Deze samenvatting bevat de stof die je moet weten voor het aquatische ecologie tentamen. Aan de hand van de colleges is de inhoud bepaald. Let op: deze samenvatting is gemaakt voor het jaar , hou in de gaten of de stof nog relevant is.
,Inhoud
Introductie .............................................................................................................................................. 5
Ontstaansgeschiedenis van landschap en wateren .................................................................... 5
Het pleistoceen .................................................................................................................................... 5
Vroeg pleistoceen (1,8 miljoen – 781.000 jaar geleden) .......................................................... 5
Midden-pleistoceen (781.000 – 126.000 jaar geleden) ............................................................ 5
Laat-pleistoceen (126.000 – 11.800 jaar geleden)..................................................................... 6
Het holoceen ........................................................................................................................................ 7
11.800 jaar gleden – heden ........................................................................................................... 7
Moderne tijd .......................................................................................................................................... 9
Ontginning ......................................................................................................................................... 9
Polders ................................................................................................................................................ 9
Het polder-boezemsysteem ........................................................................................................... 9
Bedreigingen van aquatische ecosystemen ................................................................................. 9
Eutrofiëring ............................................................................................................................................. 9
Toxische stoffen .................................................................................................................................. 10
Verdroging .......................................................................................................................................... 10
Verzuring .............................................................................................................................................. 10
Versnippering ...................................................................................................................................... 10
Verzilting en verzoeting ..................................................................................................................... 11
Inrichting en onderhoud ................................................................................................................... 11
Exoten ................................................................................................................................................... 11
Veranderend klimaat ........................................................................................................................ 11
Ecologische relaties ........................................................................................................................ 12
Voedselketen en voedselweb ........................................................................................................ 12
Trofische niveaus ............................................................................................................................ 12
Voedselketen en voedselweb ..................................................................................................... 12
Voedselweb en trofische interacties.............................................................................................. 12
Biologische processen .................................................................................................................... 13
Primaire productie ............................................................................................................................. 13
Licht- en temperatuurlimitatie voor algengroei ....................................................................... 13
Nutriëntenlimitatie voor algengroei ............................................................................................ 14
Zuurstofhuishouding ........................................................................................................................... 14
Invloed van sediment op zuurstofhuishouding ......................................................................... 14
Dag- en nachtritmiek van zuurstof in water .............................................................................. 14
Zelfreinigend vermogen ................................................................................................................... 15
Biologische omzetting ....................................................................................................................... 15
Toxiciteit en bioaccumulatie ........................................................................................................... 15
Flora ................................................................................................................................................... 16
Fytoplankton ....................................................................................................................................... 16
1
, Groeivorm ........................................................................................................................................ 16
Voedingswijze van algen.............................................................................................................. 16
Indeling van fytoplankton ............................................................................................................ 16
Macrofyten .......................................................................................................................................... 18
Kenmerken van water- en oeverplanten .................................................................................. 18
Milieufactoren en watervegetatie ............................................................................................. 18
Indeling van oever- en waterplanten ........................................................................................ 19
Fauna (invertebraten) ..................................................................................................................... 19
Zoöplankton ........................................................................................................................................ 19
Protozoa & Metazoa ...................................................................................................................... 20
Belangrijke milieufactoren ............................................................................................................ 20
Seizoensgebonden dynamiek ..................................................................................................... 20
Macrofauna ........................................................................................................................................ 20
Functionele groepen ..................................................................................................................... 21
Fauna (vertebraten) ........................................................................................................................ 21
Vissen .................................................................................................................................................... 21
Indeling ............................................................................................................................................. 21
Migratie ............................................................................................................................................ 21
Waterkwantiteit .................................................................................................................................... 22
De fysisch-chemische basis ........................................................................................................... 22
De wereld van het water ................................................................................................................. 22
Het zoete water .............................................................................................................................. 22
De hydrologische kringloop ............................................................................................................ 22
Grondwater ......................................................................................................................................... 23
Functies van grondwater .............................................................................................................. 23
Grondwaterstanden en stijghoogte........................................................................................... 24
Isolypsen en stroomlijnen .............................................................................................................. 24
Grondwatertrappen en –kaarten ............................................................................................... 24
Grondwatersystemen .................................................................................................................... 25
Stroomgebieden ................................................................................................................................ 26
Hydrologische processen ................................................................................................................. 27
Neerslag & verdamping................................................................................................................ 27
Infiltratie ............................................................................................................................................ 27
Kwel en wegzijging ........................................................................................................................ 27
Berging ............................................................................................................................................. 27
Afvoer ............................................................................................................................................... 28
De waterbalans van Nederland ................................................................................................. 28
Waterkwaliteit ...................................................................................................................................... 29
Fysische eigenschappen van water ............................................................................................. 29
Zuiver water ......................................................................................................................................... 29
2
, Thermische eigenschappen van water......................................................................................... 29
Optische eigenschappen van water ............................................................................................ 29
Reflectie ........................................................................................................................................... 29
Absorptie en verstrooiing .............................................................................................................. 30
Lichtuitdoving .................................................................................................................................. 30
Chemische samenstelling van oppervlaktewater ...................................................................... 30
Saliniteit ................................................................................................................................................ 30
Verwering van gesteente ............................................................................................................. 30
Grondwater ..................................................................................................................................... 31
Neerslag ........................................................................................................................................... 31
Verdamping .................................................................................................................................... 31
Elektrisch geleidingsvermogen .................................................................................................... 31
Zuurstof en koolstofdioxide ............................................................................................................... 31
Zuurstof ............................................................................................................................................. 31
Koolzuurevenwicht en pH ............................................................................................................. 32
Organisch materiaal ......................................................................................................................... 32
Nutriënten ............................................................................................................................................ 32
Fysische processen van zwevende en opgeloste stoffen .......................................................... 32
Stroming en menging ........................................................................................................................ 32
Sedimentatie ....................................................................................................................................... 33
Resuspensie ......................................................................................................................................... 33
Resuspensie door golven .............................................................................................................. 33
Adsorptie en absorptie ..................................................................................................................... 34
Fysische en chemische processen ............................................................................................... 34
Precipitatie .......................................................................................................................................... 34
Coagulatie een flocculatie ............................................................................................................. 34
Redoxreacties ..................................................................................................................................... 34
Immobilisatie en mobilisatie van p ................................................................................................. 34
Natuurlijke defosfatering ............................................................................................................... 34
Mineralisatie en desorptie ............................................................................................................ 35
Stofkringlopen .................................................................................................................................. 35
De koolstofkringloop .......................................................................................................................... 35
De kortlopende koolstofkringloop............................................................................................... 35
De stokstofkringloop .......................................................................................................................... 36
Stokstof in het aquatische milieu ................................................................................................. 36
De fosforkringloop .............................................................................................................................. 37
De zwavelkringloop ........................................................................................................................... 38
Zwavel in het aquatisch milieu .................................................................................................... 38
Systematiek .......................................................................................................................................... 39
Stromende wateren ......................................................................................................................... 39
3
,Beken .................................................................................................................................................... 39
Ligging .............................................................................................................................................. 39
Hoofdfactoren ................................................................................................................................ 40
Biologische en ecologische betekenis ...................................................................................... 40
Rivieren ................................................................................................................................................. 40
Ecologisch betekenis van het revierengebied ........................................................................ 40
4
,Introductie
Aquatische ecologie in Nederland: Hst. 2.9, 3.2-3.4, 3.6, 4.1 en 5.3
Ontstaansgeschiedenis van landschap en wateren
Een deel van de Nederlandse wateren is ontstaan in het holoceen en het pleistoceen.
Het pleistoceen
Vroeg pleistoceen (1,8 miljoen – 781.000 jaar geleden)
Land en Water
Tijdens de vroege tijdsperiode van het pleistoceen is een groot deel van Nederland nog
bedekt door de Noordzee. Deze trekt zich gaandeweg terug naar het noordwesten. Hierdoor
konden in de warmere periodes bossen zijn gaan ontwikkelen op het land en in de koudere
periodes ontstonden steppen en toendra’s.
Rond 1,8 miljoen jaar geleden begonnen twee
riviersystemen het land te vervormen, in het zuiden de Rijn
en Maas, in het noorden het Eridanossysteem. Het
Eridanossysteem vond zijn oorsprong in het Baltisch
gebied. In deze periode begon Nederland zich echt te
vormen als rivierdelta. Tijdens koude perioden bleven
rivieren vaak in hun bedding, terwijl ze in warme perioden
grotendeels door bebost land meanderen.
Door opheffing van het land in de loop van het
vroeg-pleistoceen, snijdt de Maas zich in de ondergrond
en vorm zo rivierterrassen in Limburg en omstreken. In deze
periode is de ligging van de Maas ook richting het westen
gaan verplaatsen vanaf zijn oorspronkelijke ligging.
Het Eridanossysteem breide zich rond 1 miljoen jaar geleden voor het laatst uit. Vanaf
die tijd hebben de Maas en de Rijn het grootste deel van Nederland verder vervormd. Het
grootste deel van Noord-Brabant en het zuidelijk deel van het Groene Hart bestond in het
vroeg-pleistoceen uit een zandlandschap met kleinere rivieren en beken.
Klimaat
Opeenvolging van ijstijden (glacialen) en tussenijstijden (interglacialen) zijn kenmerkend voor
het klimaat in het vroeg-pleistoceen. De winters in de tussenijstijden waren relatief zacht met
gemiddelde temperaturen rond het vriespunt. De winters tijdens de ijstijden waren streng
waarin de gemiddelde temperaturen in de koudste maanden tussen de -8 en -21 ºC lagen.
De ijstijden werden kouder aan het eind van het vroeg-pleistoceen en trede er vaker
permafrost op, de ijstijdintervallen in deze periode duurden langer. Het klimaat werd
daardoor kouder en droger.
Zichtbare resten aan het oppervlak
Rivierafzettingen aan het oppervlak uit het vroeg-pleistoceen liggen in een groot deel van
Noord-Brabant en Limburg. In Limburg zijn de rivierterrassen duidelijk zichtbaar als treden van
5- 10 meter in het landschap. Het reliëf dat hierdoor ontstond werd echter in het laat-
pleistoceen verdoezeld door bedekking met löss. In de stuwwallen van Midden-Nederland
zijn lokale zandafzettingen.
Midden-pleistoceen (781.000 – 126.000 jaar geleden)
Land en water
Nederland is in het midden-pleistoceen nog vooral een
rivierenland. Tijdens deze periode bereikte twee
Scandinavische gletsjers het land; in het elsterien (ijstijd
430.000 jaar geleden) tot Den Helder en in het saalien
(ijstijd 150.000 jaar geleden) tot Haarlem. In het saalien
5
,ontstonden de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug tijdens de maximale uitbreiding van ijs
stuwwallen.
Tijdens de ijstijden heersten voor steppe omstandigheden. Enorme zeespiegel
schommelingen, samenhangend met het vastleggen van zeewater in de polaire ijskappen,
zorgden ervoor dat Nederland voortdurend op een andere plek lag ten opzichte van de zee.
Engeland is gedurende de gehele periode met het vasteland van Europa verbonden. Tijdens
het midden-pleistoceen verdwijnt het Eridanossysteem en bevond Nederland zich volledig in
het stroomgebied van de Rijn en Maas.
Klimaat
Tijdens ijstijden was het in deze periode vrij droog, in de tussenijstijden is het vochtig. Tijdens
deze tussenijstijden is het soms gemiddeld warmer dan tegenwoordig. Ruim 600.000 was de
eerste ijstijd, het landijs bereikte Nederland in deze periode echter nog niet. Dit gebeurde wel
in het elsterien en saalien, tussen 430.000 en 150.000 jaar geleden. Tijdens verschillende
warme en koude perioden, breidden de gletsjers zich uit en trokken zich vervolgens weer
terug. Het klimaat in de tussenijstijd van 400.000 jaar gleden leek qua temperatuur en
neerslag sterk op onze huidige situatie. In de tussenijstijd ongeveer 330.000 jaar geleden was
het gemiddeld wat warmer dan nu.
Zichtbare resten aan het oppervlak
Rivierafzettingen uit het midden-pleistoceen bevinden zich op verschillende plaatsen aan het
oppervlak. In Limburg zijn Maasterrassen, bestaand uit grind tot 15 meter dik, uit het vroeg- en
midden-pleistoceen terug te vinden. In centraal Noord-Brabant zijn rivierzanden aan het
oppervlak te vinden. Gestuwde revierafzetting uit deze periode komen voor in stuwwallen als
de Veluwe.
Stuwwallen gevormd zijn door de kracht en het gewicht van het landijs dat in het
saalien vanuit Scandinavië tot Utrecht doordring. De gletsjers konden makkelijk over de
leemgrond glijden omdat smeltwater hier de grond niet in kon. In midden-Nederland bereikte
het ijs de grove rivierzanden. Hier drong het smeltwater de bodem in, waardoor het ijs
langzamer gleed en zich de bodem in groef. Hierdoor duwde de gletsjer bevroren land opzij
en voor zich uit tot hoge heuvels. In zandgroeves in de stuwwallen gebied zijn deze schotsen
te zien als lagen zand en klei. Op plaatsen waar de grond is weggeduwd is het land lager,
glaciale bekkens.
Andere afzettingen uit ijstijden komen op enkele plaatsen aan Drentse en
aangrenzende Groningse en Friese oppervlakken voor. Dit zijn fijnkorrelige,
smeltwaterafzettingen, oftewel potklei. Een groot deel van het oppervlak van noord-oost,
oost- en centraal-Nederland zijn bepaald door glaciale afzetting en geologische fenomenen
als sandrs, stuwwallen en grondmorenen.
Laat-pleistoceen (126.000 – 11.800 jaar geleden)
Land en water
Tijdens het eemien (128.000-116.000 jaar geleden) was
west-Nederland deels overspoeld door de zee en was
het land bedekt met planten en bossen. Het
voorkomen van bosolifanten en nijpaarden in deze
bossen wijzen op hogere temperaturen dan
tegenwoordig. De Rijn stroomde tijdens deze
voorlaatste tussenijstijd door het huidige IJssel dal naar
het noorden en ten westen van Zwolle de zee in. De
loop van de Maas was toen al grotendeels zoals die
nu is.
De rivieren veranderden daarna in een
vlechtend netwerk waarin ze steeds weer andere
lopen kozen. Op den duur verdwenen de bossen.
Aan het eind van de laatste ijstijd, het weichselien
(18.000 jaar gleden), lag de Noordzee droog.
Engeland en Scandinavië zijn tijdens deze periode
bedekt met gletsjers en in Nederland wisselen
6
, toendra’s en pool woestijnen elkaar af. Tijdens de wat warmere perioden in deze ijstijd was
Nederland een deel van de mammoetsteppe die zich van de Britse Eilanden tot Oost Siberië
uitstrekte. Het droge ecosysteem is grotendeels bedekt met eindeloze grasvlakten.
Klimaat
Het eemien volgde het extreem koude saalien. In een korte periode veranderde het klimaat
in het vroege eemien van koel naar gematigd warm. De gemiddelde optimale temperatuur
lag toen rond de 18,5 ºC en de neerslagpatronen waren vergelijkbaar met die van nu. In de
loop van het eemien en het weichselien koelde het stapsgewijs af. In het laatste glaciaal van
ongeveer 18.000 jaar gleden lag de gemiddelde optimum temperatuur van 5 ºC. Vanwege
de kou bevroor de bodem geleidelijk aan steeds verder. Door grondwater vorst ontwikkelde
zich een dikke permafrostlaag. Tijdens deze periode bereikten de gletsjers Nederland niet.
Tijdens het midden-weichselien lag Nederland regelmatig aan de rand of midden in
een poolwoestijn. De sedimenten van de Noordzeebodem werden met straffe noordelijke
poolwinden over het land geblazen en als dekzand en löss afgezet. Tussen 18.000 en 10.000
jaar geleden vindt de overgang naar het warmere klimaat plaats, het holoceen.
Zichtbare resten aan het oppervlak
Laat-pleistocene afzettingen liggen in een groot deel aan het oppervlak van Oost- en Zuid-
Nederland. Het gaat hier meestal om afzettingen zoals dekzand en löss. Waar het dekzand
landschap niet is geëgaliseerd is het oppervlak licht golvend. Tijdens het laat-pleistoceen
heeft de Maas ook nieuwe rivierterrassen gevormd. De permafrost van de laatste ijstijd heeft
in Noord-Nederland tot de pingoruïnes geleid. Op de stuwwallen uit het midden-pleistoceen
bevinden zich ook droge dalen uit het laat-pleistoceen.
Het holoceen
11.800 jaar gleden – heden
Land en water
Het holoceen omvat de afgelopen 11.000 jaar en is de tussentijd waarin de mens de aarde
“overneemt”. Bijna alle uithoeken van de wereld raakten bewoond en natuurlijke
ecosystemen werden verdrongen.
In de beginfase van het holoceen steeg de zeespiegel snel door het smelten van
landijs. De zeespiegel lag in die tijd 30-40 meter lager. De Nederlandse kust lag ook veel
verder naar het noordwesten dan nu. De diversiteit aan planten in Nederland was in de
eerste duizend jaar van het holoceen niet erg groot, berken, dennen en heideachtige
kruiden domineerde de ecosystemen.
Ongeveer 7.000 jaar geleden lagen de grote delen van West-Nederland in zee en
was de kust een breed waddengebied. Door opslibbing en vorming van veen werd de kustlijn
weer naar het westen en noorden gedreven. De afnemende zeespiegelstijging 5.000 jaar
geleden zorgde voor het dichtslibben van de kustvlakte. Rond 2.000 v.C. lagen aan de
landkant zoetwatermoerassen die het hele laagland bedekte. Het rivieren gebied was een
dynamisch terrein met rivierlopen en oeverwallen naast moerassige komgronden. De hogere
zandgronden waren met gematigde eiken- en lindebossen en hoogveenmoerassen. 1.000
jaar later raakten stukken kust regelmatig overspoeld door transregressie.
Het holoceen was een relatief warme periode die nog steeds gaande is. De mens
kreeg steeds meer invloed op het landschap. Mensen vestigde zich in nederzettingen en
paste de woonomgeving aan hun behoefte aan. Het opkomen van de landbouw zorgde
voor een volledige transformatie van bos- en moerasecosystemen naar een volledig
ingericht landschap binnen een paar duizend jaar.
De invloed van de mens op zijn omgeving
De beginperiode van het holoceen viel in het midden van het stenen tijdperk (mesolithicum
8.800-4.900 v.C.). De mens speelde toen nog geen grote rol in de vorming van het
landschap. Mesolithische mensen bevinden zich in vrijwel alle huidige provincies en op het
terrein van de Noordzee. Ze behoorden tot de zogenoemde Maglemosecultuur.
In de loop van het holoceen werd de samenleving complexer en begon de mens zijn
leefgebied verder uit te breiden. De laaglandgebieden werden steeds vaker bezocht en
uiteindelijk bewoond door mensen.
7
Voordelen van het kopen van samenvattingen bij Stuvia op een rij:
Verzekerd van kwaliteit door reviews
Stuvia-klanten hebben meer dan 700.000 samenvattingen beoordeeld. Zo weet je zeker dat je de beste documenten koopt!
Snel en makkelijk kopen
Je betaalt supersnel en eenmalig met iDeal, creditcard of Stuvia-tegoed voor de samenvatting. Zonder lidmaatschap.
Focus op de essentie
Samenvattingen worden geschreven voor en door anderen. Daarom zijn de samenvattingen altijd betrouwbaar en actueel. Zo kom je snel tot de kern!
Veelgestelde vragen
Wat krijg ik als ik dit document koop?
Je krijgt een PDF, die direct beschikbaar is na je aankoop. Het gekochte document is altijd, overal en oneindig toegankelijk via je profiel.
Tevredenheidsgarantie: hoe werkt dat?
Onze tevredenheidsgarantie zorgt ervoor dat je altijd een studiedocument vindt dat goed bij je past. Je vult een formulier in en onze klantenservice regelt de rest.
Van wie koop ik deze samenvatting?
Stuvia is een marktplaats, je koop dit document dus niet van ons, maar van verkoper Liyenne. Stuvia faciliteert de betaling aan de verkoper.
Zit ik meteen vast aan een abonnement?
Nee, je koopt alleen deze samenvatting voor €4,48. Je zit daarna nergens aan vast.
