Blok 2
Samenvatting
Diagnostiek
Premaster CCFES
Sentjens, D.G.M. (Dione)
2021/2022
,Samenvatting Tak en Bosch
Psychodiagnostiek voor de hulpverlening aan kinderen en adolescenten
Deel 1: Professionele, theoretische en methodische aspecten van psychodiagnostiek
Hoofdstuk 1: De plaats van diagnostiek binnen het hulpverleningsproces
Met het aanhoren van de hulpvraag beginnen 3 processen:
- Het diagnostisch onderzoek
- De hulp zelf
- De opbouw van de professionele relatie die deze activiteiten mogelijk maakt
Diagnostiek kan een begin van hulp vormen en daartoe zelfs doelbewust worden ingezet:
therapeutische diagnostiek
Diagnostiek behelst het ‘door-en-door leren kennen’ van een situatie met als doel een beslissing te
kunnen nemen.
Psychodiagnostiek betreft dan onderzoek op het gebied van psychosociaal functioneren, met als doel
om:
- Een betrouwbare en valide beschrijving van deze psychosociale werkelijkheid te verkrijgen
- Mogelijke verklaringen te zoeken voor het ontstaan en voortbestaan van de problemen, en
deze verklaringen te toetsen.
- Te bepalen welke interventies passend zijn, gezien de aard van de problemen en de
kenmerken van de hulpvrager en zijn omgeving
- Te bepalen wat het effect is van de hulp, waarmee ook de voorgaande stappen inclusief de
opgestelde verklaring voor de problemen worden getoetst
- Het onderzoek af te stemmen op de hulpvragers zodat hun motivatie wordt versterkt en de
gewenste veranderingen bevorderd.
Psychodiagnostiek = diagnostiek
Besluiten die genomen moeten worden, worden onderbouwd met toetsing.
Psychodiagnostiek vraagt speciaal rekening te houden met:
- De vele en relatief snelle ontwikkelingen die kinderen en adolescenten doormaken
- Het verband tussen lichamelijk, psychisch en sociaal functioneren dat met name in die
leeftijdsfasen aanwezig is.
- Het gegeven dat kinderen en adolescenten opgroeien binnen de context van hun gezin,
school, vriendenkring en virtuele wereld.
De beschrijvende en verklarende hypothesen en toetsingen moeten aan 2 eisen voldoen:
- Betrouwbaarheid: ze dienen zo onafhankelijk mogelijk te zijn van het moment van
onderzoek, de onderzoeker of andere toevallige factoren.
- Validiteit: ze dienen daadwerkelijk betrekking te hebben op datgene wat bedoeld werd te
beschrijven of te toetsen.
De stappen van de empirische cyclus:
1. Observatie: het verzamelen en groeperen van gegevens
2. Inductie: het formuleren van hypothesen op basis van waarnemingen
3. A. Deductie: het afleiden van toetsbare voorspellingen uit die hypothesen
B. Operationalisering: bij iedere voorspelling worden nu adequate onderzoeksmiddelen
gezocht om de voorspellingen toetsbaar te maken.
4. Toetsing: nagaan of de voorspellingen uitkomen door nieuwe gegevens te verzamelen.
1
, 5. Evaluatie: het terugkoppelen van de uitkomsten van het onderzoek naar de hypothesen:
kunnen zij de toetsing doorstaan of worden ze verworpen?
Screeningsonderzoek: breed, verkennend onderzoek. Er wordt dieper gegraven dan nodig is voor
een eerste inschatting.
Beschrijvende diagnostiek brengt de situatie in kaart.
Zoekschema/heuristiek: een lijst met te onderzoeken aandachtspunten.
Bij onderkennende diagnostiek wordt nagegaan of bepaalde problemen aanwezig zijn, via
gesprekken, observaties etc.
Bij gericht onderzoek worden uitgebreidere instrumenten gebruikt waarbij vaak ook meerdere
disciplines betrokken zijn. Het doel van het onderzoek in deze fase is het toetsen van hypothesen om
vermoedens van problemen definitief te bevestigen of te ontkrachten. Of door het onderzoeken en
vergelijken van verschillende hypothesen, uiteindelijk veronderstellingen over causale verbanden te
kunnen bevestigen of ontkrachten (verklarende diagnostiek).
Indicerende diagnose: globaal geformuleerde doelen om de interventie te bepalen.
Monitoring: onderzoek gedurende de interventie
Evaluatieve diagnostiek: de evaluatie na afloop van de interventie. Dit is de laatste fase van
monitoring.
Routine outcome monitoring (ROM): er worden vaste protocollen opgesteld om de effecten van de
hulpverlening te kunnen meten. Het vergt het gebruik van instrumenten die goed zijn afgestemd op
de behandelde populatie en de behandelde problemen, én die gevoelig zijn voor verandering.
Screening: een eerste, niet diepgravend onderzoek van een hulpvraag en haar context die een
globale oordeelsvorming mogelijk maakt met betrekking tot de aanwezige problemen en
beschermende factoren, de aard van ernst van de situatie en de achtergronden van de hulpvraag.
Assessment: het vaststellen of meten van de onderscheidende kenmerken van het individu en zijn of
haar situatie
Classificatie: het onderbrengen van individuele kenmerken bij een algemeen bekend beeld, zonder
uitspraken te doen over oorzaken of indicaties voor hulp.
Regulatieve cyclus: planmatige stappen om het probleem van de hulpvrager op te lossen. Dit bestaat
uit 6 fasen:
1. Probleemherkenning
2. Probleemdefiniëring
3. Het bedenken en afwegen van handelingsmogelijkheden
4. Planning van de interventie
5. Uitvoering van de interventie
6. Evaluatie van de effecten daarvan
Dit is GEEN alternatief van de empirische cyclus, maar een kader waarbinnen psychodiagnostisch
onderzoek juist een effectieve en efficiënte plaats kan krijgen omdat dit leidt tot een betere
afstemming van de psychodiagnostiek op de vragen die in het hulpverleningsproces spelen.
- In elke fase van de regulatieve cyclus wordt een empirische cyclus doorlopen om één of meer
hypothesen te toetsen zodat de te nemen beslissingen op goede gronden genomen kunnen
worden.
Probleemherkenning: Oriëntatie op de hulpvraag (wie, wat is de vraag, wie betrokken)
Probleemdefiniëring: het beantwoorden van de vraag wat de oorzaak is van het probleem; het
formuleren van een theorie, oftewel een probleemdefinitie.
Handelingsmogelijkheden: hoe kunnen de in de probleemdefiniëringsfase gestelde doelen bereikt
worden? Het bedenken en afwegen van handelingsmogelijkheden. 2 stappen:
- Er wordt bedacht welke opties er allemaal zijn (brainstorming). Hiermee worden routineuze
beslissingen vermeden en kennis en creativiteit aangeboden
2
, - Kosten-batenanalyse: de alternatieven worden afgewogen door te bezien welke interventies
het best aansluiten bij de probleemdefinitie, bij de normen, waarden en motivatie van de
hulpvrager en bij de kennis, vaardigheden en mogelijkheden van de hulpverlener.
Planning van de interventie: na het kiezen voor een interventie, moeten concrete afspraken worden
gemaakt wie wat gaat doen, waar, wanneer, waarmee, wie het coördineert, en welke criteria worden
gehanteerd om te beoordelen of het plan werkt en wanneer de doelen voldoende zijn bereikt.
Uitvoering van de interventie: uitgevoerd zoals gepland. De monitoring moet twee aspecten van het
proces bewaken:
- Of de interventie wordt uitgevoerd zoals deze gepland was
- Er wordt aan de hand van de afgesproken criteria onderzocht of de interventie het gewenste
en verwachte effect heeft.
Evaluatie van de effecten: het besluiten of de interventie voldoende heeft gewerkt, afgesloten kan
worden of juist dient te worden voortgezet of dat er een verwijzing naar een andere vorm van hulp
nodig is.
De relatie tussen hulpvrager en hulpverlener is zakelijk. De hulpvrager moet kunnen rekenen op de
deskundigheid van de hulpverlener, maar ook op diens respect, discretie en inlevingsvermogen.
Distantie: een onderzoekende houding en uitstellen van een oordeel
Als je voldoende distantie houdt, heb je meer ruimte om weloverwogen en objectief te reageren.
Nabijheid: persoonlijke presentie en veiligheid.
Dit is nodig voor het subjectiveren. Het zoeken naar aansluiting op de belevingswereld van de
hulpvrager, ook als die cultureel anders is, is essentieel voor nabijheid. 4 belangrijke termen:
eerlijkheid, betrouwbaarheid, betrokkenheid en respect.
Het is belangrijk om een open houding (attitude) richting verschillende culturen te hebben. Zo is
kennis van verschillende culturen ook van belang en het hebben van interculturele vaardigheden.
Expliciteren: de hulpverlener is in staat uit te leggen wat hij doet en waarom.
Wanneer een kind jonger dan 16 een hulpvraag heeft, mag deze alleen worden onderzocht met
toestemming van BEIDE ouders.
Ouders moeten voor IEDER onderzoek informed consent geven.
Je mag informatie bij andere deskundigen opvragen, maar met toestemming van ouders en kind.
Wat kan je doen zonder toestemming van de ouders:
- Verwijsindex risicojongeren: melden van een vermoeden dat de noodzakelijke condities voor
een gezonde en veilige ontwikkeling van de jeugdige daadwerkelijk wordt bedreigd.
- Meldcode huiselijk geweld en kindermishandeling
- Vertrouwenscentrum kindermishandeling: Vlaamse versie van bovenstaande.
Doel empirische cyclus: stapsgewijs toetsing van de juistheid van de hypothesen die ten grondslag
liggen aan de hulp die wordt geboden.
Doel regulatieve cyclus: stapsgewijs bereiken van doelen bij het oplossen van een probleem
3
, 4 manieren om de integratie van empirische en regulatieve cyclus toe te lichten:
- Beperkte horizon; de probleemsituatie kan veranderen
- Procesmatig karakter; de diagnostiek zelf heeft ook effect op de hulpvrager
- Complexiteit: als de geboden hulp in een individueel geval niet uitpakt zoals voorspeld, zijn
er veel punten die aandacht verdienen.
- Normen en waarden: deze zijn van zowel de hulpvrager als hulpverlener tijdens het
hulpverleningsproces in het geding, en vaak ook onderdeel van het gesprek.
Hoofdstuk 2: Theoretische aspecten van diagnostiek
Kennis van normale ontwikkeling en de afwijkingen daarvan is van belang. Is het gedrag abnormaal,
of hoort dit bij de leeftijd en is het geen probleem? Kennis over verschillende theorieën werpt licht
op de gepresenteerde problemen en vandaar dat men spreekt van een zoeklichtfunctie (heuristische
functie).
De stap van waarneming naar hypothese wordt inductie genoemd; vanuit losse waarnemingen wordt
een meer algemene samenhangende interpretatie geformuleerd.
Biopsychosociale model (zoekschema): aandacht geven aan de bedreigende en beschermende
factoren op lichamelijk, psychisch en sociaal gebied.
Ontstaanstheorieën: zoeken naar oorzaken
Behandelingstheorieën: zoeken naar oplossingen
Evidence-based assessment: verklaren op basis van een probleemgerichte theorie
Evidence-based treatment: kiezen voor een aanpak die bewezen effectief is
4
