Aantekeningen – Stromingen in de orthopedagogiek
College 1 – Inleiding + H1
Verschillende stromingen
- Biologische invalshoek > Gedrag is een uitkomst van aanleg
- (Cognitieve) gedragstheorie > Gedrag is een uitkomst van leren
- Systeemtheorie > Gedrag is een uitkomst van interactie en transactie
- Psychodynamica > Gedrag is een uitkomst van intrapsychiatrische conflicten uit het verleden
Inleiding systeemtheorie
In de jaren ‘50 waren de therapeuten individueel georiënteerd, maar zij liepen tegen een
probleemverschuiving aan. Ze merkten dat wanneer het ene probleem opgelost werd er een nieuw
probleem ontstond.
o Malaria spray en Operation CATDROP in Borneo
o Oplossingen voor corona, maar daardoor worden andere behandelingen uitgesteld
o Niet meer naar de crèche, waardoor kinderen niet zo’n goed immuunsysteem opbouwen
Zo kwamen ze er achter dat alles dus met alles samenhangt (circulaire causaliteit). Allerlei
subsystemen hangen met elkaar samen en houden elkaar in evenwicht. Ook vinden onze gevoelens
en gedragingen plaats in een context. Zo kun je in de ene context een ander persoon lijken dan in
een andere context. Maar ook kunnen dezelfde gedragingen in verschillende contexten anders
gepercipieerd worden. De focus van de hulpverlening verschoof hierdoor van het individu naar de
interacties en patronen binnen gezinnen/systemen.
Systeemdenken versus persoonlijkheidsdenken
Het persoonlijkheidsdenken is er al heel lang (ca. 400 v.C.). Bepaalde typen persoonlijkheden werden
gerelateerd aan ‘sappen’ in het menselijk lichaam. Zo duidde veel gele gal op prikkelbaarheid en
opvliegendheid.
Maar als onze persoonlijkheid wordt bepaald door feitelijke dingen, hoe kan het dan dat we in
verschillende situaties/contexten ons toch anders gedragen? We zijn geneigd om ons aan te passen
aan wat de groep zegt/denkt (groepsdruk, zoals bij mode). Ook is autoriteit van invloed op ons
handelen (denk maar aan Hitler en Milgram*). Persoonlijkheidskenmerken zijn dus geen stabiele
factoren, maar afhankelijk van het systeem (systeemdwang). In het systeemgericht werken gaan we
er dus van uit dat de mens enkel gezien en begrepen kan worden in de context van zijn relaties.
*De experimenten van Stanley Milgram lieten zien dat het kwaad zich kan verspreiden, doordat men
denkt bij te dragen aan het goede. Zijn proefpersonen dienden schokken toe aan andere
proefpersonen, omdat ze dachten dat ze daarmee de wetenschap hielpen
Banaliteit van het kwaad (Hannah Arendt) > Kwaad kan zich verspreiden doordat het langzaam
steeds normaler wordt en dus ook geaccepteerd wordt**. Zij schreef dit boek naar aanleiding
van het proces tegen Adolf Eichmann. Hij had meegeholpen met het uitroeien van de Joden.
Maar hij had dit gedaan omdat hij dacht bij te dragen aan het goede; hij dacht een held te zijn.
o In Nederland was het was al normaal geworden dat Joden als minderwaardig werden
gezien.
**Ten onrechte wordt vaak gedacht dat ze hiermee bedoeld dat mensen als robots
gehoorzamen aan autoriteiten
Banaliteit van het goede (Rutger Bregman) > Goed is net zo besmettelijk als kwaad. Door het
goede te doen, kun je anderen besmetten om ook het goede te doen. Verzet heeft dus zin!
o Joden werden in Denemarken en Zweden niet als minderwaardig gezien. George Duckwitz
waarschuwde daarom het volk voor een geplande Joodse deportatie. De gehele bevolking
hielp mee om de Joden naar Zweden te krijgen en ze zo te redden.
1
,Doordat het systeem deels ons gedrag bepaalt, is het belangrijk om oog te hebben voor de functie
van het gedrag binnen het systeem.
o Anorexia wordt als machtsmiddel gebruikt in de strijd om autonomie
o Gedragsproblemen bij het kind leidt af van huwelijksproblemen van de ouders
o Een innige band tussen moeder en dochter compenseert de eenzaamheid van de moeder
H1: Werkterrein systeemgerichte professional
Je richt je op wat er tussen verschillende systemen en ‘poppetjes’ gebeurt. Want in die tussenruimtes
ontstaan waarden en omgangscodes. Hierbij is er een verwikkeling van mensen en de geschiedenis
die zij samen doormaken. We gaan ervan uit dat de mens enkel gezien en begrepen kan worden in de
context van zijn relaties.
Systeem = Een eenheid, opgebouwd uit deelverhoudingen, waarbij het niet alleen gaat om de delen
op zich of om het geheel, maar om de doelgerichte circulaire betrekkingen tussen dit alles.
o Bloedsomloop: input is tekort aan zuurstof in het bloed →
throughput is verrijking van het bloed met zuurstof in de
longen door ademhaling en hartactie → output is
zuurstofrijk bloed naar organen
o Temperatuur: input is je hebt het koud → throughput is je
doet een trui aan → output is je krijgt het warmer
Dit is een voorbeeld van zelfstabilisatie. Het systeem
past zich aan aan zijn omgeving
Het is ook mogelijk dat een systeem zichzelf niet aanpast, maar zich structureel wijzigt
(zelforganisatie). Hiervan is bijvoorbeeld sprake bij de Inuït. Hun lichaam is aangepast om de
voortdurende kou te kunnen trotseren.
o Verhuizen: input is de kinderen zijn niet helemaal veilig hier → throughput is kinderen vaker
binnen houden → output is of je nu veilig genoeg bent
Systeemgericht werken kan op verschillende manieren worden opgevat:
1) Ten eerste is het een verwijzing naar een therapievorm, waarbij niet alleen de aangemelde
cliënt, maar ook personen uit de directe omgeving met wie de cliënt een duurzame relatie heeft,
aanwezig zijn bij de behandeling of een deel daarvan.
2) Ten tweede heeft systeemgericht werken betrekking op de inhoud of het doel van de
behandeling. Het doel is het functioneren van het (gezins)systeem te verbeteren en niet enkel
de individuele vraag op te lossen. Daarnaast wordt de wederzijdse invloed tussen de cliënt en de
omgeving in beeld gebracht en worden negatieve interactiepatronen doorbroken.
3) Ten derde heeft systeemgericht werken betrekking op de circulariteit en niet op het (lineaire)
‘oorzaak en gevolg’ denken.
Binnen de Algemene Systeemtheorie worden alle levende wezens gezien als open systemen.
Daarmee wordt bedoeld dat deze systemen in open verbinding/continue interactie staan met hun
omgeving. Materie, energie en informatie passeren voortdurend de grens van een systeem, worden
door het systeem bewerkt om vervolgens weer uitgewisseld te worden met de omgeving. Door dit
proces krijgt het systeem voortdurend feedback, wat gebruikt wordt om het systeem te veranderen,
te verbeteren of te stabiliseren. Zo beïnvloedt de omgeving het individuele systeem, maar dit
gebeurt ook andersom. Er vindt een voortdurende wisselwerking plaats (wederkerigheid).
“We zijn zo vertrouwd geraakt met de opvatting dat talenten en tekortkomingen in onszelf
zitten, dat we soms vergeten dat ze vooral in interactie met anderen tot stand komen”
De mate van beschikbare energie is bepalend voor het welbevinden of de gezondheid van het
individuele systeem:
2
, Entropie = Het systeem trekt zich meer terug/sluit zich af. Hierdoor
neemt de uitwisseling van energie, informatie en materie ook af en is er
sprake van een energie-uitputting (geen input meer) en desorganisatie
door disbalans van de subsystemen.
Negentropie (negatieve entropie) = Het systeem stelt zich open/gaat
naar buiten. Er is sprake van uitwisseling met de omgeving, die leidt
tot voortdurende veranderingsprocessen en een steeds
complexer georganiseerd systeem. Dit is iets positiefs; het is een
beweging richting een gezonder systeem.
Tegenover open systemen staan de gesloten systemen. Bij gesloten
systemen is er geen uitwisseling met de omgeving. Strikt genomen bestaan er geen gesloten
systemen.
Subsystemen
Een systeem kun je vaak opdelen in subsystemen. Als we kijken naar een gezin, dan zien we het
subsysteem opvoeders, bestaande uit vader en moeder, en het subsysteem kinderen. Een andere
manier om subsystemen binnen een gezin te zien is om te kijken naar geslacht: vader en zoon versus
moeder en dochter. Dit zijn dyadische subsystemen (bestaande uit 2 personen).
Je kunt ook kijken naar subsystemen op basis van betrekkingen binnen een systeem. Zo kunnen de
kinderen en één ouder een bondje vormen tegen de andere ouder. Je kunt ook kijken naar de rol, de
taken en de te vervullen functie binnen een gezin.
Het suprafamiliare systeem
Er bestaat ook nog het suprafamiliaire systeem. Dit zijn de bloedverwanten tot in de 4e lijn. De
familieleden behoren tot het persoonlijke sociale netwerk van het gezin. Het betreft de mensen met
wie een duurzame band bestaat.
Eerste graad Tweede graad
Ouders Grootouders/opa’s en oma’s
Kinderen Kleinkinderen
Broers/zussen
Derde graad Vierde graad
Overgrootouders Betovergrootouders
Achterkleinkinderen Achterneven/-nichten
Neven/ nichten (kinderen van broers/zussen) Neven en nichten (kinderen van broers/zussen van ouders)
Ooms/tantes (broers/zussen van ouders) Oudooms/-tantes (ooms/tantes van ouders)
Dit suprafamiliaire systeem kan positief uitpakken: Een kind kan soms terecht binnen het eigen
systeem, zoals bij een oom of tante (netwerkpleegzorg). Daarnaast kan het gezin kracht halen uit het
eigen systeem (> EigenKrachtConferenties).
Maar ook negatief: Eigen kinderen kunnen de prijs betalen voor wat een eerdere lijn heeft gedaan
(roulerende rekening). Daarnaast kan een ouder de eigen geschiedenis laten doorspelen bij de
kinderen (intergenerationeel trauma).
3
, De omgeving als systeem
De omgeving bestaat uit alle interne en externe factoren of invloeden die het gezinssysteem
omgeven. De relatie tussen het gezinssysteem en de omgeving is wederkerig. Het gezinssysteem kan
de omgeving beïnvloeden en omgekeerd kan de omgeving het gezinssysteem beïnvloeden. De
uitwisseling tussen het gezinssysteem en de omgeving is dan ook circulair van aard.
Vaak komen problemen van een gezin naar buiten via de omgeving. Consultatiebureaus of scholen
trekken aan de bel als er problemen zijn met een kind of vermoedens van problemen met de ouder.
Vanuit de structurele systeembenadering (Minuchin) wordt veel aandacht besteed aan de natuurlijke
omgeving van het gezin. Hoe woont men? Wat voor buurt? Hoe is men geïntegreerd? Welke banden
zijn er met vrienden, kennissen, collega’s, instanties? Deze informatie geeft een beeld over
steunbronnen of stressfactoren voor het gezin.
Het systeempentagram
4
