Samenvatting van hoofdstuk 9 Gedragsbiologie van de methode 10VoorBiologie met als onderwerpen: wat is gedrag, leren, intelligent gedrag, sociaal gedrag, sociale insecten, voortplantingsorganen en de mens
De studie van het gedrag van dieren wordt ethologie, ofwel gedragsbiologie genoemd. Gedrag is
aangeboren (nature) of aangeleerd (nurture).
9.1 Wat is gedrag?
Onder gedrag versta je ‘alles wat een dier doet’. De proximate vragen zijn gemakkelijker te
onderzoeken, maar om echt iets te begrijpen van gedrag moeten we proberen antwoorden te vinden
op de ultimate vragen. De vraag naar waarom kan weer uitgesplitst worden in de drie hoofdvragen:
Vraag 1: Waardoor wordt het gedrag veroorzaakt? (proximate vragen)
Vraag 2: Wat is het doel van dit gedrag? (ultimate vragen)
Vraag 3: Hoe en waarom is het gedrag ontstaan? (ultimate vragen)
9.1.1 Motivatie en fitness
Gedrag komt tot stand doordat organen gaan werken, nadat deze zich door het centrale
zenuwstelsel ertoe zijn aangezet. De inwendige toestand bepaalt meestal de motivatie voor een
bepaald gedrag.
De functies van gedrag zijn:
o de eigen overlevingskansen vergroten
o voor nakomelingschap zorgen en de kans op nakomelingen vergroten
o de nakomelingen verzorgen of beschermen
Deze functies liggen aan de basis van elk gedrag, ook al is dat niet altijd direct duidelijk. Fitness = de
mate waarin het dier zijn genen kan doorgeven aan het nageslacht. Ze vergroten hun fitness 2x
wanneer ze eerst hun broertjes en zusjes verzorgen en die hebben voor 50% dezelfde genen als
zijzelf. Daarna zijn ze rijp en ervaren. Daardoor hebben hun eigen kinderen, die ook 50% van hun
genen mee kregen, ook betere overlevingskansen. Dit heten ‘nesthelpers’.
9.1.2 Gedragsonderzoek
Gedragsonderzoek bestaat uit 3 componenten: het ethogram, observeren en experimenteren.
Het ethogram
Een ethogram is een gecodeerde beschrijving van het gedrag van een dier in een bepaalde situatie.
Door voor ieder gedragselement (iedere beweging) een code vast te stellen, kun je veel over het
gedrag van verschillende onderling verwante soorten weten → evolutie van gedrag onderzoeken.
Observeren
Een groot deel van het ethologisch onderzoek bestaat uit het natuurlijke gedrag observeren en
beschrijven.
Experimenteren
Ethologische experimenten kunnen bestaan uit proeven met een dier in een hokje of het draaien van
een bandje met de kreten van een soortgenoot en kijken hoe het dier reageert.
9.1.3 Gedragssystemen
Gedragssystemen = reeksen van handelingen die met elkaar samenhangen en hetzelfde doel dienen.
o Voortplantingsgedrag: een mannelijke vogel lokt een wijfje door zingen
o Territoriumgedrag: andere mannetjes weten dat ze uit de buurt moeten blijven door zingen
o Vluchtgedrag: als je een roofdier ziet
, Een dier komt in een conflictsituatie terecht wanneer meerdere gedragssystemen tegelijk worden
opgewekt. Zo’n conflictsituatie kan een dier op 3 manieren oplossen:
1. Ambivalent gedrag: beide systemen zijn even sterk en er ontstaat afwisseling tussen de twee
2. Omgericht gedrag: bijv. vogels die in de grond pikken i.p.v. elkaar
3. Overspronggedrag: zinloze actie om zich uit de conflictsituatie te redden
9.2 Leren
Gedrag is het resultaat van vele invloeden die op een organisme inwerken. Aangeboren gedrag
berust op de erfelijke aanleg van het dier. Bijv. de reflex, waarbij de impuls direct of bijna direct
overspringt van een sensorische naar motorische zenuw. Reflexen zijn aangeboren en automatisch.
Instinct is aangeboren gedrag dat vrij automatisch wordt uitgevoerd en waar geen leerproces aan te
pas komt. Ze zijn meestal zeer doelmatig. Vaak zijn het stereotype reacties op bepaalde prikkels.
9.2.1 Graafwespen van Tinbergen
Nico Tinbergen deed als eerste ethologisch onderzoek in de natuur. Graafwespen graven eerst een
holletje, vliegen daarna weg en een tijdje later komen ze met een verlamde prooi terug.
9.2.2 Sleutelprikkels en supranormale prikkels
Aangeboren gedrag begint niet ‘vanzelf’, het dier moet in de juiste toestand zijn. Bovendien moet er
vaak een bepaald signaal uit de omgeving zijn, de sleutelprikkel. Slechts een deel van de prikkels, die
een dier uit zijn omgeving opvangt, bepaalt zijn reactie. Zo’n prikkel lijkt een automatische reactie op
gang te brengen.
Sleutelprikkels spelen gewoonlijk een grote rol in situaties waarbij het van belang is dat er altijd op
de prikkel wordt gereageerd, en waarin een paar foutieve reacties niet zoveel uitmaken. Extreme
reactiebereidheid voor sleutelprikkels heeft duidelijk grote adaptieve waarde in het leven van dieren.
Met ‘adaptieve’ waarde bedoelen we dat het de overlevingskans of voortplantingssucces vergroot.
Supranormale prikkels (of supernormale prikkels) zijn sleutelprikkels waar het dier nog sterker of
feller op reageert.
9.2.3 Klassiek conditioneren en gewenning
Leren is een gedragsverandering die veroorzaakt is door specifieke ervaringen. Het aangeboren
gedrag kan ook door leerprocessen veranderen.
Reflexen blijken te kunnen veranderen door leerprocessen. De onder nieuwe omstandigheden
(condities) verkregen reflex wordt een geconditioneerde reflex genoemd; het proces heet klassiek
conditioneren.
Bij gewenning leert het dier uit ervaring, zonder dat er een nieuwe reflex bij ontstaat. Het betekent
ook vaak het afleren van gedrag.
9.2.4 Operant conditioneren
Operant conditioneren = het dier leert dan dat een bepaald bedrag leidt tot een beloning (voedsel)
of een straf (elektrisch schokje). Trial-and-error (natuurlijk conditioneren) = het dier probeert van
alles en leert, ook door zijn fouten. Wat een dier kan leren hangt weer af van zijn erfelijke aanleg.
9.2.5 Inprenting
Inprenting = prikkels leren tijdens de kritische periode. Dat is de periode waarin ze voor die
specifieke prikkels gevoelig zijn. Wat er dan ingeprent is, wordt nooit meer vergeten.
Voordelen van het kopen van samenvattingen bij Stuvia op een rij:
Verzekerd van kwaliteit door reviews
Stuvia-klanten hebben meer dan 700.000 samenvattingen beoordeeld. Zo weet je zeker dat je de beste documenten koopt!
Snel en makkelijk kopen
Je betaalt supersnel en eenmalig met iDeal, creditcard of Stuvia-tegoed voor de samenvatting. Zonder lidmaatschap.
Focus op de essentie
Samenvattingen worden geschreven voor en door anderen. Daarom zijn de samenvattingen altijd betrouwbaar en actueel. Zo kom je snel tot de kern!
Veelgestelde vragen
Wat krijg ik als ik dit document koop?
Je krijgt een PDF, die direct beschikbaar is na je aankoop. Het gekochte document is altijd, overal en oneindig toegankelijk via je profiel.
Tevredenheidsgarantie: hoe werkt dat?
Onze tevredenheidsgarantie zorgt ervoor dat je altijd een studiedocument vindt dat goed bij je past. Je vult een formulier in en onze klantenservice regelt de rest.
Van wie koop ik deze samenvatting?
Stuvia is een marktplaats, je koop dit document dus niet van ons, maar van verkoper evelineroelofsen. Stuvia faciliteert de betaling aan de verkoper.
Zit ik meteen vast aan een abonnement?
Nee, je koopt alleen deze samenvatting voor €6,49. Je zit daarna nergens aan vast.
