Brightspace thema’s
INLEIDING IN DE
GEZONDHEIDSPSYCHOLOGIE
Open Universiteit
PB0522-232411B
,Inhoudsopgave
THEMA 1 4
Psychologie en gezondheid – een overzicht 5
Gezondheid en gezondheidspsychologie: verkenning begrippen 5
Gezondheid in historisch perspectief 7
Het menselijk lichaam 9
Zenuwstelsel en het endocriene systeem 9
Het spijsverteringssysteem 12
Het ademhalingssysteem en het cardiovasculaire systeem 13
Het immuunsysteem 15
Theorie in voorbeeld verwerkt: 16
THEMA 2 18
Stress – betekenis, impact en bronnen 19
De betekenis van stress 19
Gevolgen van stress 21
Bronnen van stress 23
Het meten van stress 24
Extra informatie (toepassing praktijk) 26
Stress, bio psychosociale factoren en ziekte 26
Psychosociale factoren bij stress 26
De relatie tussen stress en gezondheid 30
Extra informatie (toepassing praktijk) 31
Omgaan met stress 33
Omgaan met stress (coping) 33
Weerbaarheid tegen stress verhogen 34
Verlagen van stressreactie: stressmanagement 34
THEMA 3 37
Gezondheidsgerelateerd gedraging en gezondheidsbevordering 38
Gedrag en gezondheid 38
Modellen om gezondheidsgerelateerd gedrag te voorspellen 40
Systematische gezondheidsbevordering: probleemdiagnose en determinanten 46
Extra informatie (toepassing praktijk) 47
Het terugdringen van gebruik en misbruik van verslavende stoffen 49
Determinanten van gebruik van tabak, alcohol en drugs 49
Gezondheidseffecten van alcohol, tabak en of andere drugs 50
Preventie en terugdringen van gebruik van tabak, alcohol en drugs 51
Extra informatie (toepassing praktijk) 52
Voeding, gewichtscontrole, lichaamsbeweging en veiligheid 53
Voeding en voedingstoffen 53
Voeding en gezondheid 56
Lichaamsbeweging en gezondheid 60
Veiligheid en gezondheid 61
THEMA 4 63
Fysieke symptomen – pijn en ongemak 64
Wat is pijn en hoe nemen we het waar 64
Theorieën over pijn 66
De invloed van biologische, sociale en psychologische aspecten op pijn 67
Meten van pijn 69
Pijn bij kinderen 69
2
, Omgaan met en controleren van pijn 72
Klinische pijn 72
Medische pijnbehandeling 72
Cognitieve en andere methoden voor pijnbehandeling 73
Extra informatie (toepassing praktijk) 74
Casus mevrouw de Bruin 75
THEMA 5 78
Ziekte en medische zorg 79
Waarnemen, interpreteren en reageren op symptomen 79
Factoren voor gebruik van gezondheidszorgvoorzieningen 80
Arts-patiëntrelatie en therapietrouw 81
Extra informatie (toepassing praktijk) 83
In het ziekenhuis 84
Organisatie van Nederlandse zorg en wettelijke kaders 84
Opname van patiënt: effecten en coping 89
Extra informatie (toepassing praktijk) 91
Omgaan met chronische en levensbedreigende aandoeningen 92
Aanpassing aan chronische ziekte; vormen van chronische ziekten 92
Psychosociale interventies voor mensen met een chronische ziekte 94
Omgaan met ziekten die dodelijk kunnen zijn 96
Aanpassing aan terminale ziekte en de terminale fase van ziekte 97
Omgaan met het verlies van een dierbare 99
3
,THEMA 1
4
,Psychologie en gezondheid – een overzicht
Gezondheid en gezondheidspsychologie: verkenning begrippen
Beschrijf gezondheid
WHO; ‘Gezondheid is een toestand van volledig lichamelijk, sociaal en geestelijk
welbevinden en niet slechts de afwezigheid van ziekte of andere lichamelijke gebreken’
Gezondheid is een variabele. Iemand kan meer of minder gezond zijn, mensen zijn in
bepaalde mate ziek of gezond. Antonovsky = illness-wellnesscontinuüm. Hij beschouwt
gezondheid als een positieve staat van fysiek, mentaal en sociaal welzijn, dat door de tijd
heen fluctueert volgens een continuüm.
Beschrijf gezondheidspsychologie
Matarazzo; ‘Het bevorderen en het handhaven van de gezondheid en de preventie, de
behandeling en de verwerking van ziekte. De identificatie van etiologische (=oorzakenleer)
en diagnostische factoren bij gezondheid en ziekte. En de analyse en verbetering van
gezondheidszorg en gezondheidsbeleid’. Deze definitie richt zich voornamelijk op de
doelenstellingen van gezondheidspsychologie.
Aanvulling = Marks; ‘Gezondheidspsychologie is een interdisciplinair wetenschapsveld dat is
gericht op de toepassing van psychologische kennis en technieken op gezondheid, ziekte en
gezondheidszorg’. Je ziet dat de nadruk sterk ligt op de praktische toepassing van
wetenschap.
Doelstellingen van gezondheidspsychologie zijn dus:
• Gezondheidsbevordering en handhaving van gezondheid
• Preventie van ziekte, behandeling van ziekte en ‘goed’ omgaan met ziekte
• Identificatie van oorzaken en diagnostische factoren van gezondheid, ziekte en
gerelateerd disfunctioneren
• Analyse en verbetering van gezondheidszorg en gezondheidsbeleid
Gezondheidspsychologie lijkt overlap te hebben met de wetenschapsvelden klinische- en
medische psychologie (behavioral medicine). Wat zijn de verschillen?
1. De gezondheidspsychologie houdt zich voornamelijk bezig met lichamelijke
gezondheid en ziekte en onderscheidt het zich hierin van de klinische psychologie,
waarin men zich voornamelijk richt op de psychische gezondheid. Maar ook hier is er
regelmatig sprake van overlap.
2. De gezondheidspsychologie richt zich zeker niet alleen op ziektegedrag, maar ook op
bevorderen en bewaken van gezondheid (preventie). Hierin onderscheidt ze zich
bijvoorbeeld van de medische psychologie, waarin men zich voornamelijk richt op
ziektegedrag (Maes, 1986).
5
,Volgens Sarafino & Smith is er vooral sprake van accentverschillen, de verschillende
wetenschapsgebieden leggen net weer een andere nadruk op bepaalde onderwerpen en
gezichtspunten uit hun onderzoeksveld.
Gezondheidspsychologie is een relatief jong wetenschapsveld. Kun je al spreken van een
volwassen en zelfstandige wetenschap, die bijvoorbeeld eigen specialistische
wetenschappelijke tijdschriften kent?
Gezondheidspsychologie is een vorm van toegepaste psychologie en is de laatste twintig jaar
Uitgegroeid tot een belangrijk aandachtsgebied in de psychologie.
De vereniging van Amerikaanse psychologen, The American Psychological Association (APA)
heeft tegenwoordig een aparte divisie voor gezondheidspsychologie. Deze divisie geeft een
van de beste wetenschappelijke tijdschriften uit op het gebied van de
gezondheidspsychologie (Health Psychology).
Ook is er een Europese vereniging voor gezondheidspsychologie met een eigen
internationaal wetenschappelijk tijdschrift van goede kwaliteit (Psychology and Health). Ook
in Nederland is het vakgebied gezondheidspsychologie goed vertegenwoordigd.
• Aan verschillende Nederlandse universiteiten wordt gezondheidspsychologie
gedoceerd en wordt gezondheidspsychologisch onderzoek gedaan.
• Ook kennen we in Nederland een onderzoeksschool voor ‘Psychology and Health’.
Deze onderzoeksschool organiseert elke twee jaar een internationaal congres.
• Er zijn Nederlandstalige wetenschappelijke tijdschriften op het gebied van de
gezondheidspsychologie (Psychologie & Gezondheid (voorheen Gedrag en
Gezondheid) en TSG Tijdschrift voor gezondheidswetenschappen).
• Naast gespecialiseerde algemene gezondheidspsychologische tijdschriften zijn er vele
(internationale) wetenschappelijke tijdschriften die onderzoek rapportages over een
deelgebied van de gezondheidspsychologie, of over een verwant onderzoeksgebied
publiceren. Zo zijn er bijvoorbeeld gespecialiseerde tijdschriften voor epidemiologie
(bijvoorbeeld International Journal of Epidemiology, American Journal of
Epidemiology) en gezondheidsvoorlichting (bijvoorbeeld Health Education Research,
Health Education and Behavior). Tijdschriften voor verwante wetenschapsgebieden
zijn bijvoorbeeld Preventive Medicine en Behavioral Medicine. Deze tijdschriften zijn
in vrijwel alle universiteitsbibliotheken te vinden.
6
,Gezondheid in historisch perspectief
Gezondheidspsychologie is als vakgebied ontstaan door veranderde inzichten in de relatie
tussen lichaam en geest en in mogelijke psychosociale oorzaken en gevolgen van gezondheid
en ziekte. Dit veranderde inzicht is mede een gevolg van een verandering in het vóórkomen
van de belangrijkste ziekten en doodsoorzaken in de westerse wereld.
Vanaf de 20e eeuw is de levensverwachting flink gestegen en zijn de belangrijkste
doodsoorzaken sterk veranderd. McKinlay; veranderingen in levensomstandigheden zoals
betere hygiëne en voeding, een belangrijke oorzaak is geweest in deze verandering. Ook
door betere preventieve en medische voorzieningen vond een sterke daling plaats in het
aantal infecties.
7
,Hoe heeft de veranderde kijk op ziekte en sterfte bijgedragen tot het ontstaan en verder
ontwikkelen van gezondheidspsychologie?
Door de toename van de prevalentie (voorkomen) van chronische ziekten en de relatie met
gedrag als roken, eten en bewegen, is onze kijk op gezondheid en ziekte veranderd. Het
vakgebied gezondheidspsychologie kan worden gezien als een direct gevolg van die
veranderde visie.
• Biomedisch model: (renaissance, 20e eeuw); Ziekte en gezondheid zijn (uitsluitend)
een gevolg zijn van fysiologische processen. In de 20e eeuw werd het biomedisch
model ter discussie gesteld. Er kwam meer aandacht voor de rol van psychologische
factoren (gedrag, persoonlijkheid) bij het ontstaan, de preventie en de behandeling
van ziekte. Vakgebieden zoals psychosomatische geneeskunde, sociale geneeskunde,
behavioral medicine en ook gezondheidspsychologie ontstonden als gevolg hiervan.
• Bio psychosociaal model: Een nieuwe kijk op gezondheid en ziekte werd voorgesteld;
het bio psychosociaal model. Volgens deze visie is er zowel een rol voor biologische
factoren, psychologische factoren als sociale factoren in de vatbaarheid voor, het
ontstaan van de behandeling van, en het omgaan met ziekte. Als grondlegger van dit
bio psychosociale model moet Engel (1977) genoemd worden.
Het bio-psychosociaal toegepast op een verkoudheid:
• Social system (sociologisch) = veel omgang met andere mensen waardoor kans op
besmetting met virus verhoogd is.
• Psychological system (psychologisch) = te drukke werkzaamheden, onvoldoende
slaap, veel uit geweest, onvoldoende gezond gegeten waardoor je afweer verlaagd is.
• Biological system (biologisch) = besmetting met verkoudheidsvirus; onvoldoende
afweer
Aan de hand van het bio psychosociale model zijn veel ontdekkingen gedaan:
• Spanning in patiënten verminderen voor de operatie helpt de patiënten zich sneller
te herstellen
• Safe seks campagnes: risicovol seksgedrag reduceren en de verspreiding van HIV
tegengaan
• Mensen die veel sociale steun krijgen van familie en vrienden leven langer en
gezonder
• Stress tast het functioneren van het immuunsysteem aan.
• Psychologische en educatieve programma’s voor kankerpatiënten verminderen
depressie en verlengen leven
8
, • Biofeedback en andere psychologische technieken verminderen chronische ernstige
hoofdpijn
Waarom werd het biomedische model ter discussie gesteld?
Gedurende de 19e en 20e eeuw werd het biomedisch model breed geaccepteerd: alle
ziekten of fysieke mankementen kunnen worden verklaard door verstoringen in de
fysiologische processen, die ontstaan door verwondingen, biochemische
onevenwichtigheden, bacteriële of virale infecties etc. Het model veronderstelt dat ziekte
een aandoening van het lichaam is en dat het is gescheiden van de psychologische en sociale
processen van de geest. Het biomedische model is erg nuttig geweest voor het overwinnen
van infectieziekten (vaccins, antibiotica), maar heeft wel verbetering nodig?
Het menselijk lichaam
Zenuwstelsel en het endocriene systeem
Het zenuwstelsel zorgt voor de communicatie tussen alle delen en functies van het lichaam.
Het zenuwstelsel wordt onderverdeeld in een aantal subsystemen.
De eerste hoofdverdeling van het zenuwstelsel bestaat uit:
In de eerste plaats is er de onderverdeling in het centrale zenuwstelsel en het perifere
zenuwstelsel. Het centrale zenuwstelsel bestaat uit de hersenen en het ruggenmerg en kan
worden gezien als het centrale sturingssysteem. Het ruggenmerg wordt tot het centrale
zenuwstelsel gerekend en is de belangrijkste verbindingsweg met het perifere stelsel. Het
perifere zenuwstelsel is een zeer uitgebreid netwerk van zenuwcellen door het hele lichaam.
Het perifere stelsel wordt weer onderverdeeld in twee delen op basis van verschillen in
functie en werkwijze (zie ook onderstaande figuur):
Het somatische zenuwstelsel en het autonome zenuwstelsel.
• Somatische zenuwstelsel: verzorgt de communicatie tussen enerzijds het centrale
zenuwstelsel en anderzijds de zintuigen en motorische functies. Dit stelsel speelt dus
een belangrijke rol bij het zien, horen, proeven, ruiken, voelen en bewegen.
• Autonome systeem: verzorgt de communicatie tussen het centrale zenuwstelsel en
verschillende interne organen. Het regelt belangrijke lichaamsfuncties zoals de
hartslag en de spijsvertering.
9
, Het autonome stelsel wordt weer verdeeld in twee systemen:
Het sympathische systeem en het parasympatische systeem.
• Het sympathische zenuwstelsel speelt een belangrijke rol in het mobiliseren en
gebruiken van energie. Het sympathische stelsel reageert vrij direct op emoties.
• Het parasympatische zenuwstelsel is juist belangrijk in processen die energie
proberen te conserveren en op te slaan, in het weer kalmeren van het lichaam na
stimulatie via het sympathische stelsel.
10
