Handboek Psychodiagnostiek voor de hulpverlening aan kinderen en adolescenten – Tak et al.
H.1 De plaats van diagnostiek binnen het hulpverleningsproces
1. Inleiding
Met het aanhoren van de hulpvraag beginnen 3 processen die nauw met elkaar samenhangen: het
diagnostisch onderzoek, de hulp zelf en de opbouw van de professionele relatie die deze activiteiten
mogelijk maakt. Met de start van diagnostiek begint de hulpverleningsrelatie en daarmee de
hulpverlening zelf. Diagnostiek kan dus doelbewust ingezet worden → therapeutische diagnostiek.
De focus van het proces is handelings- en probleemoplossingsgericht → zelfredzaamheid en
zelfsturing realiseren bij hulpvrager (empowerment).
2. Plaatsbepaling van psychodiagnostisch onderzoek
2.1 Inleiding
Psychodiagnostiek betreft onderzoek op het gebied van psychosociaal functioneren met als doel om:
• Een betrouwbare en valide beschrijving van deze psychosociale werkelijkheid te verkrijgen
• Mogelijke verklaringen te zoeken voor het ontstaan en voortbestaan van de problemen
• Die verklaringen te toetsen
Bij psychodiagnostiek voor de hulpverlening komt daar nog bij:
• Bepalen welke interventies passend zijn, gezien de aard van de problemen en de kenmerken
van de hulpvrager en zijn omgeving
• Bepalen wat het effect is van de hulp, waarmee ook de voorgaande stappen incl. verklaring
voor de problemen worden getoetst
• Onderzoek afstemmen op hulpvragers zodat hun motivatie wordt versterkt en de gewenste
verandering bevorderd
Bij psychodiagnostiek voor hulpverlening aan kinderen en adolescenten moet er rekening gehouden
worden met:
• De vele relatief snelle ontwikkelingen die kinderen en adolescenten doormaken
• Het verband tussen lichamelijk, psychisch en sociaal functioneren dat met name in die
leeftijdsfasen aanwezig is
• Het gegeven dat kinderen en adolescenten opgroeien binnen de context van hun gezin,
school, vriendenkring en virtuele wereld
2.2 Diagnostiek: het betrouwbaar en valide in beeld brengen van de werkelijkheid
Professioneel handelen vereist dat beslissingen worden genomen op basis van betrouwbare en
valide informatie over de werkelijkheid → psychodiagnostiek. De beschrijvende en verklarende
hypothesen moeten aan 2 eisen voldoen:
• Betrouwbaarheid: ze dienen zo onafhankelijk mogelijk te zijn van het moment van
onderzoek, de onderzoeker of andere toevallige factoren
• Validiteit: ze dienen daadwerkelijk betrekking te hebben op datgene wat bedoeld werd te
beschrijven of te toetsen
Diagnostisch onderzoek verloopt dan ook volgens de empirische cyclus (De Groot)
(hypothesetoetsend model).
1
,Handboek Psychodiagnostiek voor de hulpverlening aan kinderen en adolescenten – Tak et al.
2.3 Het verband tussen de diagnostische vraagstelling en het hulpverleningsproces
Bij screening is sprake van beschrijvende diagnostiek. Diagnosticus gebruikt in dit stadium vaak een
lijst met te onderzoeken aandachtspunten = zoekschema/heuristiek. Er is ook sprake van
‘onderkennende’ diagnostiek waarbij – via gesprekken, observaties, een screeningsinstrument –
wordt nagegaan of bepaalde problemen aanwezig zijn. In de volgende fase is sprake van gericht
onderzoek/diagnostisch onderzoek. Hypothesen vergelijken en uiteindelijk veronderstellingen over
causale verbanden te bevestigen/ontkrachten → verklarende diagnostiek. Indicerende diagnose om
keuze voor de doelen van de interventie te bepalen. Monitoring laatste fase → evaluatieve
diagnostiek. Er worden steeds meer vaste protocollen opgesteld om de effecten van de
hulpverlening te kunnen meten = routine outcome monitoring (ROM).
Diagnostiek = al het verwerven en verwerken van informatie ter onderbouwing van besluiten die in
het hulpverleningsproces genomen dienen te worden, hetzij in de vorm van screening, gericht
onderzoek, monitoring of evaluatie. Het gaat om het verkrijgen van een (voor dat moment)
voldoende compleet, uniek en gedetailleerd beeld van de problematiek van de hulpvrager(s) en
zijn/hun situatie met het oog op gefundeerde advisering en probleemoplossing.
Screening = Een eerste, niet diepgravend onderzoek van een hulpvraag en haar context die een
globale oordeelsvorming mogelijk maak met betrekking tot de aanwezige problemen en
beschermende factoren, de aard en ernst van de situatie en de achtergronden van de hulpvraag.
Assessment = Het vaststellen of meten van de onderscheidende kenmerken van het individu en zijn
of haar situatie (in Engels soms als equivalent van diagnostiek).
Classificatie = Het onderbrengen van individuele kenmerken bij een algemeen bekend beeld, zonder
uitspraken te doen over oorzaken of indicaties voor hulp.
Monitoring = Onderzoek tijdens het uitvoeren van een interventie om het verloop en de resultaten
daarvan in beeld te brengen ten behoeve van eventuele bijsturing.
Gericht onderzoek = Het toetsen van hypothesen ten behoeve van een specifieke vraag (zoals het
uitsluiten/bevestigen van de aanwezigheid van een achterstand of klinisch beeld).
Evaluatie = Onderzoek om het effect van een interventie te bepalen (in Engels soms als equivalent
van diagnostiek).
2.4 Hulpverlening: een probleemoplossingsproces
De hulpverlener onderzoekt niet alleen empirisch, maar moet de uitkomsten van het onderzoek in
een complex proces integreren, waarin ook juridische, morele, normatieve, beleidsmatige, praktische
en persoonlijke aspecten een rol spelen → proces beschreven als probleemoplossingsproces:
planmatige stappen om het probleem van de hulpvrager op te lossen → regulatieve cyclus (deels
overlappend met Van Strien), (binnen (bijna) elke fase wordt empirische cyclus doorlopen):
• Probleemherkenning
• Probleemdefiniëring
• Bedenken en afwegen van handelingsmogelijkheden
• Planning van interventie
• Uitvoering van de interventie
• Evaluatie effecten van de interventie
2
,Handboek Psychodiagnostiek voor de hulpverlening aan kinderen en adolescenten – Tak et al.
2.4.1 Probleemherkenning
Eerste oriëntatie op de hulpvraag waarbij er onderkend wordt dat er een probleem is en onderzocht
is wat de vraag is, wie hem stelt, wie er betrokken zijn en welke verantwoordelijkheden zij hebben.
Screeningsonderzoek vindt plaats (ook probleemelementen en protectieve factoren).
Algemeen werkzame factor = aspect dat bij iedere interventie effectief is
Specifiek werkzame factor = aspect dat bij een specifieke interventie effectief is
Diagnosticus laat zich in deze fase leiden door een theoretisch onderbouwd zoekschema., maar ook
door specifieke kennis van de mogelijke achtergronden van bepaalde probleemelementen.
Onderzoek mondt uit in hypothesen, vooronderstellingen en soms ook al ideeën over interventies.
Vóór fase 2 moet worden vastgesteld of de hulpverlener de juiste persoon is om verder te gaan.
2.4.2 Probleemdefiniëring
Doel: beantwoorden van de vraag wat de oorzaak is van het probleem. De effectiviteit van de
hulpverlening wordt vergroot als de probleemdefiniëring van de hulpvrager(s) en -verlener(s) op
elkaar aansluiten en er overeenstemming is over de beoogde doelen.
2.4.3 Handelingsmogelijkheden
De fase van het bedenken en afwegen van handelingsmogelijkheden (ontbreekt in model van Strien)
bestaat uit 2 stappen:
• Brainstorming → routineuze beslissingen vermeden en kennis en creativiteit aangeboord
• Kosten-batenanalyse → alternatieven afgewogen door te bezien welke interventies het best
aansluiten bij de probleemdefinitie, normen, waarden en motivatie van de hulpvrager en bij
de kennis, vaardigheden en mogelijkheden van de hulpverlener.
2.4.4 Planning van de interventie
Concrete afspraken maken wie wat gaat doen, waar, wanneer, waarmee, wie het coördineert, en
welke criteria worden gehanteerd om te beoordelen of heet plan werkt en wanneer de doelen (op
korte en lange termijn) voldoende zijn bereikt. → gezamenlijk met hulpvrager.
2.4.5 Uitvoering van de interventie
Monitoring moet 2 aspecten van het proces bewaken:
• Treatment integrity/implementation fidelity → wordt de interventie uitgevoerd zoals deze
gepland was
• Heeft de interventie het gewenste en verwachte effect
Hulpverlener en hulpvrager beslissen idealiter gezamenlijk wanneer het tijd is om te kijken of de
interventie gestopt kan worden.
2.4.6 Evaluatie van de effecten
Besluiten of de interventie voldoende heeft gewerkt, afgesloten kan worden of juist dient worden
voortgezet (al dan niet in aangepaste vorm) of dat er een verwijzing naar een andere vorm van hulp
nodig is.
3
, Handboek Psychodiagnostiek voor de hulpverlening aan kinderen en adolescenten – Tak et al.
3 De professionele relatie tussen hulpvrager en hulpverlener
3.1 Afstand en nabijheid: een dilemma
De professionele hulpverlener-diagnosticus zoekt naar ‘maximale nabijheid met behoud van
distantie’ → dilemma tussen distantie en empathie.
3.1.1 Distantie: een onderzoekende houding en uitstellen van een oordeel
Distantie nodig voor een weloverwogen en objectieve reactie.
3.1.2 Nabijheid: persoonlijke presentie en veiligheid
Nabijheid is nodig voor het subjectiveren van de problematiek → zoeken naar aansluiting op
belevingswereld van hulpvrager. Compassion fatigue: emotioneel uitgeput door te weinig distantie.
4
