Geschiedenis Samenvatting
Hoofdstuk 5 – Tijd van Ontdekkers en Hervormers
Jaartallen: Canonitems:
- 1492: Columbus ontdekt Amerika - Erasmus: een internationaal humanist
- 1498: Vasco da Gama bereikt India - Karel V: De Nederlanden als bestuurlijke eenheid
- 1500-1588: Karel V - De Beeldenstorm: godsdienststrijd
- 1515: Karel V Heer der Nederlanden - Willem van Oranje: van rebelse edelman tot vader
- 1517: Luther spijkert zijn stellingen op de des vaderlands
kerkdeur van Wittenberg (start hervorming) - De Republiek derrZeven Verenigde Nederlanden:
- 1533-1584: Willem van Oranje staatkundig unicum
- 1555: Karel V opgevolgd door Filips II
- 1566: Smeekschrift der edelen en Beeldenstorm (1500-1600)
- 1567: Komst van Alva met het Spaanse leger
naar Nederland
- 1568-1648: Nederlandse opstand tegen Spanje
80 jarige oorlog
- 1572: Watergeuzen veroveren Den Briel
- 1574: Leids ontzet
- 1588-1795: Republiek der Zeven Verenigde
Nederlanden
- 1596: Barents en van Heemskerk stranden op
Nova Zembla
5.1 Het didactische aspect: jaartallen & tijdbalken
Jaartallen in het basisonderwijs
Het gebruik van grotere getallen wordt pas geautomatiseerd in de bovenbouw,
jaartallen kunnen dus pas een hulpmiddel voor geschiedenisonderwijs zijn als
deze rekenvaardigheid is verworven. Tot dat moment moeten kinderen de tijd op
een andere manier ordenen visuele tijdbalk biedt houvast.
Algemene tijdbalk
Deze werd gehanteerd tot de introductie van de tien tijdvakken. Het bestaat uit
prehistorie, oudheid, middeleeuwen, vroegmoderne tijd en moderne tijd.
De tien tijdvakken
We gebruiken nu de tien tijdvakken. Dat kwam voort uit de behoefte om
chronologisch geschiedenisonderwijs te benadrukken. Er werd gekozen voor
ronde jaartallen als begrenzing en associatieve namen die zorgen voor
herkenning. De nadruk ligt op chronologische hoofdlijnen van West-Europese
geschiedenis. De keuze voor 10 tijdvakken is een didactisch hulpmiddel om
1
,leerlingen in staat te stellen gebeurtenissen en personen gemakkelijker in de
geschiedenis te plaatsen.
Herhaling, spiraalcurriculum
De achterliggende gedachte bij het invoeren van de tijdvakken is dat leerlingen
een stevig referentiekader opbouwen. Er wordt aan begonnen op de basisschool
en door herhaling uitgebreid tot stevig bouwwerk. Leerlingen zullen zich steeds
beter in de tijd oriënteren en bouwen oriëntatiekennis op. Ook kan het
spiraalcurriculum worden toegepast: steeds terugkeren naar hetzelfde op een
steeds hoger niveau dezelfde basisstructuur en basisbeginselen opnieuw aan
de orde te stellen, op steeds hoger niveau leerlingen kunnen verder werken
met wat ze eerder geleerd hebben. Om dit te bereiken moeten de 10 tijdvakken
driemaal aan bod komen:
- Bovenbouw basisschool
- Onderwijs middelbare
- Bovenbouw middelbare
Door deze herhaling zal de kennis beter worden geautomatiseerd. Het historisch
besef zal zich beter ontwikkelen, omdat de leerkracht kan voortborduren op wat
in een eerdere fase al geleerd is.
Kritiek op de tijdvakken
Geen wetenschappelijk bewijs voor het uitgangspunt dat leerlingen door het
gebruik van het kader meer historisch besef krijgen. Veel historici vonden de
indeling willekeurig, onjuist of onaanvaardbaar. Ze vonden het eurocentrisch en
gebaseerd op ‘blankemannengeschiedenis’.
- Tijd van Grieken en Romeinen jaar 3000 v. Chr. is discutabel om deze
periode mee te beginnen. En in Nederland eindigt de prehistorie pas rond
50 v. Chr.
- Tijd van Monniken en Ridders doet geen recht aan periode 500 -1000 en
weglaten van de namen van deze dominante groepen in periode 1000-
1500 brengt het gevaar mee dat de late middeleeuwen vervlakken tot
geschiedenis van 15e eeuw.
De interactieve tijdbalk
De tijdbalk wordt ingezet om kinderen te helpen de tijd te ordenen, het idee van
tijdsverloop ontstaat. Een tijdbalk is vooral effectief als deze interactief wordt
gebruikt, de kinderen krijgen dan meer inzicht in de chronologie en kenmerken
van de tijdvakken. De tijdbalk is niet statisch, maar groeit gedurende het jaar in
samenwerking met de kinderen. Zorg ook dat er illustraties op de tijdbalk staan.
5.2 De achtergrondinformatie
Europese expansie
In Europa was aan het eind van middeleeuwen een toegenomen belangstelling
voor het bevaren van wereldzeeën belangrijke factor is toenemende vraag
naar luxeproducten uit het oosten. Door het afsluiten van belangrijke
handelsroutes over land, besloten Europeanen & Nederlanders zelf naar Azië te
varen.
De wereld is plat?
Het idee van een aardbol was in de oudheid bij de Grieken al bekend. Het is dus
een mythe dat de middeleeuwer ervan overtuigd was dat de aarde plat was.
Portugezen: de voorlopers
De Portugezen zochten als eerst naar een andere route naar India. Vooral prins
Hendrik de Zeevaarder stimuleerde de Portugese scheepvaart. Hij stichtte een
2
,speciale academie op voor de zeevaart. De kennis en ervaring die in Portugal
werd opgedaan, zouden voor de latere ontdekkingsreizen van groot belang zijn.
Columbus en Portugal
Columbus werd geboren in een belangrijke handels- en havenstad in Italië
vroeg varen. Columbus was geïnteresseerd in de Portugese scheepvaart en
vergaarde veel kennis. Ook deed hij veel ervaring en praktische kennis op tijdens
de grote zeereizen die hij in Portugese dienst ondernam.
Columbus naar Spanje
Het Portugese hof vond Columbus een vervelende en onbescheiden bluffer
vertrok naar Spanje daar bleek de koning wel geïnteresseerd. Columbus kreeg
de benodigde financiën en vloot van drie schepen om naar Indië te varen.
De eerste tocht en de gevolgen
In 1492 begon de reis van Columbus. Toen Columbus in Amerika kwam, dacht hij
in India aangekomen te zijn en noemde de bewoners indianen. Na terugkomst in
Spanje werd duidelijk dat Columbus nieuw werelddeel had ontdekt
Spanjaarden stuurden veroveraars die hardhandig bezittingen, zilvermijnen en
grond in bezit namen. Ze roeiden de inheemse bevolking uit.
Zoektochten over zee
Deze tocht was veruit de invloedrijkste van alle Europese ontdekkingsreizen en
staat symbool voor alle ontdekkingsreizen.
De Portugezen
De Portugezen waren gedurende de 15e eeuw systematisch op zoek naar een
zeeweg rond Afrika naar India. Ze bereikten in 1488 Kaap de Goede Hoop. In de
16e eeuw beheersen de Portugezen de handel op Azië. De Spanjaarden richtten
zich voornamelijk op rijkdommen in Amerika. In 1521 vaart Magelhaes als eerst
rond de wereld.
Kaapvaart, Engeland, Frankrijk en de Republiek
In de loop van de 16e eeuw bemoeiden ook andere Europese naties zich met de
zeehandel. De Engelsen kozen voor de kaapvaart en probeerden een
noordwestelijke doorgang naar Azië te vinden. Kaapvaart is in feite piraterij.
Kapers hadden aan boord een kapersbrief waarin het wettelijk gezag
toestemming gaf vijandelijke schepen te kapen. Ze voeren officieel in dienst van
hun land en moesten de opbrengst met de opdrachtgever delen. De Fransen
vestigden zich in een groot gebied rondom Canada.
Ook Nederlandse kooplieden wilden hun aandeel veroveren. De Nederlanden
waren tegen Filips II in opstand gekomen en dus liepen schepen het risico om in
beslag genomen te worden in Portugal (waar ze aanvankelijk oosterse waren
haalden). De Nederlandse kooplieden werden gedwongen zelf een route naar
Azië te zoeken.
De noordoostelijke doorvaart
Willem Barentsz maakte drie reizen om een noordoostelijke doorgang te vinden.
Op de laatste toch met van Heemskerk liep het schip vast in het ijs bij Nova
Zembla. Slechts 12 man overleefden het en bereikten weer Amsterdam toch
maar richten op een doorvaart via het zuiden.
Nederlanders overzee
Vanaf het eind van de 16e eeuw verschenen Nederlandse handelsnederzettingen
in Azië, Amerika en Afrika. De Nederlanders waren er in tegenstelling tot Spanje
en Portugal niet op gericht koloniën te vestigen, ze wilden bases waaruit zij
handel konden drijven. De Nederlandse kolonisatie was dan ook uitbesteed aan
handelsmaatschappijen (VOC / WIC).
Nieuwe producten uit den vreemde
3
, De ontdekkingsreizen brachten een groot aandeel nieuwe producten naar
Europa.
- Amerika maïs, pinda, ananas, tomaat, aardbei, paprika, cacaoboon,
tabak, avocado, rubber, papaja, goud en zilver, plantageproducten (suiker,
katoen).
- Azië specerijen, papaver, wierook, saffraan, gember, kaneel, porselein,
sieraden, zijde.
Gevolgen
De ontdekkingsreizen zijn een keerpunt in de geschiedenis steeds meer
Europese staten gingen overzeese gebieden veroveren alleen handelspost was
niet genoeg, ze veroverden en bestuurden de gebieden. Deze manier van
kolonisatie heet imperialisme. De koloniën betekenden een uitbreiding van de
Europese economie op wereldniveau economie werd sterker door nieuwe
grondstoffen en nieuwe markten. De handel verplaatste naar havensteden. Maar
ook voor de koloniën waren de gevolgen groot oorspronkelijke cultuur en
religie werden onderdrukt of vernietigd.
De Nederlanden als deel van het rijk van Karel V (1500-1588)
Door erfenis kreeg Karel V in 1516 een immens rijk: Spanje + overzeese
gebieden (Amerika). In 1519 werd hij ook keizer van Duitsland en al in 1515 was
hij Heer der Nederlanden. Karel V had in de Nederlanden een aantal hoofddoelen:
- Katholieke geloof beschermen tegen protestantisme
- Centrale macht van regering in Brussel vergroten.
Karel en het geloof
In godsdienstzaken was Karel V erg traditioneel. Met al zijn mogelijkheden
verzette hij zich tegen het protestantisme en diens leider (bv. Luther). Al in 1520
vonden in Nederland boekverbrandingen plaats en wat later werden ook de
eerste ketters op de brandstapel gegooid. De maatregelen werden in de loop van
zijn regering steeds strenger.
Als Duitse keizer deed hij Maarten Luther in 1521 in de ban en wilde hij het
protestantisme uit Duitsland verdrijven. Dat lukte hem niet en in 1555 gaf dat de
doorslag af te treden zijn broer Ferdinand volgt hem op.
- Hij stemt in 1558 in met de godsdienstvrede waarin werd bepaald dat
iedere Duitse vorst het recht had te kiezen tussen katholicisme en
lutheranisme godsdienstvrede van Augsburg.
o Onderdanen volgen geloof van hun vorst of verhuizen.
Erasmus en het humanisme
Erasmus was een belangrijke man in de renaissance. Denkers die zich met
klassieke geschriften bezighielden werden de humanisten genoemd. Erasmus
probeerde de katholieke kerk te hervormen en legde de nadruk op de vroegere,
eenvoudige christenen. Ook hij sprak zich uit tegen verkoop van aflaten en
kerkelijke ambten. In tegenstelling tot Luther, bleef Erasmus de kerk wel trouw.
Het humanisme leidde juist tot de breuk in het christendom in plaats van
terugkeer naar oorspronkelijke kerk.
De reformatie
In de 15e eeuw verloren veel mensen het vertrouwen in de katholieke
geestelijkheid veel geestelijken leefden zelf niet volgens de regels die zij
predikten. Ook tegen de handel in aflaten kwam veel verzet (het sterkst in het
Duitse rijk). Luther besloot 95 stellingen kenbaar te maken in Wittenberg in 1517.
Het openbaar maken van deze stellingen wordt gezien als het begin van de
reformatie.
Godsdienstige ontwikkelingen
4
