HANDBOEK REHABILITATIE
VOOR ZORG EN WELZIJN
Social Work Hanze 2021/2022 ISBN:
9789046905104 – Derde druk Inhoud
samenvatting: H1 t/m H7, H9, H11, H12, H15 en H16
, H1 Rehabilitatie en herstel
1.2 Definities
Rehabilitatie:
Rehabilitatie is oorspronkelijk ontwikkeld voor mensen met ernstige langdurige fysieke of psychische
beperkingen en participatieproblemen. Tegenwoordig worden rehabilitatietechnieken ook breder
toegepast, zoals bij mensen in achterstandssituaties, om onnodige invalidering en
participatieproblemen te voorkomen.
De Individuele Rehabilitatiebenadering (IRB) is sinds de jaren 70 en 80 van de vorige eeuw onder
de naam psychiatric rehabilitation ontwikkeld door het Amerikaanse Center for Psychiatric
Rehabilitation van Boston University. De benadering ontstond als reactie op de grote de-
institutionalisering in de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw. In de VS kwamen veel langdurig
opgenomen cliënten door het sluiten van psychiatrische ziekenhuizen op straat terecht.
De meest geciteerde missie van de Individuele Rehabilitatiebenadering luidt als volgt:
“Mensen met ernstige langdurige beperkingen en participatieproblemen helpen beter te functioneren
zodat ze met succes en tevredenheid kunnen wonen, werken, leren en sociale contacten hebben in
de omgeving van eigen keuze, met zo min mogelijk professionele hulp.”
Uit deze missie komt de definitie van rehabilitatie als hulpverlenersinterventie voort die in dit boek
als uitgangspunt wordt opgenomen. Die definitie luidt als volgt:
“Rehabilitatie is mensen met ernstige langdurige beperkingen en participatieproblemen ondersteunen
bij het verkennen, kiezen, verkrijgen en behouden van hun activiteiten- en participatiedoelen.”
In de laatste definitie staan de vier fasen van doelverwerkelijking (verkennen, kiezen, verkrijgen en
behouden) en de eigen doelen van mensen centraal. Participatiedoelen hebben te maken met het
vervullen van rollen; activiteitendoelen hebben te maken met het weer kunnen verrichten van
bepaalde activiteiten. Rehabilitatie richt zich op de mogelijkheden van de persoon met
functioneringsproblemen, waar andere hulpverleningsbenaderingen zich op de problemen richten.
Rehabilitatie helpt mensen bij het ontdekken van hun mogelijkheden om zo zelfstandig mogelijk als
burger aan de samenleving deel te nemen. Daartoe besteedt rehabilitatie vooral aandacht aan het
overwinnen van belemmeringen in het uitvoeren van alledaagse taken en activiteiten en in het
vervullen van maatschappelijke rollen. Bij de individuele rehabilitatie staat dus niet de behandeling
van de stoornis of de opheffing van een maatschappelijke wantoestand centraal, maar het overwinnen
van de beperkingen en participatieproblemen van individuen in hun dagelijks leven.
Rehabilitatie richt zich in de praktijk op de volgende gebieden:
Wonen en zelfzorg
Werken, dagbesteding en vrije tijd
Opleiding en leren
Sociale en familiecontacten
Herstel:
Het proces van het ontdekken en gebruiken van eigen kracht en mogelijkheden wordt in dit boek
aangeduid als herstel. Een definitie van herstel luidt:
“Een zeer persoonlijk en uniek proces waarin iemands opvattingen, waarden, gevoelens, doelen en
rollen veranderen. Het leidt tot een leven met meer voldoening, waarin hoop een plaats heeft en men
kan geven en nemen ondanks de beperkingen en participatieproblemen die met de aandoening
gepaard gaan. Herstel heeft te maken met het ontstaan van een nieuwe betekenis en zin in het leven,
terwijl men over de gevolgen van de aandoening heen groeit.”
Wanneer je aan herstellenden vraagt wat herstel voor hen betekent, geven ze antwoorden die in vier
aspecten kunnen worden samengevat, namelijk:
1. Herstel van persoon of identiteit: gaat over het herwinnen van zelfvertrouwen, van grenzen en
van zingeving.
2. Herstel van gezondheid: herstel is meer dan herstellen van ziekte en vermindering van
symptomen.
3. Herstel van dagelijks functioneren (activiteiten): gaat over dingen als op tijd uit bed komen, je
kamer schoonmaken, de was doen, een vriend opbellen.
4. Herstel van rollen: weer naar school gaan, aan het werk gaan, een ouder voor je kinderen zijn.
1
,De aspecten van herstel beïnvloeden elkaar voortdurend.
Aspecten van herstel Herstelondersteunende zorg Beoogd resultaat
Als je wilt werken aan… Kun je gebruik maken van… Om te bereiken…
Herstel van persoon of Zelfhulpgroepen Herstel persoonlijke identiteit
identiteit Herstelwerkgroepen Zelfgevoel, zingeving
Psychotherapie, gesprek
Herstel van gezondheid Bemoeizorg Minder symptomen
Behandeling Genezing
Psychotherapie Beter omgaan met symptomen
Zelfmanagement
Herstel van dagelijks Rehabilitatie Dagelijks functioneren
functioneren
Herstel van rollen Rehabilitatie Rolfunctioneren
Sitgmabestrijding Herstel van maatschappelijke
Kwartiermaken identiteit
Meer welkom in de gemeenschap
Herstel betekent niet per se dat lijden en symptomen zijn verdwenen of dat er een terugkeer naar het
vroegere niveau van activiteiten en participatie heeft plaatsgevonden. Het begrip herstel (Engels:
recovery) duidt het persoonlijke groeiproces aan van mensen die leren leven met (de gevolgen
van) een lichamelijke of psychische ziekte, een trauma, een niet-aangeboren hersenletsel of een
verslaving.
Overigens voldoet het woord ‘herstel’ in sommige situaties niet. Bijv. voor het groeiproces van mensen
die vanaf hun geboorte of vroege jeugd al beperkingen hebben, is ‘recovery’ een minder gelukkige
term. Het begrip ‘discovery’ voldoet dan beter, omdat daarin de nadruk ligt op het ontdekken wat
mogelijk is ondanks de altijd al aanwezige beperkingen. Bij ouderen gaat het vaak om het zich steeds
weer opnieuw instellen op zelfstandigheid bij geleidelijk afnemende mogelijkheden en krachten.
In de literatuur en ook in de praktijk worden ‘recovery’ en ‘herstel’ geregeld óók gebruikt als synoniem
van ‘genezing’ of ‘klinische verbetering’. Slade bijv. spreekt van klinisch herstel (= het objectief
meetbaar afnemen van symptomen en verbetering van functioneren) en persoonlijk herstel (= een
subjectief proces van identiteitsontwikkeling en zingeving).
Herstelondersteuning en herstelondersteunende zorg:
De ondersteuning van herstel bij lichamelijke of psychische aandoeningen noemen we
‘herstelondersteuning’. Dit vindt voor het grootste deel buiten de zorg plaats, namelijk door
lotgenoten, familie, vrienden, collega’s en maatschappelijke instanties. Zodra deze ondersteuning
echter geboden wordt vanuit de zorg, noemen we haar ‘herstelondersteunende zorg’.
Wat is herstelondersteunende zorg? Belangrijk is dat professionele hulp terughoudend wordt ingezet.
Omdat herstel bij voorkeur buiten de gezondheidszorg plaatsvindt, is het streven naar zo min mogelijk
professionele hulp een herstelondersteunende opstelling. Professionele hulp kan nodig zijn om ruimte
te scheppen voor herstel en om herstelprocessen te ondersteunen.
Alle zorg kan herstelondersteunend worden gebruikt. Of dat ook gebruikt is afhankelijk van het
waarom, wanneer en hoe van het gebruik.
Waarom: omdat de cliënt wil werken aan een bepaald aspect van zijn herstel.
Wanneer: als de cliënt eraan toe is.
Hoe: op een manier die aansluit bij en gebruikmaakt van het eigen verhaal, de empowerment
en de ervaringskennis van de cliënt.
Rehabilitatie helpt ervoor te zorgen dat de cliënt de regie over zijn herstelproces zo veel mogelijk zelf
in handen heeft. Wanneer rehabilitatie goed wordt toegepast, is het altijd een
herstelondersteunende vorm van zorg.
Kenmerken van herstelondersteunende zorg:
De hulpverlener:
Heeft een attitude van hoop en optimisme en draagt deze uit;
Is present (aandachtig aanwezig);
Gebruikt zijn professionele referentiekader op een terughoudende en bescheiden wijze;
Maakt ruimte voor, ondersteunt het maken van en sluit aan bij het eigen verhaal van de cliënt;
2
, Herkent en stimuleert het benutten van eigen kracht van de cliënt (empowerment) zowel
individueel als collectief;
Erkent, benut en stimuleert de ervaringskennis/ervaringsdeskundigheid van de cliënt;
Erkent, benut en stimuleert de ondersteuning van de cliënt door belangrijke anderen;
Is gericht op het verlichten van lijden en het vergroten van eigen regie/autonomie.
Alle zorg voldoet bij goede toepassing aan al deze kenmerken. De IRB bijv. richt zich op het
ondersteunen van de eigen wensen en doelen van cliënten (regie en aansluiten bij het eigen verhaal).
Ze erkent, benut en vergroot de eigen kracht door het zelf verwerven van vaardigheden en
hulpbronnen. Belangrijke anderen worden als hulpbron ingeschakeld wanneer de cliënt dat wenst.
Verschillen tussen herstel en rehabilitatie:
Rehabilitatie is een vorm van hulpverlening. Herstel daarentegen is géén hulpverlening, maar een
persoonlijk proces van de cliënt zelf. Het ondersteunen van herstelprocessen is de zingeving van
alle vormen van zorg, en dus ook rehabilitatie.
Rehabilitatie Herstel
Hulpverleningsvorm Geen hulpverlening
Proces van cliënt en hulpverlener samen Proces van de cliënt
Gericht op eigen activiteiten- en Gericht op empowerment: weer macht krijgen
participatiedoelen over wonen, werken, leren en over je ziekte, jezelf en je omstandigheden
sociale contacten
Gericht op het herstel van activiteiten (dagelijks Gericht op wat de cliënt belangrijk vindt in zijn
functioneren) en participatie (rolfunctioneren) leven
1.3 Doelgroep en maatschappelijke betekenis van rehabilitatie
Hoewel rehabilitatie is ontwikkeld ten behoeve van mensen met fysieke, zintuigelijke, verstandelijke of
psychische beperkingen, kunnen rehabilitatietechnieken min of meer onafhankelijk van de aard van de
ziekte of achterstandssituatie worden gebruikt. Tegenwoordig vindt daarom ook rehabilitatie plaats bij
(getraumatiseerde) vluchtelingen, dak- en thuislozen, mensen met een verslaving, mensen met een
forensisch psychiatrische achtergrond en mensen met (ernstige) verstandelijke beperkingen.
Belangrijke nieuwe doelgroepen zijn ouderen en jongeren.
Bij ouderen gaat het om het behouden van een zelfstandig leven zo lang als de oudere dat wenst en
zo lang het mogelijk is. Bij jongeren gaat het om het vinden van een levensinvulling en het verwerven
van voldoende zelfstandigheid ondanks een mogelijk gebrekkige thuissituatie of een emotionele en
intellectuele achterstand in een steeds complexere samenleving.
Rehabilitatie kan intramuraal, semimuraal en ambulant ingezet worden. Mensen met beperkingen
van welke aard dan ook zijn gebaat bij hoop op verbetering en bij empowerment, dat wil zeggen:
macht over hun ziekte, zichzelf en hun omstandigheden. De maatschappelijke betekenis van
rehabilitatie ligt dan ook op dit vlak: de emancipatie van mensen met beperkingen.
Omvang van de doelgroep:
Het is niet altijd even duidelijk wat er onder een beperking en een participatieprobleem wordt verstaan.
In de publicaties is men dan ook niet zeker over de precieze grootte van de groep.
Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) rapporteerde tot 2008 regelmatig over de leefsituatie van
mensen met lichamelijke en verstandelijke beperkingen. Helaas zijn deze rapportages de laatste jaren
niet meer verschenen, waardoor we ons op oudere cijfers baseren.
Er zijn in Nederland ongeveer 187.000 mensen met een verstandelijke beperking (inclusief de mensen
die in een instelling verblijven) en 100.000 chronisch psychiatrische patiënten (oudere psychiatrische
patiënten, dak- en thuislozen en psychiatrische patiënten in gevangenissen meegerekend). Delespaul
et al. noemen 281.000 mensen met ernstige psychiatrische aandoeningen (inclusief een deel van de
mensen met een verslaving). Verder is negen tot tien procent van de Nederlandse bevolking te
kenschetsen als probleemdrinker.
De Nationale Drug Monitor vermeldt dat 395.000 mensen alcohol misbruiken en dat er 82.400
alcoholafhankelijk zijn. Voor cannabis zijn deze getallen 40.200 respectievelijk 29.300. Er zijn 14.000
harddrugs verslaafden.
Volgens het Armoededesignalement 2014 waren er in 2013 1,4 miljoen mensen die deel uitmaakten
van de 726.000 huishoudens onder de lage-inkomensgrens. Voor 376.000 mensen en 190.000
huishoudens bestond deze situatie al enkele jaren.
3
