Hoofstuk 1: sociale geografie als universitair discipline
Veel informatie in dit hoofdstuk is reeds besproken in het vak Theorie van de Geografie.
Geografie werd in Europa gezien als een moderne wetenschap waaraan je in de moderne tijd en
samenleving veel kon hebben. Zorgde allereerst voor goede aardrijkskundedocenten. Nationalistisch
vakgebied, hiernaast ook kolonialistisch en militair.
C.M. Kan eerste hoogleraar geografie, in Amsterdam. Na pensionering opgevolgd door twee
hoogleraren: één voor fysische geografie en één voor sociale geografie (S.R. Steinmetz). Tot Tweede
Wereldoorlog alleen geografie in Amsterdam en Utrecht studeren.
Verschillende opvattingen in de geografie:
• N-->M
o Invloed van de natuur op de menselijke samenleving
o Fysisch determinisme of geodetermisme
o Vooral in Duitsland
o Friedrich Ratzel grondlegger (van oorsprong bioloog)
• Ook Ellen Churchill Semple (ging voornamelijk uit van determistische
relaties)
• Of Ellsworth Huntington (voornamelijk geïnteresseerd in invloed klimaat op
economie, welvaart, beschavingsniveau)
o Interesse na Tweede Wereldoorlog afgenomen, jaren tachtig belangstelling weer
toegenomen (alleen niet meer in de 'harde' vorm)
• N<-->M
o Wisselwerking tussen menselijke samenleving en natuur (dus natuur invloed op mens
maar ook mens invloed op natuur)
o Possibilisme
o Vooral in Frankrijk
o Paul Vidal de la Blache grondlegger (van oorsprong historicus)
o Natuur biedt mens mogelijkheden (possibilités), keuze voor een bepaalde manier van
leven (genre de vie) wordt bepaald door geschiedenis van de groep en cultuur
• N<--M
o Invloed van de mens op de natuur
o Cultural geography
o Carl Sauer grondlegger
o Vooral VS en Duitsland
o Bestudeerd hoe het oorspronkelijke natuurlandschap door menselijke inspanningen
was omgevormd tot cultuurlandschap
Nomothetische wetenschap:
wetenschap die naar wetten zoekt (nomos = wet)
Idiografische wetenschap:
het bijzondere, unieke van verschijnselen beschrijven (idios = het eigene, bijzondere)
Ruimtelijke analyse (spatial analysis):
ruimte is niet fysisch of ecologisch maar geometrisch: het is een medium waarin afstanden
moeten worden afgelegd. Ruimtelijke spreidinspatronen. Macroniveau
Behaviorale geografie:
meer op microniveau, geïnteresseerd in het ruimtelijk gedrag van mensen van vlees en bloed,
voor besluiten die ze met hun hoofd en hart nemen (mens is geen homo economicus maar een
homo psychologicus)
Tijdgeografie:
(Torsen Hägerstrand) mens is in hoge mate vrij om te handelen, maar wordt beperkt door
verschillende constraints
Marxistische geografie (kritische geografie):
, (David Harvey (voorheen ruimtelijk analist)) politiek linke geografen stellen onder meer dat je
de sociaal-ruimtelijke organisaties van een stedelijke samenleving alleen kunt begrijpen door te
analyseren hoe die samenleving is opgebouwd uit klassen en hun onderlinge relaties.
Geïnteresseerd in machtsongelijkheid
Feministische geografie:
Net als marxistische geografie, maatschappijkritisch. Te beschouwen als wetenschappelijk
exponent van de vrouwenemancipatiebeweging in de samenleving. Bekritiseerd de
ondervertegenwoordiging van vrouwen in de geografische wetenschap. Dus i.p.v. centrale
tegenstelling rijk arm bij marxistische geografie, centrale tegenstelling man en vrouw
Humanistische geografie
(Yi-Fu Tuan) Bekritiseerde methodologie van behaviorale benadering. Wel net als deze
benadering geïnteresseerd in de beleving van ruimte en plaats, percepties en gedrag van
mensen. Echter niet op kwantitatieve maar op kwalitatieve manier onderzoeken
Culturele geografie lange tijd invloed gehad. Maar verbinding landschap werd minder sterk. Aanval
hierop was met de nieuwe culturele geografie (new cultural geography). Hierin meer aandacht voor
individu als actor en/of cultuur niet alleen verbonden met artefacten van landschap maar met de
opvattingen van culturen als mentale kaders
Hoofdstuk 2: wetenschap, geografie en samenleving
Wetenschapsdynamica en haar subdisciplines
1. Wetenschapsgeschiedenis: de studie van de historische ontwikkeling van wetenschap als
wetenschappelijke gemeenschap of als stelsel van kennis. Vaak met een onderscheid tussen
internalistisch en externalistisch benadering.
a. Internalistisch: weinig aandacht voor de maatschappelijke context waarin ze ontstaat
en ontwikkeld (dus de geschiedenis van een wetenschap). Vaak tot de jaren zeventig
b. Externalistisch: geschiedenis van een wetenschap in een maatschappelijk kader
plaatsen. Hedendaags. Heeft bv. Oog voor kolonialisme en nationalisme
2. Wetenschapsfilosofie (ook wel wetenschapstheorie of wetenschapsleer): de studie van wat
wetenschappelijke kennis is, waarin ze zich onderscheidt van andere vormen van kennis en
langs welke weg men tot wetenschappelijke kennis komt. Wetenschapsfilosofen zochten naar
heldere en loische demarcatiecriteria.
a. Hoe kan men wetenschappelijke kennis en vragen afbakenen van niet-
wetenschappelijke kennis en vragen?
Langdurig vooraanstaand hierin: Wiener Kreis. Groep wetenshappers die in jaren 1920 en 1930
samenkwamen in Weense koffiehuizen. Legden nadruk op verificatiecriterium:
a. Van wetenschappelijke kennis is empirisch bewezen (geverifieerd) dat zij waar is.
Logisch positivisme
Karl Popper (1902-1994) verwierp dit. Ontwierp als alternatief het kritisch rationalisme. Niet
verificatie maar falsificatie:
a. Wetenschappelijke uitspraken zijn uitspraken die ondanks serieuze pogingen daartoe niet nog
niet zijn weerlegd (gefalsificeerd) terwijl de mogelijkheid hiertoe wel bestaat.
In de hedendaagse wetenschapsfilosofie geloofd men niet meer in deze absolute en universele
normen. Bestaat er wel een essentieel onderscheid tussen wetenschappelijke kennis en kennis
van een journalist, politicus, kunstenaar of geestelijke anderzijds?. Net als wetenschapshistorici
ziens wetenschapsfilosofen wetenschap niet langer als iets dat buiten en boven lokale culturen
staat
3. Wetenschapspsychologie: de studie van het denken, de psyche van individuele
wetenschappers. Hoe komen ze eigenlijk tot een ontdekking en wat is de rol van bijvoorbeeld
serendipiteit daarin - de rol van toeval, intuïtie, creativiteit, zelfbedrog? Waarom lijden
wetenschappers aan tunnelvisie? Veel meer dan de traditionele wetenschapsfilosofie die sterk
normatief is (welke stappen dient de wetenschapper te zetten om tot een bevestigde - of een
niet-weerlegde - theorie te komen?), is de wetenschapspsychologie nieuwsgierig naar het
denkproces dat een wetenschapper daadwerkelijk heeft doorlopen om die theorie te bedenken.
, Terwijl Wiener Kreis of Popper juist wetenschap vinden als logische, rationele activiteit,
constateert de psycholoog dat wetenschappers maar wat aanrommelen en zich laten leiden
door intuïtie.
Context of justification < --- > context of discovery
Wetenschapsfilosofie < --- > wetenschapspsychologie
4. Wetenschapssociologie: de studie van zowel het functioneren van een wetenschappelijke
gemeenschap als sociale groep (H4), als de wederzijdse relaties tussen de wetenschap en
samenleving (dit hoofdstuk). Typische wetenschapssociologische vraag is waarom Duitse
geografen decennialang Christaller min of meer hebben genegeerd en hem eerder als
buitenstaander zagen dan als 'echte' geograaf.
5. Wetenschapsgeografie: invloed van geografische ruimte (tijd en plaats) op de wetenschap.
Kennis draagt de stempel van de locatie waar ze is ontstaan. Volgens wetenschapsgeograaf
Trevor Barnes zijn zelfs algemene theorieën uit de natuurwetenschappen vormen van 'local
knowledgde', omdat ze een stempel dragen van de tijd en plaats waar ze zijn geformuleerd.
Geldt niet enkel voor de productie van nieuwe kennis maar ook voor de consumptie ervan. Of
kennis wordt geaccepteerd is plaatsafhankeljik. Minst bekend en geïnstitutionaliseerd.
Wetenschapsgeografie: aanvankelijk voornamelijk geodeterministisch gekleurd. Harold Dorn
speculeerde over de invloed van bodem, klimaat, reliëf en hydrologie op de wetenschap. Later David
Livingstone (sociaal-geograaf) die zich afvroeg of Russische (of Spaanse, Duitse, etc.) wetenschap
bestaat (wat iets anders is dan wetenschap die in een betreffend land wordt uitgeoefend). Russische
sociologie kan men nog wel wat bij voorstellen maar bestaat er ook Russische wiskunde? Livingstone
vond dat laboratioriumwetenschap niet plaatsafhankelijk was. Maar of dit juist is is discutabel, want
zou Von Thünen zijn model hebben bedacht als hij niet eigenaar was van een groot landgoed in
Noord-Duitsland in een tijd waarin transport duur was?
Geldt overigens niet voor productie van nieuwe kennis maar ook voor consumptie van kennis
elders.
Circulation: het verspreiden van wetenschap, net zoals architectuurstijlen en kunststromingen zich
verspreiden. Soms snel, soms traag vanwege tegenstand
Wetenschapssociologie wordt ook wel opgevat als onderdeel van de bredere kennissociologie.
Kennissociologie bestudeert de wijze waarop de sociaal-culturele, politieke en economische
structuren van een samenleving invloed uitoefenen op de aard en verwerving van kennis (kan dus ook
kennis van gewone burger zijn). Gaat veel over denkbeelden.
Karl Mannheim (1893-1947) een van de architecten van kennis- en wetenschapssociologie als eigen
vakgebied. Vond dat er geen waterdichte schotten waren tussen maatschappelijke ideologieën en
utopieën (bv. Democratie, kolonialisme, etc.) en anderzijds kennis
Ideologie verwijst naar een stelsel van ideeën die bestaande situaties, ontwikkelingen en
machtsverhoudingen legitimeert door ze als vanzelfsprekend voor te stellen, als 'natuurlijk' of 'door
God gewild'.
Utopie verwijst naar een situatie die nog niet bestaat, maar wat volgens tegenhangers van die utopie
wel ooit zal komen. Term ontstaan door Thomas More in 1516
Mannheim vond dat wetenschappers ideologisch en utopisch gekleurd zijn, verbonden met
maatschappelijke posities en groepsbelangen. Ook wel Seinsverbundenheit. Denken is
perspectivistisch. De taak de socioloog is om de aard van de kennis in verbinding te brengen met de
maatschappelijke groep, te relateren aan de plaats en de tijd waarin de kennis voortkomt. Volgens dit
relationisme is kennis - misschien met uitzondering van harde wetenschappen - nooit volledig
ongebonden. Waarheid staat niet los van en boven de partijen. Kennis is enkel waar en objectief voor
de groep die die kennis bezit.
Voorbeelden:
• Koloniaal denken: eurocentrisme. Europese geografen bezagen de wereld buiten Europa in
het licht van hun overtuiging dat de Europese (met name Noordwest-Europese) beschaving de
