De Dijn – Vrijheid. Een woelige geschiedenis.
Inleiding
Definitie van vrijheid
1. Nu: vrijheid is bescherming van individuele rechten tegen staatsbemoeienis.
2. Vroeger (Grieken en Romeinen, renaissancistische humanisten en revolutionairen in
de 18e eeuw): democratisch concept van vrijheid: een vrije staat is een staat waarin het volk
controle heeft over de wijze waarop wordt bestuurd. Een volk is vrij als zij zichzelf kunnen
besturen en zelf wetten kunnen opstellen. Het maakt hierbij niet uit als er geen mechanismen
(grondrechten, onafhankelijke rechtspraak) zijn om hen te beschermen tegen de staat.
Meer dan tweeduizend jaar werd vrijheid gelijkgesteld aan zelfbestuur door het volk.
Pas in de 19e en 20e eeuw verandering: vrijheid als inperking van staatsmacht.
Vrijheid = zelfbestuur (zelf invloed uitoefenen op het bestuur)
→ naar
Vrijheid = inperking staatsmacht (mate waarin je wordt geregeerd).
De verandering in de definitie van vrijheid kwam door de lange politieke strijd na de Atlantische
revoluties aan het einde van de 18e eeuw.
Het idee dat vrijheid betekent dat staatsmacht moet worden ingeperkt, komt niet van de
democratische revolutionairen, maar juist van de contrarevolutionairen.
Revolutionairen: democratisch concept van vrijheid: invloed hebben op bestuur.
Contrarevolutionairen: vrijheid is niet de democratische interpretatie (invloed hebben op bestuur),
maar het is de interpretatie dat vrijheid betekent dat er zo min mogelijk staatsbemoeienis moet zijn.
Dit idee hadden de contrarevolutionairen, omdat zij bij de democratische interpretatie een risico
zagen; invloed van het volk op het bestuur leidt tot te veel invloed van de arbeidersklasse en
uiteindelijk tot collectivisme en vernietiging van de vrijheid.
Achter de nieuwe definitie van vrijheid (minimale staatsbemoeienis) zat dus een anti-democratische
drijfveer.
Uitgangspunten
● Vrijheid wordt als politiek concept besproken, niet als juridisch of moreel concept.
○ Ingaan op de vraag hoe wij vrij kunnen leven als samenleving en hoe politieke
denkers hebben nagedacht over het institutionaliseren van vrijheid in stadstaten of
soevereine naties (en niet in de internationale arena) en over de uitbreiding van
vrijheid naar het economische domein.
● Focus op geschiedenis van vrijheid in het Westen.
○ De westerse politieke traditie heeft meer invloed gehad dan andere tradities in de
wereld.
○ De meningen verschillen over welke delen van de wereld ‘westers zijn.’
○ Het karakter van de Westerse traditie is gebaseerd op toevalligheden; van de
Grieken en Romeinen, naar de Renaissance, naar de 18e eeuwse revoluties, naar
het heden.
,Deel 1: De lange geschiedenis van vrijheid
De Dijn - Hoofdstuk 1: Slaaf van niemand - Vrijheid in het oude Griekenland
Griekenland ziet zichzelf als ‘vrij’ en ziet Perzië als slaafs: Grieken (Hellenen) hechten veel waarde
aan vrijheid, terwijl Perzen de absolute heerschappij van heersers zoals Xerxes onbewogen leken te
accepteren.
Het Oosten/Mesopotamië en de Grieken bestempelden vrijheid als het tegenovergestelde van
slavernij. Joden gebruikte ook vrijheid als ‘bevrijd zijn van slavernij,’ maar zij hadden het over vrij zijn
van persoonlijke onderdrukking, niet van politieke onderdrukking.
De Grieken waren de eerste die vrijheid als een politieke waarde beschouwden: als een voorwaarde
waaraan bij bepaalde bestuursvormen was voldaan en bij andere niet.
- Bij vrijheid als politieke waarde gaat het om vrijheid van politieke onderdrukking door een
bestuursvorm, en niet om juridische/persoonlijke vrijheid waarbij je geen slaaf bent.
Politieke vrijheid = zelfbestuur door het volk
Voorbeeld van vrijheid als politieke waarde: Hydarnes (edelman en legercommandant in Perzië)
werd door de Grieken gezien als ‘slaaf,’ omdat hij onderdanig was aan een koning, terwijl de Grieken
hun eigen stadstaat bestuurden.
De definitie van vrijheid door de Grieken
x Is niet: ons huidige idee van vrijheid van beperkte overheidsbemoeienis, grondrechten, geschreven
grondwet of scheiding der machten.
✓ Is wel: Democratisch begrip van vrijheid; vrije staat is een staat waarin mensen hun eigen
bestuursvorm bepalen. Niet overheerst worden door een ander (zoals de Perzen wel werden door de
Koning), maar zichzelf besturen.
De uitvinding van politieke vrijheid in het oude Griekenland
Er was een ontwikkeling in Griekenland van alleenheerschappij → naar → democratie
(zelfbestuur door het volk). De democratische politieke regimes vonden vrijheid als
democratisch ideaal belangrijk.
Er ontstond een vrijheidscultus:
- Gedichten van Atheense wetgever Solon over hoe tirannie zorgt voor slavernij.
- Vereren van doders van Tirannen door standbeelden.
- Griekse eiland Samos: Meandros schafte na de dood van alleenheerser Polycrates de
tirannie af en kondigde politieke gelijkheid (isonomia) af, gaf iedereen toegang tot de macht.
Vooral de Grieks-Perzische Oorlogen hebben de vrijheidscultus in het oude Griekenland
gestimuleerd!
Grieken beschouwen de oorlog met Perzië als een conflict tussen vrijheid en slavernij!
➔ Grieken zien zichzelf als fundamenteel anders dan de Perzen in hun politieke organisatie: zij
hebben vrijheid (‘vrijheid’) om zichzelf te besturen, terwijl Perzen worden onderdrukt door een
almachtige autocraat die alles bepaalt (‘slavernij’).
➔ Grieken begonnen het Grieks-zijn te beschouwen als een collectieve identiteit: vrijheid om
zichzelf te besturen.
De eerste die hiermee kwam was Aeschylus met toneelstuk De Perzen.
,Herodotus heeft daarna vooral bijgedragen aan het beeld van Grieken als ‘vrijen’ en van Perzen als
‘slaven’ door zijn werk Historiën.
● De strijd tussen Grieken en Perzen was niet alleen militair, maar ook een botsing van
beschavingen: vrijheidslievende Griekenland tegenover hiërarchische Perzië. Een Perzische
overwinning zou het einde van het zelfbestuur in Griekse steden hebben betekend. Oorlog
tegen Perzië wordt gezien als ‘oorlog tegen slavernij.’
● Politieke vrijheid (= zelfbestuur door het volk) is belangrijk, omdat men alleen onder deze
regeringsvorm het leven kan leiden zoals men wil, en persoonlijke zekerheid en
onafhankelijkheid kan hebben. Alleen onder een vrije regering kan men het lot in eigen
handen houden. Een monarchie is te onzeker om vrij te kunnen noemen; zelfs een goede
koning kan plots slecht worden en onderdanen gaan misbruiken.
○ Monarchie is onwenselijk: als één man alle macht krijgt, verliest hij al zijn
gebruikelijke moralen (wordt gecorrumpeerd) en gaat hij onderdanen tiranniseren.
Absolute macht leidt onvermijdelijk tot misbruik.
○ Democratie is wenselijk: deze regeringsvorm zorgt dat verantwoording moet
worden afgelegd en dat het volk alle besluiten neemt → betrokkenheid van
het volk bij het politieke proces heeft voordelen, zoals het opbloeien van
handel en een beter leger.
In Historiën worden de regeringen van Perzische koningen besproken en wordt het grootste nadeel
van autocratisch regime benoemd: het ontneemt onderdanen hun persoonlijke zekerheid.
Onderdanen lopen het risico om slachtoffer te worden van willekeurige acties van de Perzische
koningen. Zelfs een ogenschijnlijk welwillende heerser kan zich plots tegen zijn trouwe onderdanen
keren. Zelfs macht en sociale status bieden geen bescherming tegen de grillen van een wispelturige
koning.
→ Werkelijke persoonlijke zekerheid is dan ook enkel mogelijk in zelfbesturende
staten, zoals Sparta en Athene.
Iemands leven en bezittingen zijn enkel veilig onder een volksregering volgens Herodotus, Euripides
en Pericles.
- Euripides (De Smekelingen): zonder zelfbestuur door het volk, kan er geen rechtvaardigheid
bestaan, omdat de wil van de heerser dan wet is; tirannie ontmoedigt vrij ondernemerschap
en voortplanting (want de heerser kan hier invloed op uitoefenen).
- Pericles: roemen van de Atheense democratie voor de individuele vrijheid voor burgers.
Grieken vinden dat individuele vrijheid niet kan bestaan zonder collectieve vrijheid!
- Alleen burgers die zelf invloed hebben op het bestuur (democratie, collectieve vrijheid),
kunnen eigen doelen stellen en leven zoals ze willen en zo persoonlijke zekerheid en
individuele onafhankelijkheid waarborgen (individuele vrijheid).
- Leven onder een autocraat, zelfs als hij goedaardig lijkt, zorgt er daarentegen voor dat
mensen nooit werkelijk een vrij leven kunnen leiden.
Griekse vrijheid: hersenschim of realiteit?
Na de Perzische oorlogen beschouwden de Griekse denkers vrijheid als belangrijkste politieke
waarde, als wat hen onderscheiden van andere volken.
Dit klopt vanuit het perspectief van mannelijke volwassen burgers wanneer we Griekenland
vergelijken met Perzië.
❖ Perzië: ‘De Grote Koning’ is de opperste heer, wetgever en rechter van zijn onderdanen en
de onderdanen zijn formeel volledig onderworpen aan de wil van de heerser. Koningen
konden om advies vragen, maar uiteindelijk neemt alleen de koning de beslissing (absolute
macht).
, ❖ Griekenland:
➢ Athene: de belangrijkste besluiten werden genomen door de volksvergadering. Alle
mannen hebben (ongeacht hun financiële status) een gelijke stem in deze
vergadering. Belangrijke ambten werden toegewezen door verkiezingen of loting.
➢ Sparta: koningen werden gekozen door het volk en moesten verantwoording
afleggen aan het volk. Het volk had de macht om bij belangrijke
gemeenschapskwesties de eindbeslissing te nemen.
Mannelijke Griekse burgers hadden veel meer inspraak in het bestuur dan mannelijke Perzische
burgers.
Maar: vrouwen, slaven en metoiken (inwonende vreemdelingen) hadden in Griekenland geen
politieke rechten. Zij mochten niet aanwezig zijn bij politieke vergaderingen of rechtszaken, zij
mochten niet stemmen en zij mochten zich geen kandidaat stellen voor een gekozen ambt.
- Verklaring: vrouwen, slaven en metoiken werden als minder rationeel en niet als
onafhankelijke mensen gezien, waardoor zij moesten worden bestuurd door mannen.
Er was dus maar vrijheid voor een deel van het volk (volwassen Griekse mannen), maar deze vrijheid
was tamelijk groot; grote invloed op hun eigen regime. Meer invloed dan wij tegenwoordig hebben,
omdat wij het overlaten aan bureaucratie en politici.
De claim van Griekse denkers dat de collectieve vrijheid zorgt voor meer persoonlijke
vrijheid/individuele onafhankelijkheid is niet waar voor vrouwen en slaven.
- Slaven: ‘Heloten’ in Sparta werden erg slecht behandeld; in Athene iets beter (doden van
slaven verboden en bescherming tegen hybris/agressief en grof gedrag).
- Vrouwen: nauwelijks controle over hun eigen leven.
Er is goede reden om te twijfelen aan het scherpe contrast tussen Griekse vrijheid en persoonlijke
zekerheid vs de Perzische Slavernij zoals Herodotus dit doet.
Fustel de Coulanges (De Antieke Stad): overheid bepaalt de levens van burgers en eist volledige
gehoorzaamheid.
Atheners hadden echter wel individuele vrijheid.
- Bescherming tegen misbruik door ambtenaren: niet zonder proces executeren en verboden te
martelen.
- Verzet aantekenen en proces aanspannen tegen ambtenaren.
- Functionarissen ter verantwoording roepen door o.a. geschreven aanklachten.
- Zelden werden juridische beperkingen opgelegd aan het privéleven, enkel als het was om de
polis te beschermen.
- Vrijheid van meningsuiting: Spartaanse staatsbestel mag worden geprijsd, ook al is Athene
ermee in oorlog.
Atheense democratie was opmerkelijk tolerant.
Griekse denkers vinden vrijheid erg belangrijk. Zij vinden dat persoonlijke zekerheid en individuele
onafhankelijkheid (individuele vrijheid) alleen mogelijk zijn in een zelfbesturende staat (democratie,
collectieve vrijheid). Vrijheid wordt vereenzelvigd met democratie. Hier is ook kritiek op vanuit Griekse
denkers.
Critici van de vrijheid: oligarchen en sofisten
