid en arbeid
- Financiële dienstverlening
- Justitiële dienstverlening
Hoofdstuk 2: Relevante ontwikkelingen voor de sociaaljuridische dienstverlening
In dit hoofdstuk worden de volgende trends binnen de SJD behandeld:
- Sociaal-culturele trends: Deze trends zijn onder te verdelen in:
- Individualisering: Binnen de nieuwe wet- en regelgeving zoals de WMO
wordt van de burger verwacht dat hij eerst een beroep doet op zijn
sociale omgeving voordat hij bij de overheid aanklopt;
- Bevorderen van participatie en integratie: De kracht en de kwaliteit van
de samenleving worden bepaald door onderlinge betrokkenheid;
- Zelfredzaamheid: De SJD’er dient een houding te hebben van actieve
terughoudendheid.
- Demografische ontwikkelingen: Deze trends zijn onder te verdelen in:
- Vergrijzing en ontgroening: De WMO en het PGB kunnen ouderen
adequate hulp bieden;
- Multiculturele samenleving: Onder allochtonen worden die personen
verstaan van wie ten minste één ouder in het buitenland is geboren.
- Economische ontwikkelingen: Deze trends zijn onder te verdelen in:
- Arbeidsmarkt: Volgens het boek is er veel werkgelegenheid, maar dit is
inmiddels weer achterhaald;
- Socialezekerheidsstelsel: Er is sprake van een versobering van de
sociale wetgeving. Tevens wordt het beroep doen op een uitkering door
aanscherping van de voorwaarden bemoeilijkt;
- Armoeden en schulden: Denk hierbij aan de opkomst van voedsel- en
kledingbanken.
- Verzakelijking en juridisering: Deze trends zijn onder te verdelen in:
- Discretionaire ruimte: Dit is de vrijheid die een overheidsorgaan of een
beroepsbeoefenaar krijgt in de uitvoering van zijn werk. Wanneer
willekeur dreigt te ontstaan gaan overheidsorganen beleidsregels
maken;
- Accountability: Dit houdt in dat je verantwoording moet afleggen voor
wat je doet als SJD’er of als organisatie;
- Kwaliteit van de publieke dienstverlening: Hier is de laatste tijd veel
aandacht voor.
- Juridisering en terugtredende overheid: Steeds meer aspecten van het
leven worden door het recht geregeld.
- Technologisering: Deze trends zijn onder te verdelen in:
- Informatievoorziening: De rol van informatie- en
communicatietechnologie is heel groot;
- Digitalisering van de dienstverlening: Een goede ICT-infrastructuur is
belangrijk voor het organisatieproces. Het is alleen de vraag of alle
burgers hierin voldoende zelfredzaam zijn.
,Evelien Tonkens schrijft dan zelfredzaamheid een contradictio inteminis is. Want als
je echt redding nodig hebt, betekend dit dat je juist iets niet zelf kunt. Als je iets wel
zelf kunt dan heb je geen redding nodig. Volgens haar hangt het huidige gebruik van
zelfredzaamheid nauw samen met een neoliberale opvatting over de relatie tussen
burger en overheid. Begrippen als eigen verantwoordelijkheid en afhankelijkheid
spelen hierbij een belangrijke rol. Burgers moeten in hun dagelijks leven zo min
mogelijk gehinderd worden door tussenkomst van de overheid om hun
zelfredzaamheid te bevorderen.
Steyaert, Bodd en Linders geloven dat publieke dienstverleners constant te maken
hebben met de paradox tussen het verlenen van hulp en het zelf bijstaan van de
cliënt. Ze komen tot de volgende conclusies:
- Actief burgerschap betekent meer ruimte geven aan publieke dienstverleners,
zowel voor die dienstverleners die onderdeel van de gemeente zijn als die
dienstverleners die door de lokale overheid gesubsidieerd worden.
- Actief burgerschap vraagt om discretionaire ruimte op het niveau van de
uitvoering dan op het niveau van beleids- en subsidieafspraken
- Burgerschap vraagt om een andere bestuursstijl, waarin wel richtinggevende
afspraken gemaakt worden tussen beleid en dienstverleners, maar binnen een
context van vertrouwen en ruimte voor uitvoering en kwalitatieve
verantwoording achteraf.
Van den Brink schrijft dat in Rotterdam culturele contrasten toenemen. Cadat
signaleert dat individuele zich emanciperen en een moderne meer individuele
invulling aan bijvoorbeeld hun geloof geven. Hij denkt, in tegenstelling tot Van den
Brink, dat Nederlanders en migranten steeds dichten bij elkaar komen te staan.
Vooral bij de tweede generatie is dat volgens hem al merkbaar.
In 1980 verscheen het bekendste werk van Michael Lipsky: Street-level bureaucracy:
dilemmas of the individual in public services. Lipsky wilde met dit werk bijdragen aan
de theorievorming over het verschijnsel dat overheidsinstanties vaak heel anders
functioneren dan men zou verwachten op grond van de regels en doelstellingen van
die instanties. Volgens hem staat het handelen van de uitvoerend medewerkers van
overheidsorganen centraal. Zij bepalen het uiteindelijke beleid en dit wordt bepaald
door hun werkomstandigheden. Hij constateert dat medewerker vaak routinematig en
efficiënt werken. Ook hebben ze vaak bepaalde simplificaties en typeringen om de
complexe werkelijkheid van hun dagelijks werk sneller te kunnen onderzoeken en
ordenen.
Duyvendak geeft vijf ontwikkelingen aan die ervoor gezorgd hebben dat
accountability nu zo in opkomst is te weten:
- De opkomst van een bedrijfsmatige overheid;
- Decentralisatie (de autoriteit om beslissingen te nemen toe te wijzen aan
groepen die lager in de hiërarchie staan/ toegespitst op de SJD zou je kunnen
zeggen dat de landelijke overheid bevoegdheden afstaat aan de provincies of
gemeenten) van beleid;
- Voortgaande democratisering (burgers willen meer invloed);
- Een bepaalde mate van wantrouwen t.o.v. professionals;
- De behoefte van professionals om over middelen te beschikken die hen in
staat stellen om rekenschap af te leggen van hun werk.
, Meurs schreef dat de kwaliteit van de dienstverlening tot stand komt binnen de relatie
tussen de dienstverlener en de burger. Het contact met de cliënt neemt af en de
hulpvraag wordt sterk gestandaardiseerd. Hierdoor is er te weinig aandacht voor de
kwaliteit van de concrete dienstverlening. Er is ook weinig ruimte over om te leren
door te reflecteren.
Nieuwe wetgeving komt vaak voort uit de noodzaak tot aanpassing van nationale
wetgeving door internationale (Europese) wetgeving. Maar ook de terugtredende
overheid en de visie op zorg voor burgers leidt tot aanpassing en vernieuwing.
Hoofdstuk 3: Verantwoording als een uitgeklede verantwoordelijkheid
In dit hoofdstuk zijn twee verschijnsels belangrijk te weten:
- Verantwoording: Dit wordt gezien als een state of mind van de dienstverlener
die zich verschuilt achter regels en procedures. Hij/zij heeft geen oog voor de
noden van de cliënt, maar is puur met regeltjes bezig. Het sleutelbegrip is
geïnstitutionaliseerd wantrouwen.
- Verantwoordelijkheid: Hier wordt de dienstverlener beschreven die de
behoeften van de cliënt belangrijk vindt en optimaal gebruik maakt van zijn
discretionaire ruimte om maatwerk te kunnen leveren. Het sleutelbegrip is
vertrouwen.
Dorien Pessers duidt het onderscheid tussen verantwoording en verantwoordelijkheid
aan met twee begrippen te weten:
- Reciprociteit: Dit verwijst naar een duurzame verbondenheid, waarbij
verplichtingen over en weer langdurig en in goed vertrouwen worden
nagekomen.
- Mutualiteit: Dit staat voor een kortstondig en instrumenteel contract om over
en weer bepaalde prestaties te leveren.
Twaalf jaar nadat Francis Fukuyama Nederland uitriep tot schoolvoorbeeld van ‘high
trust society, schreef Geert Mark in zijn bundel ‘De goede staat’ dat we elkaar niet
meer vertrouwen.
Er zijn twee golven van verandering te onderscheiden:
- De eerste vond plaats in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw, toe
de verticale structuren waarop de verantwoordelijke samenleving ruste,
onderuit werden gehaald (spreiding van verantwoordelijkheid, en minder
autoriteit);
- De tweede golf, die aanzwol in de jaren tachtig, was die van vermarkting,
schaalvergroting, opknippen, fuseren en afwentelen.
De sociologen van de Frankfurter Schule grepen in de jaren zestig en zeventig terug
op twee begrippen van de beroemde Max Weber te weten:
- Doelrationaliteit: Dit hoorde bij de koele klinische en formele aanpak van de
ambtenarenbureaucratie;
- Waarderationaliteit: Dit is warmbloedig, invoelend en inhoudelijk.
