Hoorcollege: historiogra e en geschied loso e deeltentamen 1
Geschied loso e - Herman Paul
Hoofdstuk 1. Wat is geschied loso e
Geschied loso e is een nogal rommelig vakgebied. Onder de noemer geschied loso e houden
mensen zich met verschillende dingen bezig:
- de een vraagt zich af wat het betekent om excuses te maken om zwarte bladzijden in het
verleden, want hoe kun je excuses maken voor iets wat honderden jaren geleden is gebeurd?
- Een tweede is waarom historici zich nog steeds altijd bezig houden met dezelfde onderwerpen,
zoals de Tweede Wereldoorlog. Waarom worden ze het niet met elkaar eens? Hoe werd de
uitbraak van de Tweede Wereldoorlog verklaard? Hanteren ze verschillende verklaringsmodellen
en zo ja, spreken deze modellen elkaar tegen of vullen ze elkaar aan?
- Een derde geschied losoof denkt na over klimaatverandering en over het onvermogen van
mensen om zich voor te stellen hoe de wereld eruit ziet bij 2 graden opwarming. Wordt het
menselijk voorstellingsvermogen niet altijd gevoed door ervaringen uit het verleden. Hoe
kunnen we de toekomst anders voorstellen dan in termen wat ons vertrouwd is? Maar is
historisch besef dan geen blok aan het been als we geconfronteerd worden met iets radicaals
nieuws?
- Wat is de motor van de geschiedenis, de kracht achter het historisch proces?
- Wat maakt historische kennis betrouwbaar? Kun je spreken over waarheid van historische
kennis of is waarheid een te ambitieus begrip
- Hoe verhoudt historische kennis zich tot andere soorten kennis, zoals natuurwetenschappelijke
kennis of de kennis die je uit een roman kunt halen?
- Mag een historicus politiek geëngageerd zijn of niet? Wat is eigenlijk politiek engagement en
kun je dat als historicus überhaupt vermijden.
De geschied loso e stelt allerlei verschillende vragen.
Wat houdt de geschied loso e bij een? Wat moet je doen om het etiket geschied loso e te
verdienen.De meest ambitieuze poging dateert uit de jaren 50/60 van de 20e eeuw.
Vooral in het Engelse taalgebied zeiden de geschied losofen: laten we onderscheid maken tussen
echte geschied loso e en gevaarlijke onzin. Onzin dat zijn speculaties over de metafysica van het
historisch proces, de vraag over wat de motor is van het historisch proces, het doel van het
historisch proces, en de zin van de geschiedenis. Dit zijn allemaal dingen waar we niks
wetenschappelijks over kunnen zeggen. Bovendien is dit gevaarlijk omdat ze machthebbers een
argument kunnen geven om de geschiedenis een zetje in de goede richting kunnen geven, waar
veel bloed ten gevolge kan komen. Dit wordt ook wel speculatieve geschied loso e genoemd.
Echte geschied loso e daarentegen zou kritisch of analytisch zijn. Kritische geschied loso e is
de vak loso e van de geschied loso e. Ze buigt zich over kernbegrippen als waarheid,
objectiviteit en verklaringen en gaat strikt analytisch te werk.
Vandaag de dag klinkt dit onderscheid sterk gedateerd.
Het geschied loso e debat is veel diverser dan kritisch of speculatief. Wel kun je zeggen dat
sommige geschied losofen zich bezig houden met geschiedenis als wetenschap of over
geschiedenis als nadenken over vroeger. Terwijl andere geschied losofen geïnteresseerd zijn in
geschiedenis als historisch proces.
Daarin zie je de ambiguïteit van het woord geschiedenis weerspiegelt: geschiedenis als historia
res gestae of geschiedenis als historie rerum gestarum.
Je kunt je afvragen of je hier te maken hebt met:
- De loso e van de historische werkelijkheid
- De loso e van het historisch denken
Het woord loso e is een van de woorden waarom geschied losofen zich ook wel
geschiedtheoretici noemen, omdat geschiedtheorie minder abstract en bedreigend worden gezien
fi fi fifi fififi fififififififififi fi fi fififi fifi fi fi fifi fi fi fi fi fififi fi
, dan geschied loso e. Toch is loso e een waardevolle term, omdat het duidt op een tweede
manier waarop je patronen kunt ontwaren in wat geschied losofen doen”
- Het eerste patroon had te maken met: geschiedenis als historische werkelijkheid of
geschiedenis als historisch denken.
- Het tweede patroon heeft te maken met hun werkwijze. Geschied losofen stellen loso sche
vragen gekenmerkt door het woordje ‘eigenlijk’. Wat is eigenlijk een historische verklaring? Wat
is objectiviteit eigenlijk voor een deugd of eigenschap? Wat zijn tradities eigenlijk? Is het
eigenlijk wel een goed idee als historici hun politieke voorkeuren door laten schemeren in hun
werk? Natuurlijk werken geschied losofen in casestudies, maar ze doen dat in de hoop meer
algemene inzichten te ontwikkelen. Niet alleen om erachter te komen hoe historici de tweede
wereldoorlog verklaren, maar veel ambitieuzer om in kaart te brengen wat voor
verklaringsmodellen er überhaupt zijn los van de onderwerpen waar zij zich mee bezighouden.
Geschied losofen willen dus generaliseren in de hoop daarmee denkgereedschap te
ontwikkelen dat toepasbaar is op alle vlakken van het vak. Deze neiging om te generaliseren
onderscheid geschied losofen van historici. Maar het is wel belangrijk om te beklemtonen dat
deze loso sche re ectie ten diensten staat van de geschiedwetenschap. In Nederland zie je
dat duidelijk: geschied losofen staan aangesteld bij een vakgroep geschiedenis om historici op
te leiden. Hun loso sche re ectie is niet een doel op zichzelf, maar wil zich aanmoedigen tot
historische re ectie. Ze denken na over hun methoden, concepten en begrippen en wat ze wel
of niet met zekerheid kunnen zeggen. Geschied losofen leggen de vinger op de zere plek,
zoals wat bedoel je met het begrip nostalgie of tijdbeleving, wat ben je aan het doen, wat voor
keuzes maak je en hoe objectief maak je deze keuzes, wat is objectiviteit eigenlijk?
fi fi fi flfifi fiflfi fifi fl fi fi fi fi fi fi fi fi
, Hoofdstuk 2 Wat is het verleden
Wat bedoelen we als we spreken over het verleden waar mensen zich toe verhouden.
Het verleden waar mensen zich toe verhouden kan heel concreet zijn, maar ook heel abstract zijn.
Het kan heel klein zijn, denk aan een stamboom die je hooguit tot de Franse tijd kunt herleiden,
maar ook heel groot tot bijvoorbeeld de tijd van het pleistoceen.
Hoe de grens tussen heden en verleden wordt getrokken, houdt ook sterk van de context af.
Bezoek je een natuurhistorisch museum, dan zijn we met de opkomst van de homosapiens wel in
het heden beland. Maar als je de Barack Obama presidential Library bezoekt, dan zijn de
presidentsverkiezingen van 2008 al best wel verleden tijd.
Het verleden is dus elastisch: je kunt het zo ver uittrekken of induwen als je wil.
Een zinniger antwoord is een tweede antwoord: wat verstaan we eigenlijk onder het verleden?
- Het verleden is dat wat mensen op enig moment om een of andere voor over en uit verklaren.
Het is dat wat ze afbakenen als een tijd die niet meer de hunne is.
Zoals Constantin Fasolt het zegt: ‘We claim a place for ourselves in the here and now and hold it
in opposition to the there and then. We draw a fence around the part of reality and call that the
past’
De grens tussen heden en verleden is daarmee zo gezegd een strategisch instrument, waarmee
mensen allerlei vervelende/irrelevante zaken naar vroeger kunnen verbannen.
Als je een voorbeeld wil hebben, zoek dan eens naar de middeleeuwse toestanden op Twitter.
Sommige twitteraars vinden het Europese asielbeleid verantwoordelijk voor middeleeuwse
toestanden. Anderen vinden het instellen van een avondklok een middeleeuwse toestand.
Dit laat zien dat middeleeuws het etiket is dat mensen op iets plakken dat niet past bij deze tijd.
Wat ervaren mensen als heden en wat als verleden en wat voor agenda’s kun je in deze periodes
ontdekken?
Dat zijn dus al twee antwoorden op de vraag wat het verleden eigenlijk is.
Een derde en uitvoeriger antwoord:
- Mensen constateren heden en verleden op verschillende manieren met als gevolg dat het
verleden ook op verschillende manieren anders kan zijn dan het heden
- Bijvoorbeeld:
- Vreemde verleden:
- Historici zeggen vaak dat het verleden anders is dan het heden. ‘The past is a Foreign
country. They do things di erently there’
- Dat is een forse uitspraak waar je best een paar aantekeningen bij kunt plaatsen. Als je
heden en verleden met elkaar vergelijkt zijn er niet alleen verschillen maar ook
overeenkomsten. Zou het verleden compleet anders zijn dan het heden, kunnen we het
dan nog wel begrijpen? Niettemin, het idee is duidelijk. Als historicus ben je alert op
ideeën en voorstellingen die afwijken van de jouwe. Je doet je best om het verleden in
zijn vreemdheid te begrijpen. Dit betekent dat je niet je eigen ideeën op het verleden
moet terug projecteren. Het verleden verschijnt hier als een vreemd verleden met andere
gewoonten en gebruiken dan de onze.
- Voltooide verleden:
- Een ander voorbeeld is dat het verleden voltooid moet zijn, wil het een voorwerp van
historisch onderzoek kan zijn. Er moest afstand zijn tussen historici en hun ontwerp. Erwin
Panofsky zei ‘we normally require sixty to eighty years’, terwijl Friedrich Schleiermacher in
de vroege 19e eeuw verklaarde dat hij geen college kon geven over de Europese
geschiedenis na 1648. De grens lag bij de vrede van Münster.
- De gedachte van een voltooid verleden is een kenmerk van het historisme dat opkwam in
de 19e eeuw.
ff
