Samenvatting ‘The Socioloty of Health and Illness’:
Hoofdstuk 1:
Introductie:
Gezondheid, zo lijkt het, is een alomtegenwoordig cultureel motief geworden in neoliberale
omgevingen. Gezondheid en ziekte krijgen veel aandacht van de media. Informatie en kennis over
gezondheid en ziekte worden dus erkend als niet langer alleen het eigendom van
‘gezondheidsexperts’. Iedereen heeft in ieder geval enige ervaring en kennis.
De sociologie van gezondheid en ziekte beperkt zich niet tot het enge domein van de formele
instituten van de geneeskunde. Het houdt zich bezig met al die aspecten van het hedendaagse
sociale leven die het welzijn gedurende de hele levensloop aantasten. Om die aspecten van het
sociale leven te begrijpen die van invloed zijn op de gezondheid, moeten we aandacht besteden aan
de alledaagse praktijken van het dagelijks leven, aan de normen, waarden en verwachtingen die onze
identiteit vormen, aan de lokale, nationale en mondiale instituten van gezondheid en welzijn, en op
de processen van globalisering en kolonialisatie die ongelijkheden in gezondheid veroorzaken. De
kunst is om te proberen te begrijpen hoe deze dimensies met elkaar verweven zijn, om individuele
levens in een bredere geschiedenis te plaatsen.
Vanaf het moment dat we worden verwekt tot het moment dat we sterven, hebben sociale
processen invloed op onze gezondheid en ons welzijn.
De ontwikkeling van de sociologie van gezondheid en ziekte moet worden begrepen in termen van
haar relatie tot het dominante paradigma van de westerse geneeskunde: biomedicine. Veel van de
centrale zorgen van de sociologie van gezondheid en ziekte zijn naar voren gekomen als reacties en
kritiek op dit paradigma.
Geneeskunde en het biomedische model:
De moderne westerse geneeskunde berust op wat bekend is geworden als het biomedische model.
Dit model is gebaseerd op 6 aannames. Ten eerste dat de geest en het lichaam afzonderlijk kunnen
worden behandeld; dit wordt het mind/body dualisme genoemd. Ten tweede dat het lichaam als een
machine kan worden gerepareerd; dus neemt de geneeskunde een mechanische metafoor aan,
ervan uitgaande dat artsen kunnen handelen als ingenieurs om datgene te herstellen dat niet
functioneert. Ten derde, en bijgevolg, worden de voordelen van technologische interventies soms
overspeeld, wat ertoe leidt dat de geneeskunde een technologisch imperatief aanneemt. Ten vierde
is de biomedicine reductionistisch, in die zin dat verklaringen van ziekte zich richten op biologische
veranderingen en op de relatieve verwaarlozing van sociaalpsychologische en politieke factoren. Ten
vijfde werd een dergelijk reductionisme geaccentueerd door de ontwikkeling van de ‘germ theory’
van ziekte in de negentiende eeuw, die veronderstelde dat elke ziekte wordt veroorzaakt door een
specifiek, identificeerbaar agent – namelijk een ‘ziekte-entiteit’ (zoals een parasiet, virus of bacterie).
Dit wordt de doctrine van specifieke etiologie genoemd. Ten slotte werd deze biomedische
benadering universeel gemaakt. Oorspronkelijk ontwikkeld in de mondiale metropool, werd het over
de hele wereld opgelegd als de legitieme manier om de behandeling van ziekten, het beheer van
ziekten en de opleiding van artsen te benaderen. De veronderstelling dat de biomedicine objectief en
universeel is, was verweven in de koloniale projecten waarbij populaties werden uitgebuit door
klinische onderzoekers in naam van de wetenschap.
Een andere aanname die inherent is aan de westerse geneeskunde is dat deze gebaseerd is op een
objectieve wetenschap, die op haar beurt empirische observatie en inductie inhoudt. De
,geneeskunde beweert daarmee de enige geldige benadering te bieden voor het begrijpen van ziekte.
Zeker in haar benadering heeft de geneeskunde haar eigen geschiedenis geschreven, zodat wordt
aangenomen dat haar ontwikkeling er een is die heeft geleid tot een steeds nauwkeuriger kennis van
ziekten. Aangenomen wordt dat de ontwikkeling van de geneeskunde een verschuiving inhoudt van
speculatie naar een samenhangende wetenschappelijke discipline.
Dit type account is een zogenaamde Whig history: dat wil zeggen, een die de prestaties uit het
verleden uiteenzet en beschrijft hoe ze hebben bijgedragen aan het huidige succes op een lineaire en
progressieve manier. Tegenwoordig zijn dergelijke Whig-verslagen van en benaderingen van de
geneeskunde voor velen niet langer acceptabel. De sociologie van gezondheid en ziekte heeft
geprobeerd alternatieve manieren te bieden om geneeskunde, gezondheid en genezing te
interpreteren. Veel van dit begrip is tot stand gekomen door kritiek op het biomedische model.
Uitdagingen voor de biomedicine:
De geneeskunde is geen homogeen instituut, en kritiek op het biomedische model en de medische
praktijk wordt zowel binnen als buiten de geneeskunde geuit. Opvallend in de kern van de
biomedicine is de uitdaging van de effectiviteit ervan. Vanuit zowel de geneeskunde als de sociologie
is betoogd dat de werkzaamheid van de geneeskunde wordt overschat.
De stap om wat bekend staat als ‘evidence-based medicine’ te ontwikkelen, is de institutionele en
beleidsmatige reactie op deze kritiek. Er is een beweging om alle medische en
gezondheidszorginterventies te evalueren om er zeker van te zijn dat ze het meest effectief zijn in
termen van zowel behandelingsresultaten als waar voor hun geld. Deze wending naar evidence-
based practice is echter niet immuun voor sociologische onderzoek.
Niet alleen zijn er schadelijke fysieke effecten van biomedicine; mensen zijn vertrouwd en afhankelijk
geworden van zogenaamde medische experts. Zelfzorg en zorg voor de eigen familie en vrienden
werden daarom als inferieur beschouwd ten opzichte van die van opgeleide gezondheidswerkers.
Bovendien is er recentelijk ook een politieke reactie op deze visie gekomen, waarbij beleidsmakers
en praktijkmensen graag zowel het vermogen van leken om voor zichzelf en voor anderen te zorgen,
erkennen en hiervan profiteren.
Een tweede punt van kritiek op de biomedicine is dat het het lichaam niet binnen zijn
sociaalecologische context kan lokaliseren. In feite wordt een alternatief voor het biomedische
model vaak het ‘sociaalecologische model’ van de geneeskunde genoemd. Door te focussen op de
biologische veranderingen in het lichaam, heeft de biomedicine de verbanden tussen de materiële
omstandigheden van mensen en ziekte onderschat. Dat het biologische boven het sociale voorrang
heeft, blijkt duidelijk uit onze huidige preoccupatie met genetische invloeden op gezondheid en
ziekte. Patronen van mortaliteit morbiditeit, of iemands ‘levenskansen’, zijn gerelateerd aan sociale
structuren en variëren naargelang van geslacht, sociale klasse, ‘ras’ en leeftijd; het biomedische
model houdt geen rekening met de sociale ongelijkheden in gezondheid.
De geneeskunde is ook op de proef gesteld vanwege de manier waarop het patiënten behandelt als
passieve objecten in plaats van als ‘hele’ personen. Kritieken op de biomedicine hebben betoogd dat
het essentieel is om te erkennen dat leken hun eigen geldige interpretaties en verslagen hebben van
hun ervaringen met gezondheid en ziekte. De sociologie van gezondheid en ziekte stelt dat sociaal-
culturele factoren de percepties en ervaringen van mensen met gezondheid en ziekte beïnvloeden,
wat niet kan worden aangenomen dat het simpelweg reacties zijn op fysieke lichamelijke
veranderingen.
,Misschien is de krachtigste kritiek in dit opzicht afkomstig van vrouwen, vooral van de
vrouwengezondheidsbeweging als reactie op de medische benadering van de bevalling. De instelling
van de geneeskunde nam de bevalling in de negentiende eeuw uit handen van vrouwen en slaagde
erin, ondanks het ontbreken van enig degelijk bewijs van voordeel, ervoor te zorgen dat in de jaren
70 vrijwel alle baby’s in het ziekenhuis werden geboren. Dus wat in wezen de ervaring van een vrouw
is, werd verwijderd van het huiselijke domein naar het openbare domein van het ziekenhuis, waarin
een door mannen gedomineerde tak van de geneeskunde – de verloskunde – de controle had. Wat
misschien nog opmerkelijker is, is dat de manier waarop zwangerschap en bevalling als ‘ziekte’
werden behandeld en daarom werden onderworpen aan een hele reeks technologische ingrepen. In
dit opzicht werd de ervaring van het krijgen van een baby gemedicaliseerd; dat wil zeggen, een
normale levensgebeurtenis werd behandeld als een medisch probleem dat medische regulering en
supervisie vereiste. Medisch discours heeft bijgedragen aan de constructie van vrouwenlichamen als
kwetsbare, passieve vaten die routinematig medische monitoring en interventies vereisen.
Een vijfde uitdaging voor de biomedicine is de aanname dat het, door middel van zijn
wetenschappelijke methode, de waarheid over ziekte identificeert. Sociologen hebben daarentegen
gesuggereerd dat ziekte en het lichaam, de belangrijkste studieobjecten van de geneeskunde, sociaal
geconstrueerd zijn. Daarom wordt betoogd dat ziektecategorieën geen nauwkeurige beschrijvingen
zijn van anatomische defecten, maar sociaal zijn gecreëerd; dat wil zeggen, ze worden gecreëerd als
resultaat van redeneringen die sociaal doordrongen zijn. Medische geloofssystemen zijn afhankelijk
van de samenleving die ze voortbrengt. Verder is er een overeenkomst tussen organisatievormen,
technologische vormen en medische kennis. Het is duidelijk dat technologie en praktijken samen
kennis van het lichaam opbouwen. De schijnbare ‘facticiteit’ van de geneeskunde betekent
inderdaad dat waarden kunnen worden omgezet in schijnbare feiten. Dit geeft aanleiding tot
hiërarchieën van ‘normale’ en ‘pathologische’ lichamen, ‘fitte’ en ‘abjecte’ lichamen.
Een uitvloeisel van het uitdagen van de wetenschappelijke basis van de biomedische geneeskunde is
om de veronderstelde superioriteit ervan ten opzichte van andere vormen van genezing in twijfel te
trekken. De geneeskunde heeft vraagtekens gezet bij de basis van genezing die niet past bij haar
eigen paradigma en positioneert het als ‘alternatieve’ of ‘complementaire’ geneeskunde.
De andere uitdaging is de bewering dat de grenzen van de medische professie het best kunnen
worden gezien als het resultaat van sociaal-politieke strijd in plaats van te zijn gebaseerd op de
afbakening van wetenschappelijke kennis, zoals de traditionele progressieve Whig histories
suggereren. Dat wil zeggen, wat als legitieme medische kennis en praktijk geldt, wordt bepaald door
sociale processen in plaats van gevormd te worden door natuurlijke objecten waarvan het beroep
een nauwkeurige kennis heeft. Evenzo wordt de taakverdeling tussen gezondheidsberoepen sociaal
onderhandeld en bemiddeld door geslacht, ‘ras’ en klasse. Het zijn deze sociaalpolitieke processen,
gemedieerd door sociale structuren, die de voortzetting van professionele medische dominantie
mogelijk hebben gemaakt. Deze medische dominantie heeft op zijn beurt bijgedragen aan het
voortbestaan van kapitalistische, koloniale en patriarchale structuren, en heeft geleid tot de
verduistering van genezingsactiviteiten die plaatsvinden buiten de grenzen van de formele
gezondheidszorg.
Biomedicine beschrijft wat lichamen zijn, waartoe lichamen in staat zijn, hoe lichamen moeten
worden beheerd en behandeld. Als men aanneemt dat biomedisch objectief, neutraal en universeel
is, dan kunnen we zien dat het politiek krachtig is. Medisch sociologen hebben de neiging om
provinciaal en etnocentrisch te zijn in hun benadering. Desalniettemin probeert de canon van dit
vakgebied categorieën en epistemologieën te verstoren, de sociale constructie van kennis te
, ontcijferen, machtsverhoudingen te onderzoeken en belichaamde sociale bewegingen te analyseren,
en daarom is er veel gemeen met postkoloniale benaderingen.
De structuur van de sociologie van gezondheid en ziekte:
De studie van gezondheid, ziekte en samenleving zal steevast een breed en divers scala aan
onderwerpen behandelen. Deze omvatten de analyse van medische kennis, lekenpercepties van
gezondheid en ziekte, de ervaring van gezondheid en ziekte, sociale en culturele aspecten van het
lichaam, de analyse van interacties tussen patiënten en gezondheidswerkers, de patroonmatige aard
van gezondheid en ziekte in relatie tot de bredere sociale structuur en de sociale organisatie van
zowel informele als formele gezondheidszorg. Een aantal auteurs heeft geprobeerd een aantal
conceptuele ordeningsprincipes op te leggen die kunnen helpen om een zekere mate van samenhang
in het vakgebied te creëren. Bryan Turner stelt een benadering op basis van analyse voor die de
studie van gezondheid en ziekte in de samenleving op ‘individueel niveau’ inhoudt, waarbij de
percepties van gezondheid en ziekte worden onderzocht; het ‘sociale niveau’, dat de sociale creatie
van ziektecategorieën en gezondheidsorganisaties onderzoekt; en het ‘maatschappelijk (societal)
niveau’, dat gezondheidszorgsystemen binnen hun politieke context onderzoekt. Andere auteurs
hebben de inhoud van de sociologie van gezondheid en ziekte georganiseerd en gestructureerd
binnen verschillende sociologische benaderingen of paradigma’s. Juanne Clarke heeft bijvoorbeeld
onderscheid gemaakt tussen positivisten (die tot doel hebben causale wetten te ontdekken),
activisten (die als doel hebben om de problemen van samenlevingen te diagnosticeren en
oplossingen te stellen) en naturalisten (die als doel hebben empathisch de betekenis van situaties te
interpreteren). Uta Gerhardt heeft echter de meest uitgebreide poging geleverd om de inhoud van
de sociologie van gezondheid en ziekte te structureren en deze in 4 theoretische paradigma’s te
classificeren: structureel functionalisme, symbolisch interactionisme, fenomenologie en
conflicttheorie. Deze ‘sociale theorievorming over sociale theorievorming’ is niet simpelweg een
gerealiseerde activiteit; het stelt ons in staat de kades te waarderen die informeren en ingebed zijn in
empirisch onderzoek.
Het wordt algemeen erkend dat een van de redenen voor de snelle groei van de sociologie van
gezondheid en ziekte in de wereldwijde metropool de relatie is, zij het een ongemakkelijke, met de
geneeskunde. Deze problematische relatie kan misschien het best worden begrepen door de
spanning tussen de sociologie in de geneeskunde en de sociologie van de geneeskunde. Sociologie in
de geneeskunde verwijst naar sociologisch onderzoek dat de behoeften en belangen van de
geneeskunde dient. Onderzoek agenda’s zijn professioneel en institutioneel bepaald, en sociologen
werken om oplossingen te bieden voor medisch gedefinieerde problemen. Instellingen die onderzoek
financieren, kiezen overwegend voor deze benadering, waardoor het type onderzoek dat wordt
uitgevoerd scheef trekt. Ze willen de dynamiek van de arts-patiëntrelatie begrijpen, de
therapietrouw van de patiënt verbeteren, voorkomen dat patiënten ‘triviale’ gezondheidskwesties
presenteren en gedragsfactoren identificeren die kunnen worden gewijzigd om ziekte in de eerste
plaats te voorkomen. De sociologie van de geneeskunde vertegenwoordigt daarentegen een meer
kritische benadering, waarbij de leken eerder dan de medische kijk op de gezondheid en ziekte
bevoorrecht is, de dominantie van de geneeskunde wordt erkend, de grenzen van het medische
beroep in twijfel worden getrokken, het functioneren van medische organisaties wordt onder de loep
genomen en de bredere sociaalpolitieke determinanten van gezondheid worden bestudeerd.
De sociologie van gezondheid en ziekte kent een sterke empirische traditie. Alle sociologisch
onderzoek is gesitueerd en empirisch werk omvat altijd het maken van bepaalde aannames over de
aard van de sociale realiteit en de beste manier om deze te begrijpen. Bij onderzoek wordt dus
steevast een theoretisch standpunt ingenomen.
