Ethiek de basis
H1: Moraal, een kwestie van oordelen
Het intuïtief moreel oordeel
Iets goed of slecht vinden is eigen aan het dagelijks leven. We spreken onze waardering en afkeer uit
over iets dat we meemaken. We beoordelen de wereld om ons heen. Zo’n oordeel kan bijv. gaan
over het weer, of over het gedrag van mensen.
Moreel oordeel: als een oordeel gaat over het gedrag van mensen en hoe ze met elkaar omgaan
In een moreel oordeel spreek je uit wat je behoorlijk vindt van jezelf en van anderen. Je geeft aan
hoe je verwacht dat die ander met jou of anderen om zou moeten gaan.
Drie voorbeelden:
1) De docent statistiek laat je nou nooit eens een keer uitpraten!
Je verwacht dat je kunt uitspreken in de statistiekles.
2) Ik vind het lullig dat Chris de verkering uitmaakte via WhatsApp.
Je verwacht dat Chris de moed heeft persoonlijk de relatie te beëindigen.
3) Ellen, kon je nu niet even op me wachten voordat je naar de trein loopt?
Je verwacht dat Ellen even op je wacht als je beiden naar het station moet.
Uit deze voorbeelden blijkt dat moreel oordelen onderdeel is van het dagelijks leven. Het is zo
normaal zelfs, dat het oordelen vaak vanzelf gaat.
Intuïtief moreel oordeel: een moreel oordeel dat vanzelf komt; een moreel oordeel dat kant en klaar
ontstaat in je bewustzijn zonder dat je erover na hoeft te denken en voordat je erover nagedacht
hebt.
Het intuïtief moreel oordeel kan zo vanzelf gaan, dat je niet eens beseft dat je een moreel oordeel
uitspreekt. Het valt al helemaal niet op als de andere je onuitgesproken mening deelt. Echter, als de
ander het niet met je eens is, dan wordt dat vaak wel duidelijk. Bijv. als iemand zegt het prima te
vinden dat Chris de verkering per WhatsApp beëindigde. Je word je dan bewust dat je oordeelt over
het gedrag van Chris. Je intuïtieve morele oordeel wordt dan bewust gemaakt. Hierdoor word je aan
het denken gezet. Is het wel juist wat ik vind?
Drie verschillende processen die zich in je bewustzijn afspelen:
1) Je oordeelt dat iets goed of slecht is. Je vindt iets.
2) Je kent je oordeel. Je weet dat het je mening is en je kent het standpunt van de ander.
3) Je voelt dat je het oneens bent met de ander. Het oordeel brengt een bepaald gevoel met zich
mee.
Ellen, kon je nu niet even op me wachten voordat je naar de trein loopt?
- je beoordeelt de keuze van Ellen om alvast weg te lopen
- dit oordeel over het gedrag leer je kennen doordat je het uitspreekt, of doordat iemand erop
reageert
- je kunt voelen dat je het waardeloos vindt van Ellen dat ze alvast wegloopt
Het voelen, kennen en oordelen zijn drie te onderscheiden processen in je bewustzijn, of vormen van
jouw bewustzijn. John Dewey: je voelt wie je bent, je weet wie je bent, en je kiest ervoor wie je bent.
,Je bent jezelf. Je kent jezelf. En je kiest jezelf.
Het verschil tussen kennen, oordelen en voelen.
Als je de wereld kent, plaats je dat wat er gebeurt buiten jezelf en beschrijft het vervolgens. Dit
proces heeft objectiveren en het resultaat van dit proces is kennis van de buitenwereld(een objectief
domein).
Een kenmerk van kennis is, is dat het makkelijk uitwisselbaar is.
Als je de wereld beleeft, richt je je op wat er innerlijk met je gebeurt. Dit proces het subjectiveren en
het resultaat is een gevoel in je binnenwereld(een subjectief domein). Gevoelens zijn niet
uitwisselbaar.
Als je de wereld beoordeelt, richt je je op gedrag van mensen, en wat jij daarvan vindt. Je verbindt
gedrag van anderen met je eigen oordeel; je vindt dat gedrag goed of slecht. Dit proces heet
normeren en het resultaat is een verbinding van jezelf met anderen ofwel een tussenwereld(een
normatief domein). Normatieve uitspraken zijn beter uitwisselbaar dan gevoelens omdat ze niet
louter persoonlijk zijn. Morele oordelen zijn niet persoonlijk, maar wel persoonsgebonden.
Verschillende vormen van bewustzijn
Bewustzijnsvorm Wat doe je? Resultaat van de Centrale vraag
omgang
Kennen (objectiveren) Je representeert een Feiten (kennis) Is het waar?
buitenwereld in je
bewustzijn
Beoordelen Je verbindt jezelf met Morele oordelen Is het juist?
(normeren) anderen
Voelen (subjectiveren) Je ervaart een Gevoelens Hoe voel ik me?
binnenwereld in je
bewustzijn
Als je morele oordelen uitwisselt, dan kan je het over het morele oordeel eens zijn. Terwijl het onzin
is het eens te zijn over gevoelens.
Waaraan herken je een moreel oordeel?
Vijf kenmerken van morele oordelen, waarmee we het morele gezichtspunt en het resultaat ervan,
morele oordelen, kunnen onderscheiden. Een moreel oordeel:
1) gaat over menselijk gedrag
2) overstijgt het individuele (is veralgemeniseerbaar)
3) is normatief (schrijft voor hoe het moet)
4) is gericht op het goede
5) kan morele verontwaardiging veroorzaken
Toevoeging punt 2; overstijgt het individuele
Een moreel gezichtspunt overstijgt automatische het individuele. Wat ik voor mij goed vind om te
doen, verwacht ik ook van jou. En dat wat ik in jouw gedrag afkeur, kan ik zelf ook niet maken. Dat is
eerlijk, en eerlijkheid geldt voor alle kinderen en volwassenen. Deze eigenschap van morele oordelen
betekent dat oordelen in één situatie automatisch ook oordelen betekent over anderen in zo’n zelfde
situatie. We noemen dit universaliteitsprincipe. Dit houdt in dat morele oordelen inherent
, veralgemeniseerbaar zijn. Een morele uitspraak over iemand in een situatie is meteen een uitspraak
over alle mensen in dezelfde situatie.
Toevoeging punt 3; is normatief
Het morele gezichtspunt is normatief. Het gaat erom hoe je behoort te handelen. Het schrijft voor
wat je moet doen. Het gaat niet over hoe de wereld is (dat is kennis), maar over hoe de wereld zou
moeten zijn.
Toevoeging punt 4; is gericht op het goede
Een vierde kenmerk van het moreel gezichtspunt is dat het gericht is op zaken die op zichzelf goed of
nastrevenswaardig zijn. Dus niet zaken die wenselijk zijn vanwege een erbuiten gelegen doel, maar
zaken die om zichzelf nastrevenswaardig zijn. Het recept volgen bijvoorbeeld, is goed omdat je er
lekkere koekjes mee krijgt. Maar een moreel oordeel volgen is goed op zichzelf, zelfs wanneer het
niet tot resultaten leidt. Bijv. een student die heel hard werkt, deze wordt hierom geprezen, ook al
zijn de cijfers slecht. Inzet is op zichzelf goed, nastrevenswaardig. Zulke op zichzelf
nastrevenswaardige zaken noemen we morele uitgangspunten.
In morele oordelen zijn altijd morele uitgangspunten herkenbaar, maar ze blijven wel vaak
onuitgesproken. Soms worden zo ook expliciet genoemd in een oordeel, bijv. als je zegt dat iets niet
eerlijk is.
Voorbeelden van morele uitgangspunten die op zichzelf nastrevenswaardig zijn, en zaken met een
extern doel die erop lijken.
Morele uitgangspunten Zaken met een extern doel die erop lijken
een goed leven veel verdienen
eerlijk zijn tegen je vrienden mooie kleding
inzet (op school) je diploma
vriendschap veel vrienden hebben
ik wil de wet niet overtreden een boete ontlopen
gezondheid gezond eten
je moet dieren met respect behandelen smaakvol hondenvoer
aandacht voor je medemens aandacht van je medemens
Toevoeging punt 5; kan morele verontwaardiging veroorzaken
Morele oordelen kunnen een heel specifiek soort emotie, morele verontwaardiging, los maken bij
mensen. Bijv. je bent verontwaardigd als iemand je oneerlijk behandelt. Het oordeel zelf ‘dat is niet
eerlijk’ veroorzaakt een verontwaardiging, die je kunt herkennen door o.a. stemverheffing. Deze
morele verontwaardiging moet je niet verwarren met het oordeel. De verontwaardiging is een gevolg
van het oordeel en niet het oordeel zelf. De verontwaardiging is geen reden voor het oordeel. De
wijze waarop je behandeld wordt, is niet immoreel omdat je er verontwaardigd over bent. Je bent
verontwaardigd omdat je immoreel behandeld wordt. De verontwaardiging is een gevolg van het
oordeel.
Een moreel oordeel is een waardering van menselijk gedrag aan de hand van morele uitgangspunten.
Ethiek, moraal en het moreel vertoog
Morele oordelen zijn niet objectief. Morele oordelen zijn niet persoonlijk. Morele oordelen beperken
zich niet tot jouw binnenwereld alleen. Je spreekt immers een verwachting uit over hoe jij je wilt
gedragen in de toekomst en wat je verwacht van anderen. Een moreel oordeel strekt zich uit buiten
jou als persoon.
