DEEL III: De historische
bewijsvoering: van klassiek DEEL III: De historische bewijsvoering: van klassiek historisme
historisme naar
interdisciplinariteit naar interdisciplinariteit
Concrete toepassing van de kritische juxtapositie van bronnen om tot een
interpretatie van het verleden te kunnen komen: hoe staven we onze interpretatie
en op welke manier kunnen we er bewijs voor aanleveren?
1. Kritische juxtapositie van
de bronnen
1 Kritische juxtapositie van de bronnen
• De problemen die opduiken van zodra de historicus verschillende bronnen, die hem over hetzelfde feit of
reeks van feiten inlichten, onderling gaat confronteren
• Historicus is getekend door het verloop van de voor zijn / haar onderzoek essentiële dimensie, de tijd
1.1. Confrontatie van de
getuigenissen
1.1 Confrontatie van de getuigenissen: relativiteit van de formele regels,
de casus Watergate
Bronnen: • Ontlening kan vorm aannemen van plagiaat, parafrase, allusie en citaat
- The Human Gnome Project
- Onderzoek van Maarten • Confrontatie van de bronnen: vergelijken van onafhankelijke bronnen, die komen van auteurs die los van
Larmuseau: Portret van elkaar observeerden en rapporteerden
Larmuseau, ‘Bestaat • Bernheim en Langlois-Seignobos formuleerden reeks principes over afwegen van de getuigenissen:
Vlaams DNA’
1. Indien getuigenissen allemaal onderling overeenstemmen, nemen we aan dat verhaalde feit
bewezen is
2. Niet meerderheid van de getuigen haalt het, maar versie die best aan kritieken weerstaat
3. Bron die betrouwbaar blijkt op plaatsen waar we haar via andere bronnen kunnen controleren,
wordt verondersteld ook werkelijkheid weer te geven op plaatsen waar we haar niet kunnen
controleren
4. Wanneer twee bronnen elkaar voor bepaald feit tegenspreken, geven we voorkeur aan bron die
meest waarborgen biedt of meeste gezag bezit
5. Getuigenissen hebben meer kans nauwkeurig te zijn naarmate ze feiten betreffen die zeer algemeen
bekend waren in de tijd zelf
6. Indien twee getuigenissen, A en B, onafhankelijk van elkaar tot stand gekomen, identiek zijn, wordt
geloofwaardigheid van de ene verstevigd door de andere
7. Bron B spreekt A tegen: beide meningen afwegen door hen te toetsen aan algemene logica in
menselijk handelen
• Deze traditionele principes negeren echter groot aantal problemen van bewijsvoering
Fase Principes Bernheim en Langlois-Seignobos Toepassing
Watergate-
affaire
Fase 1 Regel 1: Indien getuigenissen allemaal Getuigen op zelfde ogenblik in zelfde stad
onderling overeenstemmen, nemen we zelfde treffende feiten op totaal identieke wijze
aan dat verhaalde feit bewezen is observeerden, onafhankelijk van elkaar
→ sterke bewijsvoering
Maar: klopte niet
Fase 2 Regel 2: Niet meerderheid van de getuigen Dean was in de minderheid (één tegen allen)
haalt het, maar versie die best aan maar had gelijk
kritieken weerstaat → getuigenis van Dean blijkt meer aan kritische
toetsen te weerstaan (achteraf gebleken)
Regel 4: Wanneer twee bronnen elkaar Moeilijk toe te passenwant iedereen was even
voor bepaald feit tegenspreken, geven we bevoegd
voorkeur aan bron die meest waarborgen
biedt of meeste gezag bezit
Fase 3 Regel 6: Indien twee getuigenissen, A en B, Getuigenis A (Dean) wordt bevestigd door
onafhankelijk van elkaar tot stand getuigenis B (bandjes)
gekomen, identiek zijn, wordt
geloofwaardigheid van de ene verstevigd
door de andere
, Regel 7: Bron B spreekt A tegen: beide Toetsing aan algemene logica leverde niets op
meningen afwegen door hen te toetsen want Nixon en zijn bondgenoten logen in
aan algemene logica in menselijk handelen functie van hun belang
Casus 26: Watergate
CASUS 26: Watergate
• In juni 1972 werden 5 inbrekers op heterdaad betrapt in flat die door Democratische Partij in
Bronnen: Watergate-gebouw (Washington DC) gehuurd werd met oog op voorbereiding van de
- Watergate in 7 minuten presidentsverkiezing van november 1972
uitgelegd
- Terug in de tijd:
• Nixon was kandidaat voor tweede ambtstermijn
Watergateschandaal • Bedoeling van de inbraak was documenten stelen en afluisterapparatuur herstellen
- De rol van de pers • Door onderzoeksjournalistiek van de Washington Post (Woodward en Bernstein) en activiteit van een
onderzoekscommissie van de Amerikaanse Senaat
→ betrokkenheid van Nixon en omgeving komt aan het licht
• 3 fases:
1. Juni ’72 – juni ’73: Nixon ontkent alle betrokkenheid
2. Juni ’73 – juli ’73: John Dean, medewerker van Nixon beweert dat president betrokken was en
doofpot organiseerde
3. 13 juli ’73 – augustus ’74:
- Smoking gun komt boven water: FBI agent Mark Felt (naam pas bekend in 2005, eerst
anoniem)
→ ‘deep throat’
- Nixon geeft stap voor stap betrokkenheid toe
→ uit bandopnames blijkt dat Nixon zelf alles mee had georganiseerd
- Opstarting ‘impeachmentprocedure’: Nixon treedt uiteindelijk af
• Model geworden voor gelijkaardige situaties waarin ‘big gouvernement’ greep probeert te krijgen op
infostroom en uiteindelijk collectief geheugen van een natie
Bv.:
- ‘Irangate’: over problemen van Reagan om in 1986 – 1987 financiële transfers tussen Iran van
de ayatollahs en contrarevolutionaire milities in Nicaragua uitgelegd te krijgen
- ‘Monicagate’ (zippergate): over politieke implicaties van de seksuele escapades van Clinton met
stagiaire Monica Lewinski in het Witte Huis in 1996 – 1998
• Film: All the president’s men
1.1.1. Mythe van unanimiteit
1.1.1 Mythe van unanimiteit
• In eerste fase van Watergate bevestigden alle getuigenissen niet-betrokkenheid van Nixon
→ unanimiteit: collectieve en goed georganiseerde leugen, alle bronnen liegen in zelfde richting
• Sterke gelijkenis kan gevolg zijn van feit dat bron B (medewerkers van Nixon) haar kennis letterlijk aan bron
A (Nixon) ontleende
→ bewijsvoering zwak
• Kan ook gevolg zijn van feit dat getuigen op zelfde ogenblik in zelfde stad zelfde treffende feiten op totaal
identieke wijze observeerden, onafhankelijk van elkaar
→ sterke bewijsvoering
• We kunnen echter vaak niet uitmaken voor welke situatie we staan
• Bij onderzoek blijkt één van de inbrekers, James McCord, sleutel op zak te hebben van naburige flat
→ daar vinden ze adresboekje van McCord met vermelding ‘H.H., W.H.’ (Howard Hunt, White House)
• Hunt is medewerker van een juridisch adviseur van Nixon en goed op de hoogte van het reilen en zeilen in
White House
• Band tussen McCord en Hunt bewijst nog niet dat Nixon betrokken is, alleen dat medewerkers
ongeoorloofde praktijken aan de dag leggen
• In april 1973 bedankt Nixon twee topmedewerkers, maar minder uitvoerig een derde ontslagnemende
adviseur, John Dean
1.1.2. De meerderhied krijgt 1.1.2 De meerderheid krijgt ongelijk: woord tegen woord, een onoplosbare
ongelijk
patstelling
• Op 25 juni 1973 getuigt Dean voor senaatscommissie: gefrustreerd omdat hij niet op zelfde manier werd
bedankt
, → president wist van doofpotoperatie en heeft alles mee georganiseerd
• Eén getuige tegen alle andere
• Wanneer in fase 3 hard bewijs vrijkomt, is impasse doorbroken
• Getuigenis van Dean blijkt meer aan kritische toetsen te weerstaan (regel 2)
1.1.3. Hard bewijs 1.1.3 Hard bewijs
• In fase 3 praat Witte-Huismedewerker Alexander Butterfield bij verhoor in senaatscommissie op 13 – 16 juli
1973 zijn mond voorbij: onthult bestaan van opnamebandjes van wat onder vier ogen in Witte Huis wordt
besproken door Nixon en bezoekers
• Nixon weigert eerst deze bandjes ter beschikking te stellen maar geeft uiteindelijk toch toe
• Op 27 juli 74 aanvaardde congres impeachmentprocedure tegen Nixon
• Op 5 augustus gaf Nixon omstreden banden over
→ ‘smoking gun’
• Op 9 augustus 1974 treedt Nixon zelf af
• Jongste variant van hard bewijs lijkt DNA-analyse te worden en definitieve ontrafeling van de genetische
code door Human Genome Project
→ vertrouwen in deze nieuwe positivistische methode is zeer groot
• Onderzoek van G. Wells voor Amerikaanse National Science Foundation uit 1997
→ death row: ontdekte dat van 28 Amerikanen die in 1996 vrijkwamen nadat DNA-testen onschuld hadden
bewezen, er 24 in de cel waren beland op basis van onbetrouwbare herkenning
1.2. Redenering in het positieve 1.2 Redeneringen in het positieve
1.2.1. Analogische inductie
1.2.1 Analogische inductie
• Verhelpt hiaat in info door vergelijking met bronnen over analoge feiten die explicieter zijn
→ steunt op overtuiging dat mens in analoge omstandigheden op identieke wijze reageert
Bv.: Woodward en Bernstein getroffen door analogie met zaak van de ‘Pentagon Papers’
- In jaren 1969 – 1971 had journalist en oud-defensiemedewerker Daniel Ellsberg geheime
dossiers over Vietnamoorlog buiten gesmokkeld uit Pentagon
- In 1971 maakte hij ze via New York Times publiek
→ één van de meest ophefmakende persprocessen in VS
- Bij proces in 1973 blijkt dat in september 1971 bij Ellsberg en psychiater werd ingebroken door
zelfde inbrekers als in Watergate
→ met bedoeling geloofwaardigheid van Ellsberg te ondermijnen door bezwarende elementen
over hem aan het licht te brengen
→ Nixons topmedewerker Ehrlichman betrokken bij hele opzet.
1.2.2. Redenering met 1.2.2 Redenering met hypothesen
hypothesen
• Cl. Bernard stelde in 1865 eenvoudig model voor in vier fasen:
1. Observatie: analyse en kritiek van de bronnen
2. Hypothese: poging tot verklaring (inbeelden van nog niet opgemerkt verband tussen aantal
waargenomen feiten)
3. Analyse van de consequenties van de hypothese
4. Verificatie van de hypothese met andere feiten
• Kunst is hypothesen en verklaringen formuleren die achteraf door feiten en onderzoek bevestigd worden
Bv.: David Protess, hoogleraar onderzoeksjournalistiek in Chicago, geeft leerlingen als eindwerk het
natrekken van door justitie afgehandelde moordzaken
- Vele enquêtes leidden tot onthutsende vaststelling dat na korte tijd politie één hypothese
vooropstelde en daarop slechts heel zelden nog terugkwam, wat ze ook mochten vinden
- Opnieuw hypotheses bedenken om feiten en schuldvraag in nieuw daglicht te plaatsen
- Konden in februari 1999 onschuld aantonen van Anthony Porter, al 16 jaar in cel en bovenaan lijst
van death row
→ hadden opgemerkt dat enige kroongetuige getuigde hoe moordenaar met linkerhand vuurde,
terwijl Porter rechtshandig is (onderzoekers hadden dit detail niet opgemerkt)
• Geen toeval dat analyse van gerechtszaken zo hoog staat op onderzoeksagenda van geëngageerd
historicus als Carlo Ginzburg (vader van micro-storia)
• Op dit concrete terrein is werken met hypotheses en falsificaties cruciaal en voor de hand liggend
, CASUS 27: Geboorteplaats
gebroeders van Eyck
Casus 27: Geboorteplaats gebroeders van Eyck
• Maaseyck
Bronnen: → geen bewijzen, enkel aanwijzingen (geen sluitend argument, circumstacial evidence)
- Closer to van Eyck → onomastiek
- Weg van het meesterwerk: • Bourgondische periode
Jan van Eyck - Nederlanden: ontwikkelingen grote steden
- Littera confessionalis - Wereld van culturele uitwisselingen / migratie
(26/3/1441)
- Rekeningpost in de recette
Dus: Van Eyck gaat naar Brugge
générale van hertog van • Argumenten zoeken!
Bourgondië Filips de Goede - Taalkundig: in die tijd bestonden er nog geen spellingsregels
(1449 en 1480) • Taal
- Bronnen i.v.m. het - “Als Ich kan”: lijfspreuk J. Van Eyck
Agnetenklooster in - Aanwijzingen voor zichzelf met betrekking tot kleurgebruik
Maaseik: directorium
= dialect zone rond Maaseik
(27 mei: suster Margriet
van Eyck en 15 augustus: • Onafhankelijke bronnen:
suster Gertruyt van Eyck) 1. Littera confessionalis (26/3/1441): Margaretha Van Eyck
- Lucas d’Heere (1534 – - In 1441 neergeschreven als “weduwe Jan Van Eyck”
1584), Ode aen van Eyck - Vernoemd in directorium van Agnetenklooster
(1559), gepubliceerd in → 27 mei: Margriet Van Eyck (zou ook zijn zus kunnen zijn)
Den hof en boomgaerd der 2. Bronnen in verband met het Agnetenklooster in Maaseik (1430)
poësien (1565): ‘dees
Maeseyckers twee
- 1449: rekeningpost Hertog van Bourgondië
Huibrecht en Jan’ → Gift door Jehan van der Eecke (= Jan van Eyck) aan Lyevine van der Eecke (= dochter van
- Marcus van Vaernewyck Eyck) om in een klooster in te kunnen treden in Maaseik (Agnetenklooster)
(1518 – 1569), Nieu → 1480: gift Jan Van Eyck aan datzelfde klooster
tractaet ende curte - Directorium
beschryvinghe van dat edel → 27 mei: suster Margriet van Eyck
graefscap van Vlaenderen → 15 augustus: suster Gertruyt van Eyck
ende ander omligghende
landen (1562): ‘uit dat
→ waarom zou de dochter van Jan Van Eyck (die in Brugge is) na de dood van Jan naar
ruyde Kempenland’ Maaseik gaan?
- Idem, Den Spiegel der → redenering dat haar familie van daar is
Nederlandscher Audtheyt → bron van schenking kazuifels aan klooster
(1568): ‘van een = twee afzonderlijke bronnen bevestigen link met Maaseik
verworpen stedekin • Drie gelijklopende gebeurtenissen (16e eeuwse bronnen):
gheleghen bij de Riviere
1. Lucas ‘d Heere: schrijft poëtisch eerbetoon over Lam Gods: “twee maeseyckers Huybrecht en
van de Mase (...) dit
stedekin is ghenoemd naer
Jan”
die Riviere Maseyck 2. Marcus van Vaernewyck: ‘uit dat ruyde kempenland’
waernaer hij ende 3. Karel Van Mander: ‘Van Maeseyck’
zijn broeder toeghenoemt → maar niet onafhankelijk van elkaar ontstaan en pas 120 jaar na dood Van Eyck
waren van Eyck’ → mondeling overgeleverd?
- Karel van Mander (1548 – - Bronnen afhankelijk van elkaar
1606), Schilder-Boeck kans op foute informatie
- 120 jaar na de feiten kans op foute informatie
(1604): ‘den vermaerden
Kempschen Neder-lander,
- Mondelinge overgaven
Ioannes van Eyck, welcken
is gheboren gheweest tot → werd de fout op deze manier telkens doorgegeven?
Maeseyck, op de heerlijcke → wat waren hun bronnen?
Riviere de Mase’ en ‘een → kwamen de gebroeders Van Eyck dan toch uit een ander gebied?
Discipel van Hubertus
zijnen broeder, die eengoet
• Alternatieve theorieën
deel Iaren ouder is
gheweest als hy’ - 26/03/1441: eeuwige oorkonde van de paus (littera confessionalis)
- Eigen biechtvader Jan Van Eyck uit bisdom Luik (plek waar ze geboren zijn)
- Abductie (devil in the detail)
→ de Gebroeders Van Eyck waren dus wel degelijk afkomstig uit Maaseik
→ redenering met hypothesen
1.2.3. Falsificatietechniek 1.2.3 Falsificatietechniek
• Een oorzakelijke verklaring van een voorval veronderstelt dat men niet enkel steunt op aantal vastgestelde
feiten maar ook op universele wetten en gedragsmechanismen, ontleend aan psychologie (sociologie)
→ het deduceren vanuit vooropgestelde hypothese geeft onderzoeker zalig gevoel van zekerheid, telkens
hij casus vindt die thesis bevestigd
• Filosoof Karl Popper twijfelde aan universele geldigheid van deze wetten omdat we slechts beperkt aantal
gevallen kunnen observeren
