Hoorcolleges – Grondslagen van de criminologie
College 1.1 – Criminalisering vóór de natiestaat
Vragen die aan bod komen in dit vak:
Welke filosofische opvattingen hebben een rol gespeeld bij de historische ontwikkeling van
ideeën over misdaad en straf?
Waarom vindt men in bepaalde historische periodes bepaalde gedragingen strafwaardig en
later niet meer?
Waarom heeft een staat het recht om diegenen die afwijken van bepaalde normen te
straffen? Hoe wordt dit filosofisch gelegitimeerd?
Wat is de grondslag van straffen? Moet de straf maatschappelijk nuttig zijn of dient zij vooral
om onze behoefte aan wraak en vergelding te bevredigen?
Plegen alleen individuen misdaden? Of kunnen ook (internationale) organisaties dat doen?
Kun je ook op een niet-straffende (lees: positieve) manier werken aan veiligheid?
Probleemstelling: Wie en wat stelt dan strafbaar wanneer er geen natiestaat is? Wanneer er dus
geen officier van justitie is die een telastlegging formuleert? Wanneer er geen rechter is die op basis
van de getuigen en telastlegging een oordeel velt?
Natiestaat = nationale staat
Voormoderniteit/premoderniteit
1. Periode: tot 17/18de eeuw
2. Geen nationale staat
- Geen wetboek/Openbaar Ministerie/rechter/reclassering
- Geen regering en leger
3. Thomas Hobbes: ‘natuurtoestand’ (College 1.2)
4. Hoe geschiedt dan recht? / Wie en wat stelt strafbaar?
Geloofsdwang in Katholieke Kerk
Zonder nationale staat/wetgever/rechter is de hoogste autoriteit in de premoderniteit: de rooms-
katholieke kerk.
1. Onfeilbaar leergezag Kerk
- Christus = zoon van God = waarheid
- Het woord van God is de waarheid en wordt doorgegeven aan de apostelen.
- In naam van de waarheid mag absolute gehoorzaamheid worden geëist.
- Brief van Paulus aan Karinthië: “De wapens waarmee wij strijden zijn niet menselijk, ze
zijn geladen met Gods kracht, in staat om elk bolwerk neer te halen. Wij nemen elke
gedachte gevangen om haar tot gehoorzaamheid aan Christus te brengen, en wij staan
klaar om elke ongehoorzaamheid te straffen. Oftewel: hierin stond dat de waarheid
over ons doen en laten bij Christus zit. Het functioneert eigenlijk als een piramide (God –
paus – apostelen – volk). De kerk staat boven het volk en alle partijen: paus staat in
direct contact met God.
2. Waarheid kerk is bindend
- “Waar de kerk is, daar is de heilige geest”
- De kerkleiders geven de “ware leer” door via de apostelen aan de priesters en
bisschoppen van de Katholieke Kerk (cf. bisschoppenlijsten)
- De kerk heeft het interpretatiemonopolie van de heilige schrift, haar interpretatie =
bindend. Interpretatie Bijbel is dwingend. Voor het eerst in de geschiedenis kan dit
1
, worden afgedwongen. Er is geen scheiding meer tussen privé en publiek: God is alziend
en is overal. (In je privé mag je denken en doen wat je wil, maar in deze tijd is dat niet
zo, omdat God alziend en overal is, waardoor God al je zonden en wandaden ziet).
- “Buiten de kerk is geen heil (=redding/geluk) mogelijk (extra ecclesiam nulla salus)
- Juridisering van de oorspronkelijke geloofsgemeenschap tot hiërarchisch gestructureerde
ordening die dwingend recht voortbrengt.
- Epidemieën waren een straf van god, waardoor het een religieuze ziekte werd.
Bestrijding van ziekten (vb.)
- Onveiligheid in premoderniteit nam de vorm aan van grote epidemieën.
- Mensen waren bang voor epidemieën.
- Lepra is één van de eerste grote ziekten (tot aan de 17 de eeuw). Het was een religieuze
ziekte, want God zou mensen straffen door ze lepra te geven, als men zich tegen God zou
hebben gekeerd.
- Diagnose: Priester van de Rooms-Katholieke kerk. Dus geen arts/dokter, want alleen de
priester wist waarom God zich had afgekeerd tegen het dorp/persoon en dat
dorp/persoon melaats/leproos had gemaakt.
- Voorbeelden: lepramasker (corona), narrenschepen (verbanning).
- Zodra men lepra had werden ze uit het dorp gezet (verbannen), 2 vormen verbanningen
mogelijk:
1. Gezet op narrenschepen (schepen op zee waar alle mensen met lepra bij elkaar
werden gezet);
2. Mensen met lepra werden in een ‘no mans land’ geplaatst (een land tussen 2
dorpen in, waar ze op veilige afstand bleven van die dorpen eromheen).
- Kopper maandag: Er was maag 1 dag waarop de leprozen het dorp binnen mochten (uit
hun quarantaine). Dan moesten de leprozen allemaal kleden aan en maskers op en
werden ze omringd door bellen zodat ze de bewoners konden waarschuwen dat er een
aantal mensen het dorp inkwamen die lepra hadden.
Bestrijding van ketterij
3. Dwang en geweld
- Mensen met lepra werden vaak beschuldigd van ketterij, want lepra werd gezien als een
straf van God, omdat je je had afgekeerd tegen God.
- Ketters (binnen de kerk) en geloofsafvalligen (apostaten):
- Twee tegenstrijdige opvattingen binnen de traditie van de kerk over of je wel of geen
dwang mag uitoefenen om ketters terug te krijgen:
a) Dwang is uitgesloten inzake geloof: Het geloof mag niet dwingen. Een geloof is geen
geloof als het afgedwongen moet worden, want je kan mensen niet afdwingen om te
geloven.
b) Dwang is mogelijk: om mensen die van het rechte pad waren afgedwaald terug te
krijgen. Ketters zijn het voorbeeld van mensen die van het rechte pad waren
afgedwaald, om hun weer terug te krijgen.
((“Compelle intrare ut impleatur domus mea ...” (“dwing hen binnen te treden
opdat mijn huis vol zou raken”) Achtergrond: Genodigden tot een groot feestmaal
zoeken excuses om niet te hoeven komen. Daarop wordt de heer des huizes
woedend en stuurt zijn slaaf uit om willekeurig gasten op te trommelen en hen aan
te manen (‘dwingen?’) om binnen te treden voor het feestmaal.
1252 Paus Innocentius IV Bul Ad Extirpenda (hoef je niet uit je hoofd te leren)
Dwang werd dus wel uitgeoefend, dit bleek ook uit bul (soort brief) die Paul Innocentius IV stuurt
over hoe je moet omgaan met ketterij en handelen naar ketterij.
2
, Je ziet hier de grondslag van veel huidige artikelen in het Wetboek van Strafrecht.
Ketters werden gelijk gesteld aan rovers en moordenaars.
De namen van de ketters werden publiekelijk gedeeld. Zij werden uitgesloten van publieke
functies
o Denk bijv. aan de namen van de kopschoppers in Mallorca die gelijk worden
doorgestuurd naar Dumpert, Geenstijl, etc. De namen van de verdachten zijn meteen
bekend, terwijl ze nog niet zijn veroordeeld.
o Denk ook aan de lijst met namen van pedofielen in Amerika.
Art. 1: geen lokale machthebber of koning mag ketters ongemoeid laten of beschermen. Wie dit wel
doet, verliest zijn koningschap. Oftewel: Ketters mogen niet met rust gelaten worden of
beschermd worden door de machthebber of koning.
Art. 2 & 14: ketters dienen aangebracht te worden en hun bezittingen moeten in beslag genomen
worden. Oftewel: De bezittingen van ketters moesten afgenomen worden.
Art. 20: Alle bezittingen van hen die de arrestatie van ketters bemoeilijken of hen helpen vluchten,
zullen in beslag genomen worden. Huizen waar men inquisiteurs de toegang toe ontzegd heeft,
zullen met de grond gelijk gemaakt worden. Oftewel: De huizen van de ketters worden gesloopt.
Art. 25: Lokale machthebber of staatshoofd moeten alle ketters die zij gevangen houden (“als rovers
en moordenaars van de zielen en dieven der heilige sacramenten...”) dwingen om hun fouten op te
biechten en om andere ketters aan te geven evenals diegenen die hen hebben geherbergd.
Oftewel: Ketters werden gelijkgesteld aan rovers, moordenaars en dieven van de heilige
sacramenten.
Art. 26: Het huis waar ketters aangetroffen werden, dient met de grond gelijk gemaakt te worden,
tenzij de heer des huizes de ketters zelf heeft aangebracht. De bezittingen die aangetroffen worden
in een ketterwoonst, en in alle huizen van de eigenaar die hen heeft laten betijen, mogen verdeeld
worden onder het volk. De huiseigenaar zal een flinke geldboete opgelegd worden en als hij niet kan
betalen, zal hij levenslang worden opgesloten. De gemeenten en de vorstelijke landeigenaren waar
ketters verblijven, zullen eveneens een geldboete moeten betalen. Oftewel: De huizen van de
ketters werden gesloopt en de bezittingen werden verdeeld onder andere bewoners: in Italië gebeurt
dit ook bij de maffia, waarbij hun spullen uitgedeeld worden in het dorp waar de maffia woonde.
Art. 28: de namen van ketters dienen opgelijst (= bekend gemaakt) te worden in viervoud. Een van
deze boeken zal bewaard worden door de lokale overheid, het tweede door de diocesane bisschop,
het derde door de Dominicanen en het vierde door de Franciscanen. Driemaal per jaar zullen de
namen der ketters in een publieke ceremonie worden voorgelezen. Oftewel: De namen van
ketters werden opgelijst (publiek gemaakt: naming and shaming). Nu worden namen van verdachten
ook steeds sneller vrijgegeven (ook social media, camerabeelden), maar dit gebeurde ook met
ketters vroeger.
Denk bijv. aan de namen van de kopschoppers in Mallorca die gelijk worden doorgestuurd
naar Dumpert, Geenstijl, etc. De namen van de verdachten zijn meteen bekend, terwijl ze
nog niet zijn veroordeeld.
Denk ook aan de lijst met namen van pedofielen in Amerika die op een site staan en waar
men op kan zien waar pedofielen wonen.
Art. 29: een onderzoek zal ingesteld worden naar de naaste familie, de zonen en kleinzonen van
ketters alsook naar diegenen die hen onderdak geboden hebben en zij zullen worden uitgesloten van
3
