Hoorcollege 1: 9 september ‘21
De betekenis van grondrechten; reikwijdte en beperking
Casus: Christine Goodwin voelt zich vrouw, maar is geboren in het lichaam van een man. Heeft
zij een recht om de gegevens over haar geslacht te wijzigen in de basisregistratie
persoonsgegevens? (EHRM 11 juli 2002, Christine Goodwin t. Verenigd Koninkrijk)
Het eerste wat je je kunt afvragen is: welk grondrecht zou er in het geding kunnen zijn? Zou er
überhaupt een grondrecht in het geding kunnen zijn? Kan je het relateren aan een grondrecht?
Goodwin zegt: ik beroep mij op art. 8 EVRM (recht op respect voor privéleven, familie- en
gezinsleven etc.). Op het eerste gezicht voorkomt art. 8 EVRM iets, het beschermt je tegen
inbreuken die de overheid maakt. Echter, in deze casus vragen we iets anders van de overheid.
Goodwin wil niet dat de overheid iets niet doet, ze wil dat de overheid iets wel doet, dat die het
mogelijk maakt dat die gegevens gewijzigd kunnen worden.
Als we het hebben over de reikwijdte van art. 8 EVRM, valt deze kwestie onder de reikwijdte van
dit artikel? Valt onder het recht op privéleven de plicht voor de Britse overheid om de wet te
wijzigen. De eerste vraag bij het bepalen van de reikwijdte is: wat moet er allemaal worden
begrepen onder de wettelijke termen zoals die in de tekst van de verdragsbepaling worden
gebruikt, en wie bepaalt dat? Het is de rechter die dat bepaald, die moet dat geschil beoordelen.
Maar hoeveel ruimte heeft de rechter daarin?
- Hoe zwaar weegt de bedoeling van de oorspronkelijke opstellers?
- Nieuwe vragen, nieuwe opvattingen, ‘living instrument’
- Subjectieve beleving (godsdienst, levensovertuiging)
Welke consequenties heeft dat voor het overheidsorgaan waartegen het grondrecht wordt
ingeroepen?
- Negatieve verplichtingen: onthouding
- Positieve verplichtingen: handelen
The case raises the issue whether or not the respondent State has failed to comply with a positive
obligation to ensure the right of the applicant, a post-operative male to female transsexual, to re-
spect for her private life, in particular through the lack of legal recognition given to her gender
re-assignment.
Dus had de Britse overheid juridisch die transitie moeten erkennen en daar juridische
consequenties aan moeten verbinden? Was dat wel of niet een positieve verplichting?
The court recalls that the notion of ‘respect’ as understood in article 8 is not clear cut, especially
as far as the positive obligations inherent in that concept are concerned: having regard to the di-
versity of practices followed and the situations obtaining in the Contracting States, the notion’s
requirements will vary considerably from case to case and the margin of appreciation to be ac-
corded to the authorities may be wider that that applied in other areas under the Convention.
Straatsburg begint door te kijken wat hun lijn tot nu toe is geweest. Straatsburg is formeel niet
gebonden aan haar eerdere uitspraken, mogen elk moment zeggen: het is nu anders, maar ze zijn
daar wel voorzichtig mee in het kader van rechtszekerheid. Het hof zegt: het eerste wat we
moeten vaststellen is dat respect voor privéleven, dat begrip respect, dat daar iets positiefs in zit,
daar zit iets in dat de staat iets moet doen. Wat betekent het nou dat een staat respect moet hebben
,voor privéleven? Dat begrip is niet ‘clear cut’, vooral niet als het gaat om de positieve
verplichtingen. Verschillende overheden, verschillende staten, doen ook hele verschillende
dingen op dat punt, de een gaat veel verder dan de ander. Dit heeft consequenties, dit betekend
dat er veel ruimte is voor staten om vrije invulling te geven. Dat ziet er dus niet zo goed uit voor
Goodwin.
In determining whether or not a positive obligation exists, regard must also be had to the fair
balance that has to be struck between the general interest of the community and the interest of
the individual, the search for which balance is inherent in the whole of the Convention.
Bij positieve verplichtingen moet je eigenlijk altijd uitkomen bij wat heet een ‘fair balance’. Bij
negatieve verplichtingen heb je gewoon de hoofdregel in lid 1 en de beperkingssystematiek in lid
2: bij wet voorzien, proportioneel etc. Bij een positieve verplichting is het eigenlijk veel vrijer en
zegt Straatsburg dat je opzoek moet naar een balans tussen: hoever ga je in onze wetgeving in het
algemeen met het oog op het algemeen belang en de rechten die in dit geval aan Goodwin
toekomen.
However, since the Convention is first and foremost a system for the protection of human right,
the Court must have regard to the changing conditions within the respondent State and within
Contracting States generally and respond, for example, to any evolving convergence as to the
standards to be achieved.
Eerst en vooral is het EVRM een middel dat bedoeld is om individuele mensenrechten te
beschermen en dat betekent dat een rechter altijd oog moet hebben voor de veranderende
omstandigheden in de staat in kwestie – in dit geval Verenigd Koninkrijk – maar ook bij de
lidstaten van de Raad van Europa in het algemeen. Als de opvattingen veranderen werkt dat door
in de uitleg van het EVRM. Dus als er een grotere consensus ontstaat over wat wel en niet kan,
zal dat doorwerken in de ‘standards to be achieved’.
It is of crucial importance that the Convention is interpreted and applied in a manner which ren-
ders its rights practical and effective, not theoretical and illusory. A failure by the Court to main-
tain a dynamic and evolutive approach would indeed risk rendering it a bar to reform or im-
provement.
Het is cruciaal dat je het EVRM zo uitlegt en toepast dat die rechten die daarin staan, de
bescherming van het EVRM moet praktisch en effectief zijn. Het moet in de praktijk ook effect
hebben. Je moet het EVRM zo uitleggen dat individuen die zich op dat EVRM beroepen daar ook
daadwerkelijk rechtsbescherming aan ontlenen in die gevallen waar zij zeggen geraakt te worden.
Dat betekent dat de uitleg van art. 8 EVRM mee veranderd met de tijd, met de problematiek die
zich voordoet, met de veranderende opvattingen in de maatschappij, kennis en wetenschap etc.:
een evolutieve, dynamische, benadering. Als je dat niet doet, dan heb je eigenlijk niets aan het
EVRM.
Nonetheless, the very essence of the Convention is respect for human dignity and human free-
dom. Under Article 8 of the Convention In particular, where the notion of personal autonomy is
an important principle underlying the interpretation of its guarantees, protection is given to the
personal sphere of each individual, including the right to establish details of their identity as in-
dividual human beings.
,Essentie: het gaat bij art. 8 EVRM in essentie om de bescherming van de menselijke waardigheid
en de menselijke vrijheid. Art. 8 EVRM is zo belangrijk, omdat het in de kern misschien wel dat
element het dichtst benaderd wat in al die grondrechten van belang is. Die grondrechten zijn
individuele rechten ter bescherming van de menselijke vrijheid en menselijke waardigheid, de
autonomie om zelf te bepalen wie je bent. Art. 8 EVRM gaat in essentie om het recht om je eigen
identiteit tot op zekere hoogte te bepalen, om te bepalen wie je wilt zijn.
Inhoudelijk: eerst creëert hij veel ruimte door te zeggen: ik heb een ‘living instrument’,
vervolgens kijk hij naar de meest essentiële uitgangspunten van art. 8 EVRM, de kern waaruit hij
de redenering opbouwt. Inhoudelijk zegt Straatsburg in deze zaak dat anders in die zaken tot dan
toe er veel meer consensus in ontstaan over de rechten van transgenders, er is veel minder
meningsverschil op dat moment. Er is dus een soort van minimumconsensus bereikt, het is ook
wel duidelijk dat het een enorme inbreuk maakt op het leven van Goodwin, dat er werkelijk
sprake is van een schending van die essentialia, haar persoonlijke autonomie – het recht om te
bepalen wie je bent – echt geraakt worden door die Britse wetgeving. Straatsburg zegt: dat brengt
mee dat we vinden dat die Britse wetgeving eigenlijk niet langer kan, dit moet je gewoon regelen.
Je positieve verplichting onder art. 8 EVRM brengt mee dat je dit gewoon regelt, doe je dat niet
dan is er sprake van een schending van de grondrechten.
Grondrechten
Grondrechten zijn fundamentele rechtsnormen die de strekking hebben het individu persoonlijke
vrijheid en een menswaardig bestaan te verzekeren en die de handelingsvrijheid van met name de
overheid beperken.
- Klassieke (vrijheidsrecht, onthoudingsrechten – de overheid mag iets niet: negatieve of
positieve verplichtingen) en sociale grondrechten (de grondrechten die eigenlijk veel
vager zijn, zoals recht op een schoon milieu, voldoende werkgelegenheid,
gezondheidszorg, lijkt heel erg op positieve verplichtingen, maar zijn meer opdrachten, er
staat niet: iedereen heeft recht op een baan)
- Negatieve en positieve verplichtingen
- Persoonlijke vrijheid – autonomie – identiteit – menselijke waardigheid
Identiteitsdenken
Mensen verwachten respect en erkenning van de maatschappij voor hoe zij zichzelf zien,
identificeren en presenteren.
- Op basis van bepaalde maatschappelijke overtuigingen
- Op basis van (onveranderlijke) groepskenmerken
Grondrechten geven juridische basis aan die verwachting en eis.
Historisch en universeel
Grondrechten zijn er niet altijd geweest, maar hebben in zekere zin wel de claim universeel te
zijn. Lange tijd is de identiteit van mensen bepaald door hun plaats in de samenleving. Denk aan
de Griekse en Romeinse tijd en aan de Middeleeuwse standen. Wanneer in de geschiedenis komt
eigenlijk voor het eerst dat denken op in termen van individuen? Het als persoon hebben van
allerlei rechten?
Middeleeuwen, Christendom
, Christelijk denken wordt wel gezien als de voedingsbodem voor de opkomst van het idee van
mensenrechten in Europa. Alle mensen zijn geschapen naar het evenbeeld van God en in die zin
dus gelijkwaardig. Het gaat ook om het individuele zielenheil in het nu en het hiernamaals. In dat
christelijke denken zitten dus aanknopingspunten die ertoe zouden kunnen leiden dat je wat meer
zou kunnen denken: wat is de positie van het individu? Anderzijds is het wel zo dat mensen nog
steeds een vaste plek in de samenleving hebben en gehoorzaamheid aan de (staats)godsdienst.
Magna Charta (1215)
Beperking aan de macht van de vorst
- Of eigenlijk: bescherming van bestaande rechten tegen een steeds sterker wordende vorst
- Maar: overeenkomst tussen de vorst en de stand van de grootgrondbezitters, niet primair
gericht op individuele rechten
Dit is een Brits document tussen de grootgrondbezitters in een gebied en de vorst, waarin die
grootgrondbezitters tegenover die overheid – de vorst – bepaalde rechten afdwingen. Die
grootgrondbezitters zeggen als groep: u vorst mag niet zomaar van alles doen wat u denkt wat u
wil, wij hebben bijvoorbeeld het recht op berechting door onze gelijken. Dat beperkt de macht
van de vorst en moet bepaalde rechten van burgers in acht nemen.
Overgang Middeleeuwen naar moderne tijd
Eigenlijk kan je die overgangsperiode terugzien in vijf ontwikkelingen:
- Renaissance, humanisme (15e – 16e eeuw)
- Hervorming (16e eeuw)
- Verlichting (17e – 18e eeuw)
- Opkomst van de natiestaat (14e – 19e eeuw)
- Opkomst van de burgerij (13e – 19e eeuw)
De macht en de rol van de Kerk en religie nemen af. Je ziet dat mensen gaan nadenken, dingen
gaan veranderen er is wetenschappelijke ontwikkelingen. Het individu wordt belangrijker.
- Luther persoonlijk geloof
Vraag naar de legitimatie van overheidsgezag:
- Bodin (ondeelbare soevereiniteit)
- Opkomst contractsfilosofen (Hobbes, Locke): de overheid ontleent zijn bestaansrecht aan
het feit dat die burgers willen dat die overheid er is, beslissen dat een overheid nodig is.
Hobbes (1588 – 1679)
Leviathan (1651)
Hobbes gaat er van uit dat mensen oorspronkelijk in een soort natuurtoestand leven. Het is geen
pretje in die natuurtoestand, want mensen zijn van nature gericht op eigenbelang en op
zelfbehoud, dus hoe kan je overleven in zo’n oorlog van allen tegen allen (homo homini lupus)?
Door met z’n allen de kop in te slaan. Dat is dus een voortdurende oorlog, een voortdurende
strijd.
Die natuurtoestand bij Hobbes is natuurlijk niet een natuurtoestand die houdbaar is, er ontstaat
niet een soort van natuurlijk evenwicht, want zelfs de grootste krachtpatser moet een keer slapen
en kan dan alsnog door de kleinste de kop in worden geslagen. Zo gaat die strijd maar door.
MAAR zegt Hobbes, mensen zijn ook redelijke wezens, ze hebben verstand, een ratio. Mensen
