De duizelingwekkende jaren: Europa 1900-1914.
Gegevens
Geschreven door Max Herold
Hits: 1192
De duizelingwekkende jaren: Europa 1900-1914
Philipp Blom
Dit boek beslaat een zeer groot deel van de Oriëntatiecursus
Cultuurwetenschappen van de Open Universiteit.
https://www.ou.nl/web/open-universiteit/opleiding?sku=CB0004
Dit is een samenvatting van elk hoofdstuk van het boek op een
gemakkelijk leesbare manier. Alle essentiële punten komen aan bod.
Van de artikelen verwerkt in de handleiding bij deze cursus, verschijnt
medio 2018 een aparte samenvatting op Stuvia.
Meer weten over het boek zelf:
De duizelingwekkende jaren: Europa 1900-1914
Auteur: Philipp Blom
Uitgeverij: De Bezige Bij | pagina’s
Klik op:
https://www.managementboek.nl/zoeken?q=De+duizelingwekkende+jaren+P
hilipp+Blom&c=?affiliate=1910
‘Niets is minder ethisch dan de zogeheten seksuele ‘ moraal’; die berust
geheel op sociale wenselijkheid {….} misschien wel het belangrijkste
psychologische gegeven van onze tijd is de spanning tussen ethiek en
sociale regels, die langzaam toeneemt en steeds onontkoombaarder wordt.
Op dit procrustesbed wordt de moderne ziel zodanig uitgerekt, zo
diepgaand verscheurd en beproefd, dat het moeilijk is de
ideeëngeschiedenis een vergelijkbaar voorbeeld te vinden……
Tweede probleem, dat van de moderniteit, hoe de ziel te verzoenen met
het enorme aantal nieuwe zaken. Het specifieke karakter van vandaag ligt
in het feit dat geen andere tijd ooit het hoofd heeft moeten bieden aan
zoveel nieuwe elementen’
- dagboeknotitie van graaf Harry Kessler, 7 april 1903 –
,Foto van Jacques-Henri Lartigue met door snelheid maar half
gefotografeerde racewagen uit 1914 maakt hem 40 jaar later, toen deze
werd tentoongesteld, wereldberoemd. Het toont precies de opwinding , de
energie en de snelheid die zo belangrijk waren voor de jaren tussen de
eeuwwisseling en de herfst van 1914.
Tegenwoordig wordt de periode voor het uitbreken van de Eerste
Wereldoorlog vaak beschouwd als idyllish: de tijd voor de val, een ‘belle
époque’ . Een ongerepte samenleving die op het punt stond verscheurd te
worden. Dat beeld zou voor de doorsnee mensen van die tijd zeker
verrassend zijn geweest. Ze was veel rauwer en kende fascinaties en
angsten die dicht bij onze tijd liggen. Snelle technologische veranderingen,
nieuwe communicatiemiddelen, globalisering en ingrijpende sociale
verandering. En snelheid kan stimulerend maar ook zeer angstaanjagend
zijn.
1900: verandering in de verhouding tussen mannen en
vrouwen
In 1900 was het meest ingrijpend de verandering tussen mannen en
vrouwen. Veel tekenen wezen erop dat mannen buitengewoon verontrust
waren over het feit dat hun positie niet meer vanzelfsprekend was. Voor
het eerst in de geschiedenis genoten vrouwen massaal onderwijs en
verdienden hun eigen geld, eisten stemrecht en erger nog, wekten de
suggestie dat fysieke kracht en krijgshaftige deugden hun langste tijd
hadden gehad in het industriële tijdperk. De mannen reageerden door
agressief oude waarden te benadrukken.
Niet eerder waren er op straat zoveel uniformen te zien. Waren er zoveel
advertenties over de behandeling van ‘mannelijke aandoeningen’ en
‘zwakke zenuwen’. Niet eerder klaagden zo veel mannen over uitputting
en nervositeit en belandden er zoveel mannen in sanatoria en zelfs
psychiatrische instellingen. Daaronder speelde het seksuele een rol, vaak
in de vorm van bedreigde mannelijkheid. ‘ Bewijs’ daarvan werd gezien in
dalende vruchtbaarheidscijfers van Europa en dan vooral de middenklasse.
Verloren Franse veriliteit
Frankrijk, zo stelden velen, was steriel geworden terwijl de ‘erfvijand’
,(Duitsland) maar bleef groeien qua inwoneraantal en ook nog eens veel
meer Nobelprijzen won op het gebied van natuur- en scheikunde dan welk
ander land dan ook. Maar Frankrijk werd impotent, slap, en verwijfd
ondanks alle maatregelen die daartegen waren getroffen, zoals het
verbieden van abortus en advertenties van voorbehoedsmiddelen.
Als de Franse man niet langer in staat was voldoende kinderen te
verwekken, dan was mogelijk de kern van de Franse grootheid en viriliteit,
de militaire kaste ook aangetast. Ook Freud, die onderzoek had gedaan in
Parijs, presenteerde de band tussen officieren en overdreven
mannelijkheid als een gegeven.
'Ontmanningsgevoel' in de koloniën
Ook in de koloniën speelde die zog. ‘ontmanning’ een rol. De weerzin in
die tijd tegen een veronderstelde ontmanning door de oude koloniale
machten of het ‘arrogante Westen’ heeft jonge islamitische mannen ertoe
gebracht zich te doen gelden door de wapens op te pakken, of zich op te
werpen als zelfmoordterroristen – opnieuw een echo uit een eerdere tijd,
waarin tientallen anarchistische terroristen zich opbliezen bij aanslagen op
leden van de Russische regering.
Eerste Wereldoorlog als katalysator
De Eerste wereldoorlog was niet de oorzaak van, maar een katalysator
voor het uiteenvallen van de oude structuren en het ontstaan van nieuwe
identiteiten. Deze duizelingwekkende tijden leken in veel opzichten op
onze huidige tijd, niet in het minst vanwege hun open karakter: in 1910
en zelfs in 1914 had niemand een duidelijk idee hoe de toekomst eruit zou
zien, wie de macht zou hebben, welk politiek stelsel dominant zou worden,
of welk soort samenleving uit die onstuimige veranderingen tevoorschijn
zou komen. Alles wat in de loop van de 20ste eeuw belangrijk zou worden,
van kwantummechanica, dieptepsychologie en vrouwenrechten, had zich
al aangekondigd vóór 1914.
1900: de dynamo en de maagd
Het was een beeld van bijna 7 meter hoog, boven op de monumentale
toegangspoort tot de ‘Exposition Universelle’ in Parijs in 1900, dat bij
velen in die tijd de wenkbrauwen deed fronzen. Het idee Parijs de
gedaante te geven van een eigentijdse Parisienne, kwam van beeldhouwer
Paul Moreau-Vauthier (1871-1936), een rijzende ster van 29 jaar oud. De
wilde nu eens geen Griekse godin of sylfeachtig meisje, maar een
eigentijdse, zelfverzekerde volwassen vrouw laten zien (zoals rolmodel
actrice Sarah Bernhardt). Een die vol vertrouwen de nieuwe eeuw
tegemoet zag.
De tentoonstelling was een grootse uitspatting, niet alleen een
handelsbeurs en een wetenschappelijk congres, maar eerst en vooral ook
een gigantisch kermisterrein voor bezoekers uit de eigenstad en toeristen
uit heel Europa, de VS en de rest van de wereld. Onder hen Jean Sauvage,
een onderwijzer uit Berlijn. Vermomd als Fransman maakte Sauvage
, talloze omzwervingen door de hele stad.
Jean Sauvage: verbaasd over ritme en snelheid in metropool
Sauvage was verbaasd over het ritme en de snelheid van leven in de
metropool, de brede, fraaie straten, talloze winkels met diverse
uitstallingen, advertenties, het vele autoverkeer en zelfs fietspaden die
voorhanden waren. Maar zijn doel was toch vooral de
Wereldtentoonstelling. Die strekte zich uitgerekt uit langs de Seine. Alles
in die tentoonstelling was erop gericht te prikkelen, imponeren en
overweldigen. Frankrijk, zo moest duidelijk zijn, was nog altijd het meest
vooraanstaande land ter wereld.
De VS als nieuwkomer
Alle grote landen hadden een plek toegewezen gekregen om een
architectonisch visitekaartje van hun cultuur neer te zetten. De VS zaten
aanvankelijk niet vooraan op de eerste rij van de prestigieuze
landenparade, en maakten stennis daarover. Dit doordat Ferdinand Peck,
commissaris-generaal van de VS, zijn gastheren er tactloos aan
herinnerde dat de Amerikaanse handelscijfers hoger waren dan die van
Frankrijk en Duitsland bij elkaar en daar onbeschaamd aan toe te voegen:
‘De VS hebben zich zodanig ontwikkeld dat ze niet alleen aanspraak
maken op een verheven positie onder de naties op aarde, maar ook de
meest vooraanstaande positie in de beschaafde wereld.'
Identiteit gebaseerd op een ver verleden
De VS presenteerden zich cultureel als classisisme naar het voorbeeld van
het Capitool, Duitsland gotisch (met de hoogste toren van iedereen), Italië
renaissancistisch, Spanje middeleeuw-moors en Groot Brittannië via een
variant op de vroeg 17de eeuwse architectuur.
De identiteit van deze landen, zo suggereerden deze gebouwen, bestond
uit een ver verleden. Of dat nu in de oude naties was of in de Nieuwe
Wereld. Zo was Eugène Atget (1857-1927) drie decennia lang bezig om
het oude Parijs nog in foto’s te vangen voordat dit door bouwputten zou
worden weggedrukt.
Maar de nostalgie werd vergiftigd door de wetenschap dat een tijdperk ten
einde was gelopen, terwijl er nog geen tekenen waren van een nieuw.
Snelheid en neergang
Overal was verandering maar de snelheid van die ontwikkelingen ontnam
mensen het zicht op de onveranderlijke waarden en principes waar velen
naar zochten. De drijfveren en principes van de ouderen waren niet door
jongeren overgenomen maar waren ook tegelijkertijd mogelijk de oorzaak
van de neergang.
Schrijvers zoals Thomas Mann lieten in hun werken de ondergang van de
‘grande bourgeoisie’ zien. Stijn Streuvels schreef de roman ‘de Vlaschaard’
