Economie en openbare financiën
Part 1: Rol en omvang van de publieke sector
H1 Het definiëren van verantwoordelijkheden van de publieke sector
De economische rol van de overheid
Gemixte economie = een economie waar economische activiteiten worden ondernomen zowel door
private bedrijven als door de publieke sector en deze vullen elkaar aan. De gemengde economie
wordt beïnvloedt door publieke regelgeving, belastingen en subsidies waarvan de samenstelling
wordt bepaald door historische en institutionele patronen en politieke voorkeuren.
Gemengde economie ontstaat deels door
Privatisering (= overheid stoot instellingen af naar de private sector) en nationalisering (=
overheid neemt private partijen over)
Regulering (= overheid stelt regels op tegen negatieve effecten van de markt) en
deregulering (= overheid schaft regels af voor een betere balans tussen reguleren en het
vrijlaten van de markt)
Tegenovergestelde van een gemixte economie: landen waarin de meeste economische activiteiten
worden ondernomen door de centrale regering (zoals Cuba, Noord-Korea).
Verschillende perspectieven op de rol van de overheid
Dominant perspectief in 18e eeuw: Mercantilisme Markt wordt centraal gesteld in economie ->
overheid is niet nodig want markt lost alles op. Adam Smith: onzichtbare hand -> zorgt ervoor dat er
vanzelf een optimum ontstaat tussen vraag en aanbod.
Dominant perspectief in 19e eeuw: laissez faire = De regering zou de private sector met rust moeten
laten (het mag niet proberen private ondernemingen te reguleren of te controleren). Maar niet alle
19e-eeuwse sociale denkers waren overtuigd door de redenering van Smith door de ernstige
inkomensverschillen en ellende van de arbeidersklasse. Velen schreven het kwaad toe aan het
privébezit van kapitaal.
Tegenwoordig is er een brede overeenstemming dat markten en private ondernemingen de kern
vormen van een succesvolle economie MAAR dat de overheid een belangrijke rol speelt als
aanvulling op de markt. De precieze aard van de overheidsrol verschil per tijd, tussen en binnen
landen en is grotendeels afhankelijk van de verwachtingen van de samenleving (sociaal contract)
Een impuls voor overheidsoptreden: martkfalen
Marktfalen = het niet optimaal oplossen van een verdelingsvraagstuk door marktwerking. De
pogingen van de overheid om dit marktfalen te corrigeren -> groei van de rol van de overheid in de
markteconomie. Hierbij heeft de overheid de rol van:
- Stabilisator: overheid moet bedrijven overeind houden om schade te beperken
- Herverdeler: omdat niet iedereen profiteert van economische groei
Econoom Keynes: pleitte voor hogere overheidsuitgaven en lagere belastingen om de vraag te
simuleren en de economie uit een depressie te halen -> Deze overtuiging werd uiteindelijk verankerd
in de wetgeving in de VS in de Full Employment Act van 1946.
1
,Ook de overheid kan falen Overheidsfalen treedt op wanneer de overheid inefficiënt of
onrechtvaardig handelt (als de overheid iets doet/iets laat waardoor er een pareto-verstoring
optreedt). Voorbeelden van overheidsfalen:
- Landbouwcrises: overheid kent de voorkeuren van de samenleving niet altijd
- Overheid zoekt naar eigen voordelen
- Overheid komt onevenredig op voor belangen van maar een aantal partijen maar die zijn
soms helemaal niet nuttig of inefficiënt voor de gehele samenleving.
Aanhangers grotere rol van de overheid: Overheidsfalen is minder erg dan marktfalen.
Het bereiken van evenwicht tussen de publieke en private sector
Er blijft controverse bestaan over hoe actief de overheid zou moeten zijn. Dit ligt eraan hoe ernstig
het marktfalen beschouwd wordt en hoe effectief men gelooft dat de overheid deze corrigeert.
- Democraten: grotere rol overheid
- Republieken: Twijfelachtiger (hechten belang aan marktfalen en ongelijkheid)
Denken als een publieke econoom
(Publieke) Economen bestuderen schaarste en allocatie (verdeling van middelen). Daarbij bestaan er
vier fundamentele economische kwesties:
1. Wat moet er geproduceerd worden?
Hoeveel geld moet er besteed worden aan publieke/private goederen/diensten?
Productiemogelijkhedencurve = laat de verschillende hoeveelheden van twee goederen zijn die
efficiënt kunnen worden geproduceerd met de bestaande technologie en middelen hoeveel van
de middelen kan worden besteed aan publieke goederen (zoals defensie, snelwegen) en hoeveel aan
private goederen. Hierbij bestaan verschillende combinaties: verhoging van uitgaven voor publieke
goederen zorgt voor een verlaging van private goederen en andersom. Volgens de
productiemogelijkhedencurve kan er inefficiënt worden geproduceerd (er is meer van beide
goederen mogelijk) of onhaalbaar worden geproduceerd (de hoeveelheid publieke goederen en
private goederen is niet mogelijk gezien de middelen en technologie)
2. Hoe moet het worden geproduceerd?
Er moet bepaald worden of de producten worden geproduceerd door de publieke sector of de
private sector, of er meer kapitaal en minder arbeid wordt gebruikt en andersom, of er
energiezuinige technologieën gebruikt moeten worden, etc. Overheidsbeleid beïnvloedt hoe
bedrijven de goederen produceren (door wetten en regels)
3. Voor wie wordt het geproduceerd?
Wie is de doelgroep van de producten/diensten? Wie zijn de afnemers? Profiteren sommige mensen
meer of minder dan anderen? Dit moet de overheid beslissen
4. Wat zijn de processen waarmee deze beslissingen worden genomen? / Hoe worden
besluiten gemaakt?
In de publieke sector worden collectieve beslissingen genomen (in plaats van individuele keuzes).
Collectieve keuzes = de keuzes die een samenleving samen moet maken (keuzes m.b.t. juridische
structuur, omvang uitgaven voor andere publieke goederen) Openbare besluitvorming = complex:
hoe worden collectieve besluiten gemaakt in democratische samenlevingen?
2
,Het analyseren van de publieke sector: vier fasen van analyse
1. Weten welke activiteiten de publieke sector ontplooid en hoe deze zijn georganiseerd de
complexiteit van de operaties van de overheid is zo groot dat het moeilijk is in te schatten
wat haar totale uitgaven zijn en waarvoor ze zijn. Daarnaast vinden belastingen en uitgaven
plaats op verschillende niveaus.
2. Het begrijpen en, voor zover mogelijk, anticiperen op de volledige gevolgen van deze
overheidsactiviteiten
3. Het evalueren van alternatief overheidsbeleid De doelstellingen van overheidsbeleid
moeten worden begrepen en vervolgens moet er worden nagegaan in hoeverre een bepaald
voorstel aan die evaluatiecriteria voldoet.
4. Het interpreteren van het politieke proces collectieve beslissingen worden gemaakt door
een politiek proces. Hoe kan worden uitgelegd welke alternatieven er zijn gekozen?
Economische modellen
D.m.v. economische modellen proberen economen de gevolgen van verschillend beleid te
voorspellen/begrijpen. Economische modellen = proberen de basiskenmerken van de economie
weer te geven. Economen zijn het eens over de waarde van modellen, maar zijn het niet eens over
de verschillende varianten van vergelijkbare modellen en hoe subjecten/geldstromen zich binnen de
modellen bewegen.
Volgens Richard Musgrave heeft de overheid drie economische takken/branches:
1. Stabilisatie = de verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat de economie met volledige
werkgelegenheid en met volledige prijzen in stand blijft
2. Verdelen = De regering grijpt in hoe de economie haar middelen verdeeld (regering koopt
bijv. goederen zoals defensie en onderwijs)
3. Distributie = Overheid houdt zich bezig met de verdeling van de geproduceerde goederen
onder leden van de samenleving.
Normatieve economen versus positieve economen
Positieve economen = economen die de economie beschrijven en modellen construeren die
voorspellen hoe de economie zal veranderen door verschillende beleidsmaatregelen kijkt naar de
reikwijdte van overheidsactiviteiten en de gevolgen van verschillend overheidsbeleid. (wat is het)
Normatieve economen = economen die alternatieve beleidsmaatregelen proberen te evalueren en
de verschillende baten en kosten afwegen. (wat zou het moeten zijn)
Meningsverschillen tussen economen ontstaan in twee gebieden
1. Economen zijn het oneens over de gevolgen van beleid (ontstaan binnen positieve economie)
Wat zijn de volledige gevolgen van elk beleid? Economen zijn het oneens over het
beste model om de economie mee te beschrijven (leiden tot verschillende conclusies) en zijn
het oneens over de omvang van een reactie op overheidsbeleid.
2. Economen zijn het oneens over waarden (ontstaat binnen normatieve economie) zelfs als
er overeenstemming is over de consequenties van beleid kan er onenigheid bestaan over de
vraag of het beleid wenselijk is. Elk beleid heeft gewenste gevolgen en enkele ongewenste
gevolgen die moeten tegen elkaar worden afgewogen: welke waarden zijn belangrijker?
3
, H2 Meten van de omvang van de publieke sector
Wie of wat is de overheid?
Omvang van de overheid verschilt per land -> welke instellingen horen bij de overheid (verschillende
niveaus). De grens tussen publieke en private instituties is vaak niet duidelijk -> Twee verschillen:
1. In publieke organisaties wordt de legitimiteit van een functie afgeleid van verkiezingsproces
terwijl bij private organisaties de verantwoordelijke wordt gekozen door aandeelhouders.
2. Publieke organisaties hebben bepaalde dwangrechten (zoals recht op te dwingen belasting
betalen) die private bedrijven niet hebben.
Activiteiten van de overheid: de overheid vervult vele rollen
Een primaire rol van de overheid is het bieden van het juridische kader waarbinnen alle
economische transacties plaatsvinden.
Daarnaast vallen de activiteiten van de overheid in vier categorieën:
1. Productie: De productie van goederen en diensten
2. Regulatie: De regulering en subsidiëring door belasting van particuliere productie
3. Aankoop: De aankoop van goederen en diensten (bijv. raketten, straatreinigers)
4. Herverdeling: De herverdeling van inkomen Overschrijvingsbetalingen = betalingen
die geld overmaken van het ene individu naar het andere maar niet in ruil voor het
leveren van goederen of diensten (bijv. werkloosheidsuitkeringen)
Deze groepering van overheidsactiviteiten komen niet overeen met de manier waarop de federale
regering haar begroting verdeelt over de verschillende departementen. Daarnaast is de aard van
sommige overheidsuitgaven dubbelzinnig.
De overheid vervult vele rollen/overheidsinterventies
Naast dat de overheid het juridisch basiskader biedt (rechtssysteem handhaaft contracten tussen
individuen) intervenieert de overheid op verschillende manieren (verschillende rollen van overheid)
1. Overheid als producent
- Overheid kan zelf goederen produceren (bijv. gas) en diensten verlenen (bijv. post en
onderwijs).
- Publieke productie heeft een grote invloed op prijsvorming en concurrentie in een markt.
- Door privatisering is de producerende rol van de overheid sterk afgenomen
2. Overheid als regelgever en handhaver
- Overheid kan bedrijven/huishoudens verplichten tot bepaalde omstandigheden (bijv. tot
betalen van inkomstenbelasting, minimumloon, max 40 uur werkweek ect.).
- Regulering van de overheid heeft een grote invloed op allocatie van middelen en
samenstelling van productie en diensten.
- Regulering is na een sterke toename de afgelopen jaren iets afgenomen
3. Overheid als afnemer
- Overheid neemt zelf producten/diensten af uit de private markt voor eigen productie en
dienstverlening (bijv. aanschaf straaljagers, inkoop asfalt, etc.)
- Consumptie door de overheid heeft een grote invloed op de economie, bijv. meer
concurrentie door een betere infrastructuur of scherpere prijsvorming door schaarste (bijv.
mondkapjes door NL’se staat)
4. Overheid als herverdeler van inkomen
4
Voordelen van het kopen van samenvattingen bij Stuvia op een rij:
Verzekerd van kwaliteit door reviews
Stuvia-klanten hebben meer dan 700.000 samenvattingen beoordeeld. Zo weet je zeker dat je de beste documenten koopt!
Snel en makkelijk kopen
Je betaalt supersnel en eenmalig met iDeal, creditcard of Stuvia-tegoed voor de samenvatting. Zonder lidmaatschap.
Focus op de essentie
Samenvattingen worden geschreven voor en door anderen. Daarom zijn de samenvattingen altijd betrouwbaar en actueel. Zo kom je snel tot de kern!
Veelgestelde vragen
Wat krijg ik als ik dit document koop?
Je krijgt een PDF, die direct beschikbaar is na je aankoop. Het gekochte document is altijd, overal en oneindig toegankelijk via je profiel.
Tevredenheidsgarantie: hoe werkt dat?
Onze tevredenheidsgarantie zorgt ervoor dat je altijd een studiedocument vindt dat goed bij je past. Je vult een formulier in en onze klantenservice regelt de rest.
Van wie koop ik deze samenvatting?
Stuvia is een marktplaats, je koop dit document dus niet van ons, maar van verkoper ctvanderlinden. Stuvia faciliteert de betaling aan de verkoper.
Zit ik meteen vast aan een abonnement?
Nee, je koopt alleen deze samenvatting voor €6,49. Je zit daarna nergens aan vast.
