Samenvatting van de reader Beginselen 2023-2024, de
PowerPoints, hoorcolleges en werkgroepen van de
Universiteit Leiden.
,Inhoud
Vaardigheden.................................................................................................................................................................................3
Week 1 staatsrecht en rechtstaat..................................................................................................................................................3
Staatsrecht.................................................................................................................................................................................3
Begrip 1: soevereiniteit..........................................................................................................................................................3
Staatsvormen.........................................................................................................................................................................4
Overheidsinstellingen............................................................................................................................................................5
Staatsrechtelijke begrippen...................................................................................................................................................5
Niet-staatsrechtelijke begrippen...........................................................................................................................................5
Rechtsordes............................................................................................................................................................................6
Bronnen van staatsrecht........................................................................................................................................................6
Begrip 2: gezag.......................................................................................................................................................................7
Democratische rechtstaat..........................................................................................................................................................7
Geschiedenis van de rechtsstaat...........................................................................................................................................7
Democratie en rechtsstaat.....................................................................................................................................................8
Vier beginselen (democratische) rechtstaat..........................................................................................................................9
Trias politica in de praktijk.....................................................................................................................................................9
Vier beginselen van week 1.......................................................................................................................................................9
Week 2 Politiek staatsrecht.........................................................................................................................................................10
Democratie...............................................................................................................................................................................10
Democratische voorwaarden...............................................................................................................................................10
Voortbestaan van de democratie........................................................................................................................................11
Verkiezingen.............................................................................................................................................................................11
Tweede Kamer.....................................................................................................................................................................11
Eerste Kamer........................................................................................................................................................................12
Kiesgerechtigdheid...............................................................................................................................................................13
Geschiedenis van het parlementaire stelsel............................................................................................................................13
Regeringsvormen.....................................................................................................................................................................14
Fractievorming.........................................................................................................................................................................14
Coalitievorming....................................................................................................................................................................15
Alternatieven voor het evenredige stelsel..........................................................................................................................15
Ministeriële verantwoordelijkheid......................................................................................................................................16
Prisoners dilemma...............................................................................................................................................................17
Vier beginselen van week 2.....................................................................................................................................................17
Week 3 Legaliteit en wetgeving...................................................................................................................................................17
Legaliteit...................................................................................................................................................................................17
Wetgeving................................................................................................................................................................................17
1
, Wetgevende functie.............................................................................................................................................................17
Wetgevers............................................................................................................................................................................18
HR Meerenberg....................................................................................................................................................................18
HR Fluoriderings...................................................................................................................................................................19
Het legaliteitsbeginsel..........................................................................................................................................................19
Wetgevingsprocedures............................................................................................................................................................21
Procedure wetgeving...........................................................................................................................................................21
Procedure wijziging Grondwet............................................................................................................................................21
Regelhiërarchie....................................................................................................................................................................22
Vier beginselen week 3............................................................................................................................................................22
Week 4 Decentralisatie................................................................................................................................................................22
Het Koninkrijk der Nederlanden..............................................................................................................................................22
Gedecentraliseerde eenheidsstaat..........................................................................................................................................23
Inrichting gemeentebestuur....................................................................................................................................................23
Bevoegdheden gemeentebestuur.......................................................................................................................................24
Inrichting provinciebestuur......................................................................................................................................................24
Decentralisatie of discriminatie?.............................................................................................................................................25
Grenzen aan autonomie..........................................................................................................................................................25
HR Wilnisser Visser..............................................................................................................................................................25
De bovengrens.....................................................................................................................................................................26
HR Emmense Baliekluiver....................................................................................................................................................26
HR APV Schiermonnikoog....................................................................................................................................................27
Autonome regelgevende bevoegdheid gemeenteraad.......................................................................................................27
Vier beginselen week 4............................................................................................................................................................27
Week 5 Europa en de wereld.......................................................................................................................................................28
Europese organen....................................................................................................................................................................28
Verdragsluiting.........................................................................................................................................................................28
Doorwerking internationaal recht...........................................................................................................................................29
HR Grenstractaat Aken........................................................................................................................................................29
HR Rookverbod....................................................................................................................................................................30
Europese Unie..........................................................................................................................................................................32
Inrichting..............................................................................................................................................................................32
Regelgeving Europese Unie.................................................................................................................................................32
Vier beginselen week 5............................................................................................................................................................32
Week 6 Fundamentele rechten & de rol van de rechter.............................................................................................................32
Onafhankelijke rechter........................................................................................................................................................33
Bescherming van grondwettelijke grondrechten in Nederland..........................................................................................33
2
, Internationale mensenrechtenbescherming.......................................................................................................................34
Verschillende soorten grondrechten...................................................................................................................................34
Reikwijdte en beperking relatieve grondrechten................................................................................................................35
Vier beginselen van week 6.....................................................................................................................................................36
Bronnen........................................................................................................................................................................................36
VAARDIGHEDEN
U bent geoefend in enkele elementaire professionele vaardigheden: het snel vinden van relevante
wetten/wetsartikelen in een wettenbundel of via de geëigende overheidsportals op internet, het vinden van
relevante informatie via juridische databanken en het formuleren van een antwoord op een staatsrechtelijke vraag
op een manier die ‘to the point’ is en niet nodeloos uitweidt over bijzaken.
U kunt een beknopt en goed gestructureerde beschouwing schrijven over een aangedragen staatsrechtelijk
onderwerp of probleem, in correct Nederlands
WEEK 1 STAATSRECHT EN RECHTSTAAT
U kunt de grondbeginselen van het constitutionele recht definiëren/beschrijven en u kunt uitleggen waarom die van belang zijn.
U kunt de bronnen van het constitutionele recht herkennen en benoemen. U kunt daarbinnen de regels en beginselen die voor
een bepaalde casus (met een afgebakend probleem) gelden identificeren en u kunt uitleggen wat de implicaties van de
toepassing van die regels en beginselen op die casus zijn (tot welke uitkomst/oplossing/consequentie leiden ze in dit geval?).
STAATSRECHT
Staatsrecht=regels over de organisatie van de overheid en de fundamentele normen over de verhouding met de overheid.
Functies staatsrecht:
Constitueren=het vestigen van iets nieuws.
-> art.24 Gw Erfelijk koningschap + art.2 Wet nationale ombudsman
Attribueren=het toekennen van bevoegdheden aan het nieuwe ambt
-> art.112 Gw: de rechterlijke macht is opgedragen de berechting van geschillen over burgerlijke rechten + art.174a
GemW: de burgemeester kan een drugspand sluiten.
Reguleren=grens stellen aan de manier waarop de bevoegdheden worden uitgeoefend
-> art. 68 Gw: ministers en staatssecretarissen hebben een inlichtingenplicht jegens de leden van de Tweede en
Eerste Kamer + art.7 lid 1 Gw: niemand heeft voorafgaand verlof nodig om door de drukpers gedachten of
gevoelens te openbaren.
BEGRIP 1: SOEVEREINITEIT
Soevereiniteit= het hebben van de hoogste rechtsmacht/ (in beginsel) niet gebonden zijn aan door anderen gestelde regels.
Dit komt toe aan staten. Verdragen kunnen soevereiniteit beperken, omdat ze een vorm van hoger recht zijn. Anderzijds is
het wel een vrijwillige beslissing om een verdrag te sluiten. Daartegenover staat weer dat men als land niet zomaar uit een
verdrag mag stappen.
4 criteria voor een staat (=organisatie die met voorrang boven andere organisaties effectief gezag uitoefent over een
gemeenschap van mensen op geen bepaald grondgebied):
1) Territoir: een stukje grond met duidelijke grenzen
2) Natie: enigszins hechte gemeenschap die een eenheid vormt
3) Interne soevereiniteit: effectief macht of gezag (=gelegitimeerde dwang) uitoefenen over gemeenschap
4) Externe soevereiniteit: je als zelfstandige eenheid tot andere staten verhouden (of: erkenning door andere staten).
Dit vormt in praktijk vaak het grootste probleem.
3
,Een voorbeeld van een casus waarin een ‘staat’ probeert zelfstandig te worden, is Micro
states: Eurostaete/Wonderland. Gerard Beukeveld probeerde deze sloot tussen Duitsland
en Nederland, die geen van beide tot eigendom heeft uitgeroepen, tot eigen staat uit te
roepen, maar kwam hiermee in de problemen: er was geen externe soevereiniteit door de
overheid.
Waarom wordt de machtsoefening van de staat geaccepteerd? (Max Weber)
Traditie: iets is aanvaardbaar omdat het altijd zo was
Charisma: de koning, minister-president of burgemeester heeft charisma. Deze twee ontwikkelen zich tot een meer
juridisch-bureaucratische vorm.
Het werkt: het beschermt onze vrijheid het beste (en vult het liefst ook onze zakken). Een wettelijke grondslag is
essentieel.
Fragile states=staten die geen effectief gezag uitoefenen, zoals Noord-Korea. Hier is meer sprake van effectieve
machtuitoefening dan van gezag. Somalië heeft de minst effectieve gezagsuitoefeningen, omdat het leger daar in feite het
grootste deel van het land runt en de centrale overheid maar een heel klein deel van het land runt. Dit zorgt ervoor dat er
onvoldoende interne soevereiniteit is en geen duidelijkheid van regels.
STAATSVORMEN
Wim Voermans: ‘Onze constitutie. De geschreven en ongeschreven regels van het Nederlandse staatsbestel’:
Er zijn 3 staatsvormen, op basis van de manier waarop het hoogste gezag is vormgegeven:
1) Eenheidsstaat (NL)=hoogste macht bij centrale overheid. Gedecentraliseerde bevoegdheden van lokale overheden
zijn mogelijk.
2) Federatie/bondstaat (DU, VS) = hoogste macht gedeeld tussen centrale, nationale of federale niveau en
deelstaten. De federale en (deel)- statelijke overheid hebben ieder eigen bevoegdheden en
verantwoordelijkheden. Het is niet zo dat de federale overheid de eigen bevoegdheid heeft doorgegeven aan de
deelstaten, er is sprake van een principiële verdeling van bevoegdheidsverdeling tussen de twee niveaus. Die
verdeling is nagenoeg altijd neergelegd in de federale grondwet. Gedeelde soevereiniteit. Het verschil met een
eenheidsstaat is dat de centrale overheid niet zomaar bevoegdheden kan afnemen van de deelstaten, en bij een
eenheidsstaat wel.
3) Gedecentraliseerde eenheidsstaat (NL)=eenheidsstaat met decentrale overheden die autonomie hebben. Lagere
overheden hebben wel zelfstandige bevoegdheden, maar die kunnen door de centrale overheid worden
teruggenomen: ze zijn niet beschermd door de Grondwet.
4) Confederatie/statenbond (ZW, maar niet echt) = er wordt ook tussen zelfstandige staten samengewerkt en
bestaat er ook een strikte verdeling tussen de bevoegdheden van het confederale en statenniveau, maar is er
eigenlijk nauwelijks sprake van een unie. De onafhankelijke deelstaten blijven grotendeels soeverein en bevoegd
om al hun eigen zaken te regelen en zichzelf te besturen. De soevereiniteit ligt niet bij een centrale overheid, maar
bij alle afzonderlijke delen: bijv. Europese Unie. Ze zijn zo effectief als de afzonderlijke delen dat willen. Echte
confederaties bestaan er niet meer.
Het onderscheid tussen confederatie en federatie is niet altijd scherp te maken, maar in een confederatie is het in ieder
geval wel vaak zo dat individuele staten (nog) een zelfstandig vetorecht hebben, ook als het om confederale
besluitvorming gaat. Daarnaast kunnen die staten uit zo’n bond altijd, als ze dat willen, uit de confederale
samenwerking treden.
4
, OVERHEIDSINSTELLINGEN
Overheid=hoogste macht of gezag binnen een bepaald territorium
Ambten= overheidsinstituties die we via het recht (Grondwet, wet, et cetera) instellen, inrichten en taken en bevoegdheden
geven. Voorbeelden zijn de regering, een minister, een staatssecretaris, de Algemene Rekenkamer, de rechterlijke macht en
de burgemeester.
Een ambt blijft ook bestaan als er geen ambtsbekleder is en functioneren volcontinu. Verschillende onderdelen van een
ambt, zoals de gemeenteraad en het college van burgemeester en wethouder, zijn organen.
Openbaar lichaam=ambten die taken uitvoeren binnen een bepaald ruimtelijk of inhoudelijk gebied en zo ook een
gezamenlijk gemeenschapsverband vormen, zoals provincies, gemeentes en waterschappen.
Ambtsdrager: iemand (of een kring van personen) die de bevoegdheid, taak of functie die aan het ambt zijn toegekend gaat
uitoefenen. Dit is het gezicht van het ambt. Een ambt is dus de (abstracte) institutie zelf, de ambtsdrager degene die de
taken en bevoegdheden van het ambt uitoefent, en de ambtenaar degene die de ambtsdragers ondersteunt bij het
uitoefenen van die taken en bevoegdheden (zonder die zelf, op eigen gezag, uit te oefenen).
STAATSRECHTELIJKE BEGRIPPEN
Ministerraad=ministers (+ president) -> art. 45 lid 1 Gw
Regering/kroon=koning + ministers -> art.42 lid 1 Gw
Parlement=Staten-Generaal=Eerste + Tweede Kamer -> art. 51 lid 1 Gw
Een motie is een verzoek of verklaring van de Kamer aan de regering. Als de regering deze wil/gaat uitvoeren, is de motie
aangenomen. Kamerleden in de SG steunen het kabinet.
NIET-STAATSRECHTELIJKE BEGRIPPEN
Kabinet=ministers + staatssecretarissen (+ minister-president) -> niet in de Gw.
Coalitie=samenwerkende partijen in de regering (leveren ministers en staatssecretarissen in kabinet)
Oppositie=de overige partijen, niet in de regering maar vooral in Staten-Generaal
Er is niet zozeer een tegenstelling tussen regering en parlement, maar coalitie en oppositie: de coalitie zal de regering,
omdat dat hun medepartijen zijn (d.m.v. regeerakkoord), blijven steunen terwijl de oppositie de regering kritisch benadert.
Meerderheid van de Tweede Kamer is vaak de coalitie en steunt de regering.
Regering: -> art.42 lid 1 Gw Controleert regering
Koning ->Art. 68 Gw
Parlement=Staten-Generaal=
Ministers =ministerraad 1e+ 2e Kamer
–> art.45 lid 1 Gw
Staatssecretarissen
=kabinet -> niet in Gw
Coalitie Oppositie
Vv Regeringspartijen Vv niet-regeringspartijen
->niet in Gw ->niet in Gw
Bij monisme heeft de regering overwicht ten opzichte van het parlement, terwijl bij dualisme er sprake is van een meer
evenwichtige verhouding tussen beide organen. Art.57 lid 2 maakt de verhouding tussen regering en parlement eerder
dualistisch: volgens dit artikellid kunnen ministers en staatssecretarissen niet tegelijkertijd Kamerlid zijn. Dat laat zien
dat de Tweede respectievelijk Eerste Kamer echt andere organen zijn dan de regering/het kabinet/ministers. Dat wijst
op het bestaan van dualisme, waarbij er juist een strikt onderscheid tussen regering en parlement bestaat.
5
