DENKEN OVER CULTUUR: EEN
INTRODUCTIE VOOR
GEESTESWETENSCHAPPERS
Inhoud
inleiding (p. 7-24)......................................................................................................................................................2
traject of traditie?.................................................................................................................................................3
materiële cultuur...................................................................................................................................................3
cultuurkritiek.........................................................................................................................................................4
bureaucratie en beschaving..................................................................................................................................4
hoofdstuk 1: de klassiekers (p. 25-46)......................................................................................................................5
fundamenten van cultuurkritiek...........................................................................................................................6
Herder en Hegel....................................................................................................................................................7
Jacob Burckhardt: cultuur van de renaissance.....................................................................................................8
warburg Institute...................................................................................................................................................8
de hermeneutiek van Dilthey................................................................................................................................9
Johan Huizinga: Herfsttij der Middeleeuwen......................................................................................................10
Hoofdstuk 2: Mens, mentaliteit en maatschappij (P. 47-68)..................................................................................11
Het onderbewuste: een begin.............................................................................................................................11
de betekenis van de dood...................................................................................................................................12
De perfecte ander...............................................................................................................................................13
Invented tradition................................................................................................................................................13
mentaliteitsgeschiedenis.....................................................................................................................................14
Lucien Febvre en outillage mental......................................................................................................................15
Norbert Elias........................................................................................................................................................16
Begripsgeschiedenis............................................................................................................................................16
Hoofdstuk 3: Taal (p. 69-96)....................................................................................................................................17
Structuralisme.....................................................................................................................................................17
Narrativiteit.........................................................................................................................................................17
De revolutie van het onzichtbare........................................................................................................................18
Linguïstisch structuralisme..................................................................................................................................18
Heteroglossia.......................................................................................................................................................19
Claude Lévi-Strauss.............................................................................................................................................20
Dichtbij en ver weg..............................................................................................................................................20
, New historicism...................................................................................................................................................21
Michel Foucault...................................................................................................................................................21
Archeologie en épistème.....................................................................................................................................22
hoofdstuk 4: De stilte van archieven (p. 97-116)....................................................................................................23
Marxistische kritiek.............................................................................................................................................24
Culturele hegemonie...........................................................................................................................................25
Massacultuur en film...........................................................................................................................................26
Arbeiderscultuur.................................................................................................................................................26
De vrouw als culturele categorie........................................................................................................................26
het tweede geslacht............................................................................................................................................27
Julia Kristeva: genderstudies...............................................................................................................................28
‘De kast’ als culturele ruimte..............................................................................................................................28
hoofdstuk 5: Niet-westerse culturen (p. 117-142).................................................................................................29
Culturele zelfperceptie........................................................................................................................................30
Kolonisatie en postkoloniale studies...................................................................................................................31
Antropologie en de cultuurbril............................................................................................................................31
Veldwerk..............................................................................................................................................................32
Materiële antropologie.......................................................................................................................................33
Clifford Geertz: Thick Description........................................................................................................................33
Oriëntalisme........................................................................................................................................................34
Culturele ambivalentie........................................................................................................................................35
hoofdstuk 6: Beeld, herinnering en praktijk (p. 143-172).......................................................................................36
Cultuur als maatschappelijke functie..................................................................................................................36
We zijn nooit modern geweest............................................................................................................................37
De mediatie van cultuur......................................................................................................................................38
Verwachtingshorizon...........................................................................................................................................38
De spelende mens...............................................................................................................................................39
Halbwachs en het collectief geheugen...............................................................................................................39
Herinneren en vergeten......................................................................................................................................40
Pierre Nora..........................................................................................................................................................41
Presentie en beeld...............................................................................................................................................42
Zintuigen en media..............................................................................................................................................42
The Medium is the Message...............................................................................................................................43
Roland Barthes....................................................................................................................................................43
Tot slot: de academische attitude.......................................................................................................................45
INLEIDING (P. 7-24)
,Doel boek: het schetsen van verschillende perspectieven op cultuur die spelen in de geesteswetenschappen.
Het onderzoeksgebied van cultuur is altijd vrij onduidelijk geweest en er bestaat een grote diversiteit in de
debatten erover. In de wetenschappelijke discussie over ‘cultuur’ staat het omgaan met taal in relatie tot de
duiding van een beeldtaal centraal. Het debat is epistemologisch (kennisleer) van aard en richt zich op de aard
en de mogelijkheid tot kennis van cultuur. Er worden steeds meer boeken geschreven over de theorie van
geesteswetenschappen, gericht op cultuur, taal, religie, herinnering en kunst. Deze ‘turn’ naar theorie is te
verklaren aan de hand van
- De opkomst van het postmodernisme (met in het kielzog: literatuurkritiek) en;
- De verschillen met betrekking tot een zuivere interpretatie van cultuur (veroorzaakt door
tijdsdimensies, vreemdheid of machtsverhoudingen).
Theorievorming zijn soms niet meer dan abstracte modellen (gezond verstand) en daarom wint een
pragmatische insteek ook aan terrein op het gebied van cultuurwetenschap. Van het conceptueel vatten van
het begrip cultuur naar de toepassing van cultuur als epistemologisch fenomeen (bijv. wat zijn de
sociaaleconomische effecten van een culturele sector?). Toch is ook de wetenschappelijke benadering van
kunst belangrijk. Ondanks alle verschillen is hetgeen wat cultuurwetenschap verbindt haar grote
aanpassingsvermogen om nieuwe invloeden die het begrip cultuur definiëren steeds opnieuw te integreren
binnen het vakgebied.
TRAJECT OF TRADITIE?
Cultuurwetenschap begon ruim honderd jaar geleden op de universiteit: op een analytische en systematische
manier tegen het begrip cultuur aankijken. Dit beeld van cultuur is voortdurend aan verandering onderhevig,
dus heeft cultuur haar eigen geschiedenis. Gebeurtenissen in de 20 e eeuw hebben gezorgd voor een radicale
verandering in hoe men cultuur is gaan waarderen, en dus ook veranderingen in de manier waarop cultuur
bestudeerd wordt. Globalisering van kennis heeft ook grote invloed gehad op de cultuurwetenschap. Tot de
jaren 1960-1970 was cultuur vooral verbonden met één specifieke beschaving, traditie of taalgebied
(Angelsaksisch, Frans, Duits). Deze werelden waren dan ook vaak van elkaar gescheiden. Nog steeds zijn
cultuurstudies sterk geografisch verbonden, maar de segregatie verdwijnt op hoog tempo. Toch worden
studieboeken voornamelijk nog geschreven vanuit één specifieke wetenschappelijke traditie.
Probleem: we proberen vanuit de westerse traditie de cultuurwetenschap te begrijpen terwijl we
tegelijkertijd proberen de westerse achtergrond van de wetenschappelijke traditie en theorievorming proberen
te doorbreken. Belangrijke stap: het doorbreken van de veronderstelling dat theorievorming of cultuurkritiek
een elitaire aangelegenheid is. Is het mogelijk om het begrip cultuur te benaderen zonder een bepaalde
politieke agenda?
MATERIËLE CULTUUR
Je kan cultuur niet indelen in categorieën en waardeoordelen, maar wat is cultuur dan wel? En bestaat er nog
een intuïtieve grens tussen Natuur en Cultuur (aangezien vogeltjes ook hun nest naar kleur kunnen
rangschikken)? Ja, want in tegenstelling tot dieren, kunnen mensen dingen maken, zoals pannen of spiegels.
Objecten maken een integraal onderdeel uit van de menselijke ervaring het begrijpen van deze ‘dingen’ is
een complex gegeven. Het is belangrijk om te onthouden dat er een meerduidige interpretatie van cultuur
bestaat wanneer deze is samengebald tot een object. Deze erkenning van complexiteit duidt een ‘ material
turn’ aan sinds de jaren 2010, nauw verwant aan de bredere ‘cultural turn’ (nadruk ligt op taal als basis van de
menselijk ervaring). Hoewel we niet alleen maar aan objecten moeten denken bij de bestudering van het
begrip cultuur, zijn objecten en begrippen wel met elkaar verbonden (bijv. Coca-Cola flesje met de Industriële
Revolutie; zo wordt het flesje een icoon van een bepaalde geschiedenisperiode). Er is echter ook een manier
om objecten en begrippen aan elkaar te verbinden door ze buiten de geschiedenis te plaatsen (sociologie,
archeologie of antropologie bestuderen voorwerpen/gebouwen/objecten zelfstandig en opzichzelfstaand). Het
direct proberen te begrijpen van een cultuur object en daar methodes voor te ontwikkelen heet
cultuurrelativering. Door objecten van cultuur direct te bestuderen, zoals ze zich aan ons tonen in de wereld
van nu en zonder historische context, ontstaan er nieuwe manieren van interpretatie, nieuwe structuren (bijv.
naturalistische weergave van objecten). Wanneer je deze structuren aan de hand van voorwerpen naast elkaar
, legt, kun je interessante inzichten verkrijgen in de achterliggende cultuur. Door voorwerpen te herstructureren
krijgen onderzoekers een directe mogelijkheid om contact te maken met andere werelden, en andere tijden. Er
bestaan dus twee aspecten: (1) de directe aanwezigheid van cultuur en (2) de historiserende aanwezigheid van
cultuur, en deze zijn als draden verweven.
CULTUURKRITIEK
Hebben ‘cultuurstudies’ wel zin? Deze twijfel toont twee problemen: (1) bepaalde abstracte begrippen zijn niet
direct goed te begrijpen en (2) een theorie van cultuur te willen bestuderen kan de angst geven dat je een vorm
van intimiteit met je eigen wereld verliest wanneer je leest, kijkt of luistert (alsof je nooit meer kan genieten
van cultuur zonder de cultuurkritische bril op te zetten).
In de jaren 1980 werd ‘de dood van de auteur’ uitgeroepen in de literatuurwetenschappen: er was een
grote afstand ontstaan tussen de schrijver als auteur van een verhaal en de te interpreteren tekst. Voorheen
werd de levensloop van de kunstenaar achterhaalt om hem vervolgens te plaatsen binnen het gemaakte werk;
in deze nieuwe opvatting werd uitsluitend het werk zelf bestudeerd (contextualisering van de auteur of periode
waarin het werk was ontstaan was niet nodig). Later kwam er steeds meer nadruk te liggen op de
‘interpretator’, de lezer/toeschouwer/luisteraar de auteur werd bijzaak. Momenteel wordt er meer gezocht
naar een middenpositie
In de loop van de 20 e eeuw werd duidelijk dat feit en fictie in de geschiedenis niet elkaar tegenpolen
hoeven te zijn. Door bijvoorbeeld de Holocaust kwam het besef dat de werkelijkheid soms de grootste
collectieve nachtmerrie kan overtreffen. Het kon ook positief zijn: reizen naar de maan was geen sprookje
meer. Het besef kwam dat geschiedenis niet alleen maar vooruitgang kent, maar meer lijkt op een weer
terugkerende achtbaan (van genocide naar ruimtereizen in een spanne van twintig jaar).
Het is lastig te zeggen waar je over praat als je het over cultuur hebt, omdat het een soort
containerbegrip is geworden waar allerlei vormen van kunst, muziek of literatuur in wordt gestopt. Ook het
bestuderen van bepaalde sociale groepen valt onder cultuurstudie, zoals genderstudies, queer studies en de
westerse hegemonie tegenover de geschiedenis van het oosten. En ook mediastudies valt eronder. Veel
misverstanden over ‘cultuurtheorie’ (bijv.: betekenen de termen ‘cultuurgeschiedenis,’ ‘cultuurstudies,’ en
‘cultural theory’ hetzelfde?) worden veroorzaakt door de tweedeling Angelsaksisch-Continentaal.
BUREAUCRATIE EN BESCHAVING
De Tweede Wereldoorlog had voor een breuk gezorgd in de manier waarop het Westen zijn eigen beschaving
waarnam, maar achteraf bleken daarvoor al tekenen zichtbaar te zijn. Het modernisme (begin 20 e eeuw) had al
de nodige kritiek geuit op het negentiende-eeuwse ideaal van Bildung (men dacht dat de mens zich zelfstandig
zou kunnen ‘cultiveren’ tot een betere versie van zichzelf). De modernisten daagden de oude vormentaal van
de kunst uit door figuratieve kunst, gebaseerd op een waarneming van de werkelijkheid, niet meer als
uitgangspunt te nemen. De erfenis van de Bildung en het modernisme liep synchroon. Hoewel WO2 geldt als
hetgeen dat een dominante rol zou spelen in een hard cynisme tegenover het idee van beschaving en de
ontwikkeling van het cultuurpessimisme, maar de Weimarrepubliek stelde de maakbaarheid van de mens en
cultuur ook al aan de kaak. Hoe het ook zij, de Tweede Wereldoorlog betekende een waterscheiding in het
definiëren van cultuur en beschaving. Consequentie: de Verenigde Naties met een aparte organisatie voor
cultuur en wetenschap (UNESCO). Dit had vergaande consequenties voor de wijze waarop landen hun nieuwe
cultuurbeleid vorm zouden geven, onder meer om het zwaar beschadigde Europa te herstellen. Cultuur wordt
gebruikt als een ideologisch medicijn tegen oorlog en geweld. Cultuur moest niet langer vrijblijvend zijn, maar
onderdeel worden van een beschavingsoffensief, als tegenwicht van de machinale en oorlogszuchtige mens
(maar hierbij is het idee van een belerend vingertje nooit ver weg).
Het woord cultuur betekende in het oude Rome nog het verbouwen van akkers, waarna Marcus Tullius
Cicero het verbond aan de geestelijke betekenis: de gecultiveerde mens werkt aan het voeden en oogsten van
zijn geest. Dit werd doorgegeven door de eeuwen heen en in de Renaissance werd het cultiveren van de geest
een privéaangelegenheid, wat zo bleef tot de 19 e-eeuwse Bildung aan toe. Een algemene beschaving als doel
hebben kan een vieze bijsmaak hebben, want het lijkt immers al gauw te gaan over de elite die wel weet ‘hoe
