Hoofdstuk 1: Discovering the Earth's Dimensions
Inleiding
Geografie
Geografie is de stokoude wetenschappelijke discipline die toegewijd is aan het bestuderen
van plaatsen, verschijnselen en wetenswaardigheden van de aarde en hoe deze veranderen
met verloop van tijd. De geografie zouden we kunnen organiseren in vijf essentials:
1. Locatie: de specifieke locatie, vaak uitgedrukt in lengte- en breedtegraden;
2. Plaats: wat een plaats uniek maakt: landschap, klimaat, taal, cultuur..
3. Regio: door plaatsen met gemeenschappelijke kenmerken te groeperen ontstaat er
een context waarin verschillen en overeenkomsten bestudeerd kunnen worden.
4. Relatie mens & aarde: begrijpen hoe mensen de aarde vormen en exploiteren maar
ook hoe de omgeving mensen beïnvloed.
5. Beweging: hoe mensen, goederen, ideeën en energiestromen zich rond deze wereld
bewegen.
Bij fysische geografie focussen we ons op de natuurkundige kant, terwijl bij sociale
geografie we meer kijken naar menselijke activiteit, zoals sociale, culturele en economische
factoren.
De grote aardsystemen
Het grote onderwerp van de fysische geografie, Systeem Aarde, ook wel de geosfeer
genoemd, is één groot dynamisch systeem, waarin alle componenten onderling in interactie zijn.
Deze componenten zouden we kunnen opdelen in vier onderscheiden systemen: de atmosfeer
die alle gassen bevat, de hydrosfeer die al het water bevat, de biosfeer die al het leven bevat
en de lithosfeer (soms ook de geosfeer genoemd) die de vaste Aarde beslaat.
Methodes en tools
De tools van de geograaf zijn mettertijd geëvalueerd. Moderne tools zoals remote sensing,
Geografische Informatie Systemen [GIS] en GPS, alsook het internet hebben de
onderzoeksmogelijkheden van de moderne geograaf flink uitgebreid. Dit onderzoek geschiedt
aan de hand van de wetenschappelijke methode. De geograaf-onderzoeker stelt eerst aan de
hand van een veldobservatie een hypothese, een logische verklaring voor een geobserveerd
fenomeen welke toetsbaar (valideerbaar) is. Vervolgens selecteert de onderzoeker de
methode(s) en de voorwaarden waarop hij de hypothese kan toetsen. Hierna verzameld hij
relevante data en voert experimenten uit. De uitkomst van de experimenten zullen de hypothese
bevestigen of ontkrachten, waarna de resultaten gedocumenteerd kunnen worden, zodat nieuwe
wetenschappelijke kennis ontstaat.
Zie voor een duidelijk voorbeeld de infographic op blz. 8-9 van je boek.
1
,Tijd- en plaatsbepaling op aarde
The Shape of the Earth
De wereld is rond. Althans, dat is de titel van een zeer vermakelijke boek van Jean Heylbroeck,
maar feitelijk klopt het niet helemaal. De aarde is weliswaar bolvormig, maar naar de polen toe
enigszins afgeplat en op de evenaar uit bulkt. Omdat de Aarde om haar as draait, lijkt het
namelijk alsof er een centrifugaalkracht op werkt, die op de evenaar het grootste is en aan de
polen nul.
Dat de aarde bolvormig is weten we al duizenden jaren: op basis van het observeren van de
horizon, de hemel en de zon, maar ook op basis van wiskundige berekening. Tegenwoordig
kunnen we het ook rechtstreeks waarnemen d.m.v. ruimtevaart en satellieten.
Global Location
Om wereldwijd onze locatie te kunnen bepalen maken we gebruik van een superhandig
geografisch grid. We baseren dit stelsel op lengtegraden of meridianen en breedtegraden of
parallellen.
Meridianen zijn allemaal grootcirkels: ze snijden de aarde langs de aardas doormidden en
snijden door beide polen, waardoor het de grootste cirkels zijn die je op het aardoppervlak kan
trekken. In totaal zijn er 360 meridianen: de nulmeridiaan die loopt via Greenwich, Londen, en
vervolgens 180 meridianen op het oostelijk halfrond en 180 meridianen op het westelijk
halfrond (waarbij de 180 meridiaan de scheiding aangeeft tussen het oostelijk en het westelijk
halfrond en daarmee ook de datumgrens markeert). Meridianen gebruiken we om de
lengteligging, oftewel de longitude te beschrijven.
Naast het oostelijk halfrond en het
westelijk halfrond kunnen we de aarde
ook opdelen in een noordelijk
halfrond en een zuidelijk halfrond.
De denkbeeldige lijn die dan de aarde
in tweeën verdeeld noemen we de
evenaar.
Parallellen bestaan uit de evenaar
(eveneens een grootcirkel) en de
daaraan parallel getrokken lijnen;
kleinere cirkels die op een afstand van
1 graad van elkaar geplaatst worden.
Aangezien de denkbeeldige grootcirkel
die door de evenaar gevormd wordt
haaks staat op de aardas zijn er dus 90
parallellen op het noordelijk halfrond en
90 parallellen op het zuidelijk halfrond.
Noorder- en zuiderbreedte, Ooster- en westerlengte korten we af als NB, ZB, OL en WL. Bij een
coördinaat noteren we altijd eerst de breedte [NB of ZB] en daarna de lengte [OL of WL].
Alhoewel er soms gebruik wordt gemaakt van decimalen om een locatie nauwkeuriger te
2
,weergeven is het correcter om graden onder te verdelen in minuten en seconden. Bijvoorbeeld:
22°26'38"N 74°13'13"W.
Wereldtijd
Je zou de tijd op twee manieren kunnen indelen: zontijd en zonetijd. Het laatste lijkt een typo
maar dat is het niet. Met zontijd bedoelen we namelijk de tijdsindeling waarbij we de positie van
de zon gebruiken om de tijd te bepalen. We gaan er hierbij vanuit dat de zon op het midden van
de dag, dus om 12:00 uur het hoogst aan de hemel staat. Hieraan kunnen we vervolgens ook de
tijd van zonsop- en ondergang bepalen en alle tijden ertussenin.
Omdat iedere plaats op deze manier een unieke tijd heeft is dit systeem in onze huidige
geglobaliseerde wereld niet erg handig. Eigenlijk ging het al mis toen de trein z’n intrede deed: in
Zwolle was het bijvoorbeeld drie minuten vroeger dan in Enschede en de trein kwam dan dus
steeds drie minuten vertraging tekort.
Daarom bedachten we de zonetijd oftewel standaardtijd. We deelden de aarde aan de hand
van 24 meridianen op in maantjes met ieder een eigen standaardtijd. Hele brede landen hebben
hierdoor te maken met verschillende tijdzones, zoals Rusland en de VS, alhoewel sommige
landen, die op basis van hun afmeting in meerdere tijdzones vallen, er toch voor kiezen één tijd
te hanteren. Het duidelijkst is het voorbeeld van China, wat zich eigenlijk over vijf tijdzones
uitstrekt maar waar overal de jure* Beijing-tijd geldt. Aan de westzijde van het land leidt dit tot
een enorm tijdsverschil met de naaste buren (en een verstoord bioritme).
*de facto kent China twee tijdzones: China Only Has One Time Zone—and That's a Problem -
The Atlantic
Sommige landen, zoals Iran en India, kiezen ervoor om een meridiaan te gebruiken die zich op
de scheidslijn van twee tijdzones bevindt: Het tijdsverschil met hun buren is dus in veel gevallen
30 of 90 minuten. Ook sommige deelregio’s, zoals het canadese Newfoundland doen hier aan
mee.
De wereldtijd wordt dus tegenwoordig internationaal gereguleerd: alle landen gebruiken een tijd
die is afgeleid van de standaardtijd, ook wel UTC [Coordinated Universal Time] genoemd. De
basis hiervan is niet de rotatie van de aarde en de stand van de zon maar een accurate
atoomklok wiens werking is gebaseerd op de frequente emissie van microgolfstraling door het
element cesium op een temperatuur van 0 Kelvin.
UTC valt samen met GMT: Greenwich Mean Time. Op de nulmeridiaan is het dus altijd
UTC/GMT. Aan exact de andere kant van de wereld bevindt zich de internationale datumlijn:
Als het op de nulmeridiaan 12 uur ‘s middags is, is het hier precies 12 uur ‘s nachts. Aan beide
zijden van de datumgrens is het dezelfde tijd, echter de datum is verschillend: op het oostelijk
halfrond (west van de datumlijn) is het exact 24 uur later dan op het westelijk halfrond (oost van
de datumlijn)
Op Baker Island (GMT-12) is het op moment van schrijven dan ook pas vrijdagavond, terwijl in
Fiji (GMT+12) het weekend er al zo’n beetje op zit.
3
, Het maximale tijdsverschil tussen twee plaatsen op aarde is trouwens 26 uur i.p.v. 24: dit komt
door het vreemde wormvormig aanhangsel in de datumlijn ter hoogte van Kiritimati.
Daylight saving time (zomer- en wintertijd)
Veel landen, waaronder Nederland en de Verenigde Staten passen zomer- en wintertijd toe,
waarbij de klok in het voorjaar een (of twee) uur vooruit gaat en in het najaar weer terug.
Ooit is deze maatregel ingevoerd om elektriciteit te besparen, maar tegenwoordig is het nut
vooral economisch: mensen gaan er meer op uit, bijv. om te shoppen of voor recreatie.
Schaal, projecties en technieken
Mapping the Earth (de aarde in kaart brengen)
Om een driedimensionaal lichaam op een plat vlak te projecteren is geen sinecure. De
kaartmaker moet eerst goed nadenken en zichzelf vragen stellen zoals: welk gebied wil ik
laten zien, en welke informatie moet de kaart overbrengen?
Maar wat is eigenlijk een kaart? Een kaart is een verkleinde weergave van een gebied. Deze
verkleining is heel belangrijk (een wegenkaart van bijv. Europa op ware grootte zou immers
nooit in het dashboardkastje van de gemiddelde personenauto passen) en drukken we uit
4
