Leerdoelen Sociaal-medische wetenschappen
1.1 - Deel 1 (K): Introductie ziekte en gezondheid
op genuanceerde wijze betekenis geven aan de begrippen ziekte en gezondheid en het
spanningsveld binnen en tussen beide begrippen beschrijven;
Volgens het biomedische model ben je OF ziek (storing van een normaal functionerend organisme) OF
gezond (afwezigheid van ziekte) (naturalistische theorie). – te objectief
Volgens het biopsychosociaal model is er een continuüm tussen die twee (iedereen heeft zieke en
gezonde delen in zich), een samenspel van biologische, psychologische en sociale factoren bij het
ontstaan en beloop van ziekte en gezondheid, hierdoor verschillende aangrijpingspunten voor
ziektepreventie en gezondheidsbevordering.
aangeven hoe de betekenis die we aan ziekte en gezondheid toekennen onderhevig is aan tijd en
cultuur;
Ziekte is een maatschappelijke constructie.
De betekenissen die aan ziekte en gezondheid zijn toegekend door de jaren heen werden ook bepaald
door die tijd en cultuur, wat toen als gewoon werd gezien. Zo werd homoseksualiteit in de 19e eeuw
gezien als een psychische ziekte, dit was onderhevig aan de christelijke cultuur die toen heerste. Dus
de cultuur die op een bepaalde plek en in een bepaalde tijd de overhand had, bepaalde ook wat toen
werd gezien als een (psychische) ziekte.
Medisch aspect: toename medische kennis afgelopen jaren. Hierdoor enerzijds uitbreiding medisch
kader bijvoorbeeld depressie, anderzijds verdwijnen ‘aandoeningen’ uit medisch kader zoals
homoseksualiteit. Sociaal: sociale normen en waarden veranderen dus ook onze blik op ziekte en
gezondheid. Vroeger lag de drempel voor doctoren hoger o.a. door kosten en sociale controle
toelichten dat de gezondheidstoestand de uitkomst is van een multicausaal proces met diverse
determinanten.
Determinanten van de gezondheidstoestand zijn factoren die van invloed zijn op de
gezondheid/volksgezondheid.
Dit zijn persoonsgebonden factoren (Ze kunnen biologisch bepaald of erfelijk zijn, zoals bijvoorbeeld
geslacht, kleurenblindheid of een genetische aanleg voor bepaalde ziektes. Biologische factoren
kunnen ook verworven zijn door de leefstijl of de omgeving.), het gedrag (een combinatie van
gedragingen bedoeld, die gerelateerd zijn aan gezondheid. Onder de gezondheidsdeterminant leefstijl
vinden we voedingsgewoonten, bewegingspatroon, het omgaan met stress, alcoholgebruik, het
omgaan met relaties en persoonlijke zingeving, etc.) en de omgeving (de samenstelling en vormgeving
van woon-, werk- en schoolomgevingen en voorzieningen daarbinnen).
verschillende definities geven van de termen ziek(te) en gezond(heid) en de voor- en nadelen van
deze definities beschrijven;
3 visies op gezondheid
1. Volgens de meest simpele definitie is gezondheid ‘’de afwezigheid van ziekte’’. Zo’n negatieve
definitie vertelt eigenlijk niets over wat het betekent om gezond te zijn.
2. "Gezondheid is een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en sociaal/maatschappelijk
welbevinden en niet slechts de afwezigheid van ziekte of gebrek." (WHO, 1948)
- volgens deze definitie is bijna niemand gezond, elke vorm van verminderd
welbevinden is een gezondheidsprobleem
- veel problemen worden in het medische domein getrokken
, 3. "Gezondheid is het vermogen zich aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van
de sociale, mentale en fysieke uitdagingen van het leven." (Huber et al., 2011)
"positieve gezondheid" met 6 dimensies/indicatoren: Deze werden ingedeeld in zes
hoofddimensies: lichamelijke functies, mentale functies en beleving, de
spirituele/existentiële dimensie, kwaliteitvan leven, sociaal-maatschappelijke
participatie en dagelijks functioneren; dynamische formulering
Deze benadering sluit dus niet uit dat iemand gezond is, terwijl hij aan een of meer
ziekten lijdt. Zolang iemand in staat is zich goed te redden, zolang hij fysiek en
mentaal in een zeker evenwicht is, is er sprake van gezondheid.
o Wat is de kritiek op de definitie van Huber?
Als je voldoende zelf de regie kan houden, dan zou je gezond zijn: dus de keuze voor
euthanasie op basis van ziekte, zou dan gezond zijn. Oftewel gezondheid wordt meer
gezien als gedrag.
3 visies op ziekte (typen theorieën: naturalistische, normativistische en sociaal-constructivistische)
Boorses naturalistische theorie
Wat ziekte is hangt af van voor de soort normaal functioneren, dat wordt bepaald door het biologische ontwerp
van het organisme, wat uiteindelijk gericht is op voortplanting en overleving van de soort. Hieraan ligt uiteindelijk
een revolutionair perspectief ten grondslag. Vanuit dit naturalistische perspectief kan vastgesteld worden wat
ziekte is, onafhankelijk van individuele of sociale normen en waarden; ziekte wordt gezien als een
natuurwetenschappelijk gegeven, een zaak van harde, objectieve feiten.
Een voordeel van een dergelijke definitie is dat hij ook toepasbaar is op andere soorten dan mensen (op
dieren en zelfs op planten), en dat hij goed aansluit bij een biomedische manier van denken. De theorie
van Boorse ziet mensen uitsluitend als biologische wezens, maar gaat daarmee voorbij aan het feit dat
mensen ook betekenisgevende wezens zijn voor wie ziekte meer betekent dan louter een verminderde
kans op overleving van de soort, en voor wie ‘normaal functioneren’ meer betekent dan het bezitten van
normaal werkende biologische en fysiologische functies. Hoe ziekte de kwaliteit van iemands leven
beïnvloedt, wat iemand nog wel en niet meer kan door een ziekte, is voor mensen van groot belang.
En normale toestanden die statistisch abnormaal zijn, zouden dan aangemerkt worden als ziekte (een
dergelijke afwijking, zoals hoge intelligentie) en ziekte die veel voorkomen (aderverkalking onder
ouderen) onder een bepaalde groep juist niet.
Nordenfelts normativistische theorie
De kern van ziekte ligt in de negatieve waarden of onwenselijkheid ervan op iemands leven. Er is sprake van ziekte
wanneer een persoon door zijn mentale of fysieke toestand lijdt of hinder ondervindt bij het functioneren en het
nastreven van zijn doelen. Dit betekent ook dat gezondheid voor verschillende mensen een andere invulling kan
hebben. Ziekte is primair een toestand die lijden of beperkingen in het functioneren en nastreven van levensdoelen
met zich meebrengt - dat dit veroorzaakt wordt door een biologisch proces of afwijking, is in deze visie secundair.
Een nadeel van zijn theorie is dat het erg van de subjectieve waarden en doelen van de persoon af lijkt te
hangen of iets als ziekte moet worden beschouwd.
Sociaal-constructivistische theorie
Wat een ziekte is, wordt volgens deze benadering (mede) bepaald door de maatschappij waarin we leven, en door
de vraag wat in die maatschappij als goed of slecht wordt gezien, als normaal of abnormaal, wenselijk of
onwenselijk. Wat ziekte is, valt volgens deze visie niet vast te stellen los van de maatschappelijke context. Ziekte
wordt hier niet zozeer gezien als een theoretisch concept zoals bij Boorse, maar als een praktisch concept: een
begrip dat gevormd en gebruikt wordt in concrete praktijken, met het oog op bepaalde doelen. Verschillende
theorieën bij elkaar die een nog groter belang toekennen aan normen en waarden bij het definiëren van ziekte.
Sociaal-constructivistische theorieën van ziekte laten ten slotte nog iets anders zien dat in andere theorieën
onderbelicht blijft en dat is dat ziekte niet alleen een biologisch en individueel, maar ook een sociaal gegeven is.
Hoe een ziekte of een beperking wordt ervaren, en welke impact deze op iemands leven heeft, hangt niet alleen af
van de biologische afwijking, maar ook van de sociale context. Naarmate de sociale omgeving mensen met een
ziekte of beperking meer accepteert, faciliteert en ondersteunt, zullen zij minder beperkingen en minder last
ervaren, en daardoor ook minder ziek zijn.
de complexiteit van het spectrum tussen gezond(heid) en ziek(te) beschrijven en dit illustreren aan
de hand van voorbeelden;
Er zijn meerdere perspectieven om naar ziekte te kijken (persoonlijk, professioneel en sociaal), daar
kunnen we drie termen voor gebruiken, namelijk disease, illness en sickness.
Bij disease zijn de basisverschijnselen van ziekte fysiologische, biochemische, genetische en mentale
entiteiten en gebeurtenissen. Deze kunnen worden waargenomen, onderzocht, bemiddeld en
, gemeten, dit is dus objectief. Hierbij is het doel van gezondheidswerkers om de ziekte te classificeren,
opsporen, controleren en behandelen en om uiteindelijk te genezen.
Voordeel: het is toepasbaar op andere soorten dan alleen mensen.
Nadeel: als iets statistisch normaal is bij een bepaalde categorie (bv een leeftijdsgroep) dan kan dit
alsnog een ziekte zijn. (bv. botontkalking bij ouderen, komt veel voor, maar is wel een ziekte)
Bij illness zijn emoties en ervaringen, zoals angst, vrees, pijn en lijden de basisverschijnselen, dit is dus
subjectief. We hebben toegang tot de ziekte van een ander via zijn of haar verbale verslagen van
introspectie, via een gemeenschappelijke taal of via hersentoestanden. De ziekte wordt gekenmerkt in
termen van lichamelijk en/of geestelijk bewustzijn en een gevoel van vervreemding en
onaangenaamheid. Werkers in de gezondheidszorg hebben als doel troost, zorg en/of verlichting van
het lijden.
Voordeel: het ik-perspectief wordt meegenomen dan alleen de afwijking en het is een holistisch
perspectief; dus meer dan alleen het biologisch functioneren.
Nadeel: het lijkt erg van de subjectieve waarden en doelen van de persoon af te hangen of iets als
ziekte moet worden beschouwd.
Bij sickness zijn verwachtingen, conventies, beleid, en sociale normen en rollen de basisverschijnselen.
De kennis over ziekte intersubjectief. (d.w.z. het is kennis die door een sociale groep wordt gedeeld).
Ziekte als sickness bepaalt of iemand recht heeft op behandeling en economische rechten, vrijstelling
van sociale verplichtingen, zoals werk (ziekteverlof), maar ook of iemand wettelijk aansprakelijk is voor
zijn of haar daden. Ziekte vastgesteld en geregeld door formele structuren, zoals sociale instellingen
(waaronder wetten). Sickness kan ook worden ingekaderd door openlijke of verkapte normen, die
ziekten een verschillend aanzien geven en ze stigmatiserend of discriminerend maken.
Voordeel: de maatschappij kan druk uitvoeren om iets tot een ziekte te maken, zodat het medisch-
professionele wereld er iets mee gaat doen.
Nadeel: de maatschappij kan iets een ziekte maken terwijl dit het misschien niet is
Niet alle aspecten van ziekte zijn altijd van toepassing (bv. hoge bloeddruk die bij een
gezondheidscontrole wordt vastgesteld komt in aanmerking voor behandeling en bijkomende
controles, maar niet voor ziekteverlof). Aangezien ziekte als sickness wordt bepaald door sociale
normen, kan ziekte van plaats tot plaats verschillen. Bijvoorbeeld, pijn in de bekkengordel in
aanmerking voor ziekteverlof in Noorwegen, maar niet in andere landen.
Hoewel ziekte een maatschappelijke constructie is, is het belangrijk op te merken dat zowel patiënten
als gezondheidswerkers sociale actoren zijn die ziekte beïnvloeden. Bijvoorbeeld, gezondheidswerkers
zijn betrokken als poortwachters en soms als "redders".
De drie perspectieven kunnen met elkaar en zonder elkaar voorkomen:
o alle drie tegelijk: vb. beroerte: iemand voelt zich ziek, dit is ook aan te tonen en iemand wordt
in het sociale perspectief ook gezien als ziek en kan aanspraak maken op steun.
o Twee wel, één niet:
disease en sickness, maar niet illness: wanneer symptomen of indicatoren voor
ziekte gevonden zijn door een arts, maar de patiënt er geen last van heeft. De
patiënt heeft dan wel recht op behandelingen en economische steun (hoge
bloeddruk, pre-diabetes, etc.)
disease en illness, maar niet sickness: verkoudheid en hoofdpijn na alcoholgebruik,
wel symptomen die herkend kunnen worden, maar je kan geen steun verwachten
illness en sickness, maar niet disease: zwangerschap, sommige casussen van de
ziekte van Lyme, whiplash en prikkelbare darm syndroom. Persoon voelt zich ziek en
de maatschappij beschouwt hen ook als, maar medisch kan er niet altijd een ziekte
worden gevonden
o één wel, twee niet:
disease: bv. sommige genetische mutaties of hoge of lage bloedruk
illness: vermoeidheid, verdrietigheid, angst
sickness: verleden homoseksualiteit
