Literatuur eerste stroom
Bijeenkomst 1
De Socratiscche tutor – Fragment uit Plato, Meno
In de Meno gaat het (schijnbaar) om de vraag of de ziel onsterfelijk is. Socrates laat dit zien door aan
te tonen dat kennis niet wordt geleerd, maar herinnerd. Die was er namelijk al maar hoefde alleen
nog maar naar boven gehaald te worden. Hij doet dit door een willekeurige slaaf van Meno te
ondervragen over een wiskundig onderwerp. Volgens Socrates komt de slaaf uit zichzelf tot een
bewijs dat hij onmogelijk op een andere manier kan hebben gevonden dan door zich dit te
herinneren. De ziel is dus onsterfelijk.
Bijeenkomst 2
Aanvullingen uit blokboek
Feodale stelsel van de middeleeuwen was een economisch en juridisch systeem, gebaseerd op
wederzijdse rechten en plichten: contractuele relatie tussen leenheer – leenmannen. Deze werd
beheerst door het leenrecht (feudal law) en gaf de leenmannen het recht van opstand (ius resistendi)
wanneer de leenheer het feodale contract niet nakwam.
Kenmerkend voor het middeleeuwse constitutionalisme was het juridisch definiëren van de
collectieve rechten en plichten van geestelijkheid, adel en steden t.o.v. hun landheer.
Ook de verhouding tussen landsheer – standen werd wel gezien als een contractuele. Indien de
landsheer zijn deel van de ovk niet na kwam, dan waren de standen gerechtigd tot opschorting van
gehoorzaamheid. Het middeneeuwse constitutionalisme verschilt daarin fundamenteel van de
modernere op individuele rechtsbescherming geënte opvattingen over de rechtsstaat die vanaf de
17e eeuw tot ontwikkeling kwamen.
Hoorcollege: feodale stelsel, positie van de kerk en middeleeuws constitutionalisme
Literatuur: na middeleeuwen loopt de ontwikkeling via de absolute vorsten van de 17 e eeuw en 18e
eeuw door naar de ontwikkelingen van nationale staten in de 19 e eeuw. Die ontwikkelingen verliepen
niet overal tegelijkertijd, maar er zijn wel opvallende overeenkomsten in de verschillende stadia die
doorlopen werden. Historici verschillen van mening over de lijnen die getrokken moeten worden.
Chengdan verklaart de ontwikkelingen grotendeels a.d.h.v. de ontwikkeling van technologie, handel
en economie
Van Caenegem vertegenwoordigt de meer traditionele opvatting, waarin documenten als de Magna
Carta als voorloper worden gezien van het hedendaagse concept van de rechtsstaat.
Sabetti ziet het ontstaan van constitutionalisme en zelfbestuur juist in een veel breder verband,
waarin weinig plaats is voor charters en de afspraken tussen leenmannen en leenheren.
,Chengdan – Transformation of European States: from feudal to modern
Feodaal systeem
John Roberts twee basis ideeën ten grondslag aan politieke structuur van moderne wereld
soevereiniteit en nationale integratie:
(1) Landoppervlak moet worden verdeeld in gebieden verenigd onder onafhankelijke
autoriteiten met het laatste woord over wat zich binnen hun wel omschreven grenzen
afspeelt.
(2) Mensen moeten waar mogelijk in die gebieden gevoel van gemeenschap (natie/nationaliteit)
hebben.
Middeleeuws Europa: bestond niet uit naties maar territoria die los met elkaar verbonden waren
door culturele en ideologische banden van het christendom. Consequenties feodalisme:
- ‘rijk’ betekende geografisch land – verwijst alleen naar specifieke regio en betekende niet een
staat -> gebrek aan centralisatie van de macht
- Gebrek aan directe koppeling tussen het recht om te regeren en de nationale identiteit
De ernst van de machtssplitsing in middeleeuws Europa kan niet volledig worden begrepen als de
tijdelijke macht van de Rooms-katholieke kerk in West-Europa niet in overweging word genomen.
Kerk (internationale machtsstructuur) oefende twee soorten macht uit:
(1) Macht om en belasting van een tiende deel van de output van iedereen te hebben
(2) Bevoegdheid om juridische discretie uit te oefenen op dingen en personen
Politieke geschiedenis van middeleeuws Europa: verdeling van macht tussen koning – kerk, adel –
monarchie – Europa staat van verdeeldheid en desintegratie -> relatief minder ontwikkeld redenen:
Macht te wijd verspreid
Conclusie: sociale vooruitgang en economische ontwikkeling werden voor een groot deel belemmerd
door de feodale macht structuur die de hele samenleving in fragmenten splitste en niet fungeerde als
een integrerende kracht om sociaal te stuwen ontwikkeling. Vraag naar ontwikkeling vraagt om
centralisatie van de macht -> voorwaarde voor sociale vooruitgang
Van feodalisme naar absolutisme
“De absolute monarchie of het vorstelijk absolutisme is een regeringsvorm waarbij de vorst over
volledig regerende autoriteit beschikt; hij is niet door wetten gebonden, noch is hij verantwoording
verschuldigd.”
Politieke macht moet gecentraliseerd en in handen van de centrale overheid zijn. Centralisatie maakt
de macht van de koning absoluut, terwijl absolute macht een noodzaak is om afzonderlijke krachten
te onderdrukken. De overgang van landgoedmonarchie (feodalisme) naar absolute monarchie was
het eerste stadia naar de ontwikkeling van de moderne staat. Verplichting van opperheer om zijn
vazallen te beschermen evolueerde tot de verantwoordelijkheid van een koning. Op deze manier
werd de monarchie absoluut. Absolute monarchie werd de hoofdmachtsstructuur in Europa.
Conflicterende belangen tussen vorst en burgers binnen absolute monarchie. Logica van de
geschiedenis: hoe moeilijker het is om een absolute regel te vormen, hoe vaster een absolute regel
neigt te zijn. In Europa moesten vroeg of laat alle langen verenigd zijn voordat ze de drempel van de
moderne staten en absolutisme was de duwende kracht van de vooruitgang. Als een land er niet in
slaagt het feodale systeem van politieke structuur te vervangen, kan het de moderne wereld niet
binnen betekent een totale mislukking in de eerste stap naar modernisering.
,
,Van monarchie naar oligarchy
“Een monarchie is van origine een regeringsvorm waarbij de macht bij één persoon berust, de
monarch. -> Bij een oligarchie is de macht in handen van een kleine groep mensen die behoren tot
een bevoorrechte klasse of stand.”
De historische verdiensten van het absolutisme waren het einde van desintegratie en het begin van
een nieuwe politieke formule genaamd: natiestaat. Absolutisme dwong de natie in de moderne
evolutie -> raison d’état. Wat het absolutisme het meest zorgde was het handhaven van de orde en
het beschouwen van de orde als het belangrijkste principe van de staat. Politiek betekende dat het de
absolute overheid de kroonautoriteit was. Of de monarch wijs of stom was zijn beslissingen juist of
fout waren, moeten de beslissingen door de hele natie worden gehoorzaamd. D.w.z. er was slechts 1
centrum en elke poging om af te wijken werd beschouwd als verraad.
Economisch gezien was het grootste wapenfeit dat het absolutisme kon bereiken het bevorderen van
een eengemaakte markt en het regisseren van een nationale economie in het principe van raison
d’etat, wat resulteerde in een door de staat geleid beleid van mercantilisme.
“Het Europees mercantilisme is een economische theorie uit de vroegmoderne tijd, die inhield dat de
welvaart van een natie afhankelijk is van het aanbod van kapitaal in die natie, en dat het mondiale
volume van de internationale handel "onveranderlijk" is, een zero-sum game: wat de ene partij wint,
verliest de andere.”
Het basisprincipe van mercantilisme was dat de rijkdom van een natie primair afhankelijk was van het
bezit van edele metalen. Om goud en zilver te verkrijgen en te behouden, moet de staat geen
inspanningen sparen om de export uit te breiden en de invoer te verminderen.
Het idee van raison d’etat impliceerde echter ook een overlapping van monarchie en staat, met de
monarchie zichzelf gelijkstellen met de staat en de staat behandelen als zijn bezit.
Centralisatie van de macht vereiste de opstelling van gelijkstelling van de kroon met de staat, met
uitvoerende macht wetgevende en rechterlijke macht alle in handen gelegd van de monarchie die de
gepersonifieerde vertegenwoordiger werd van de staat. Het succes van het absolutisme was volledig
afhankelijk van het bestaan van één grote man. Hij moet uitzonderlijk was zijn, totaal immuun voor
fouten en onvoorwaardelijk de belangen van de natie nemen als de zijne. Maar het was bijna
onmogelijk voor een persoon om dit te zijn.
Fundamentele paradox van absolute monarchie: vroeg of laat koninklijke macht tegen de belangen
van de natie ingaat en als dit gebeurd krijgt de confrontatie tegen de monarchie een nationaal
karakter. In feite had absolutisme een onoverkomelijke interne parodox die niet vanzelf opgelost kon
worden.
Schatkist van de staat niet nationaal maar koninklijk. Rijkdom opgebouwd in naam van de staat
behoorde niet meer tot de natie, maar werd toegeëigend door de heersende dynastie. De natie na
gevormd te zijn in een staat was niet bereid om dit te laten gebeuren. Daarom moest een
bureaucratisch apparaat worden ingesteld die controle zou houden op de staatsuitgaven.
Absolutisme in licht van de ontwikkeling van het kapitalisme. Kapitalisme bepaald stadium: intrinsieke
wens om nationale grens over te steken en een internationale markt op te richten. Absolute
monarchie was geen garantie voor deze uitbreidingen, maar had de neiging om ze te beheersen om
zijn eigen belangen te ontmoeten. Zodra het dit stadium overleefde bleef het kapitalisme zich in
acute confrontatie met absolutisme bevinden en kon de ketens van de absolute rol niet meer
verdragen. Resultaat: van monarchistisch absolutisme -> aristocratische oligarchie.
,Van the rule of notables naar de popular rule
Redenen machtsmechanise van oligarchie
(1) Aristocratische oligarchie en absolutisme waren allebei in essentie een structuur stroom
opwaarts gericht
(2) Economische hulpbronnen werden van het land in handen in de handen van de kleine groep,
edelen, onderhouden die bezat de economische levensader van dat land
(3) De adel had het voordeel van de toegang tot machtscentrum onder absolute regel.
Oligarchie heeft niet perse de vorm van een constitutionele monarchie.
Het was tijdens de periode van de oligarchische regel dat de moderne industrie floreerde en de
economie opstijgen gebeurd.
Industrialisatie bracht grote maatschappelijke veranderingen, de belangrijkste daarvan was de
vorming van twee totaal nieuwe sociale klassen:
- Industriële middenklasse
- Industriële arbeidersklasse
Populaire vorm van regering geëist, zodat de mensen, zoveel mogelijk, kunnen deelnemen aan de
nationale politiek. Ging erom dat deelname in theorie was verleend. Praktische betekenis deed er
niet toe.
Overgang van feodalisme naar moderne staat – meerde fasen – lijkt onmogelijk om bepaalde fase
over te slaan.
,Van Caenegem – The late medieval state, between feudalism and absolutism
Historische context
Signaleert veranderingen:
- Van gewoonte recht naar geschreven regels
- Partijen gaan elkaars positie afgrenzen
De laatste drie eeuwen van de middeleeuwen waren getuige van de solide implementatie van de
staat en haar bestuurlijke organen, zowel op nationaal als op provinciaal niveau.
De post-feudal, premoderne natie staat was gebaseerd op een strenge monarchie en was ingericht
met Romeins recht en Romeins getrainde officials en rechters. Het was echter ver van absoluut.
Onbeperkte monarchie was nog steeds onaanvaardbaar – machtsgeschichte / ideengeschichte. De
constitutionele grenzen op de monarchie in de verslagperiode waren de vroegste manifestatie van
het principe dat we tegenwoordig rechtsstaat noemen.
In deze periode liggen de fundamenten van hetgeen wij nu de rechtsstaat noemen. Het
fundamentele idee van een rechtsstaat is dat de uitoefening van kracht van de staat legitiem en
acceptabel is, maar alleen met duidelijke grenzen die de basis van individuele vrijheden garanderen.
Juridisch landschap
- Magna carta, the great charter
- Magna carta: opnemen vrijheden die alle Engelse burgers bezaten
- Art 39 charter: due process rule – geen straf alleen uit wet + normale juridische procedure
- Verschillen charter Engeland (koninkrijk) en Brabant (stad).
- In deze periode moderne paradigma van juridische organisatie en rechtbank gevestigd.
Langzaam kregen burgers bepaalde grondrechten toegekend. De keizer was niet gebonden aan het
recht, maar hij stond heir ook niet boven.
Middeleeuwen:
Art. 60 Magna carta: bepaalt dat de barronnen wier ontevredenheid tot het verlenen van het
handvest leidde, 25 baronnen uit het koninkrijk zullen kiezen die bevoegd zullen zijn om de
juiste observatie van de vrede en vrijheden die het soort had gekend, toezicht te houden.
Art 4 handvest Kortenberg: bepaalt dat de hertog van Brabant met de toestemming van het
land 4 ridders zal kiezen en burgermeesters van 6 genoemde steden in NL, die elkaar
regelmatig bij kortenberg zullen ontmoeten en bevoegd zijn om klachten te behandelen en
bindende uitspraken te doen om de vrijheden die door het handvest worden verleend te
waarborgen.
Art 25 handvest Saint-Omer: 9 eminente Vlaamse baronnen niet alleen het handvest onder
eed hebben bevestigd maar ook zworen dat als de telling de burgers van saint omer van hun
gebruikelijke rechten zou ontnemen en anders zou behandelen dan op de kracht van een
oordeel van hun wethouders, zou zij in verzet gaan bij hun heer totdat hij de rechten volledig
herstelde en hen in staat stelden om voor hun eigen stadsrechters te worden opgeroepen.
Betekenis voor de moderne wereld
Voor de moderne advocaat wil deze periode altijd bekend staan als de wieg voor constitutionalisme
en de rechtsstaat. Deze periode is ook getuige van de beginnen van het moderne absolutisme.
Het belang van grondwetten en parlementen was gedemonstreerd in de eerste helft van de 20 e eeuw.
Moderne procedure op het Europese continent is afgeleid van het late Romaans-Canonieke model.
,Sabetti – Local Roots of constitutionalism
- Sterk beïnvloed door Noord-Amerikaans debat
- Zelfbestuur “kiezen” democratie liefst in absolute vorm
- Kleinere gemeenschappen die vorm van eigen bestuur proberen af te grenzen t.o.v. landheer
Argumenten
Lokale gemeenschap is zowel logisch als praktisch het uitgangspunt van constitutionalisme en
zelfbestuur
Lokale wortels constitutionalisme in Noord Amerika vinden oorsprong in middeleeuwen
Bepaalde factoren die de rupturen helpen uitleggen in wat eens een gemeenschappelijke
Europese politieke traditie was
Studie verhelderend omdat:
1. Het demonstratief historisch bewijs levert dat een grondwettelijk analyseniveau over tijd en
ruime kan reizen en dat de studie van de grondwetkeuze niet beperkt moet zijn tot nationale
wetten
2. Biedt het lokale niveau misschien de rijkste historische en hedendaagse gegevens voor de
studie van de grondwettelijk keuze en het ontwerp omdat de gemeente onder alle volkeren
voorkomt en met de mensheid zelf cotermine is.
3. Volgt uit 1 en 2: mensen hebben meestal in multi constitutionele werelden gewoond, niet
binnen één systeem.
Constitutionalism
“Constitutionalisme is een politieke stroming die stelt dat de heersende macht gebonden is zekere
rechten van de onderdanen te respecteren.”
Constitutionalisme: totale vorm van de staat en haar instellingen.
- Ontwikkeling ideeën:
- Herkennen grondwettelijke regels
- Wie houdt zich bezig met grondwettelijke keuze
- Waarom constituties
- Handhaven constituties
- Ubi societas, ibi ius: elke maatschappij heeft nood aan rechtsysteem
- Oprichting grondwet
The civilization of the communes
Toqcueville: de gemeente is de enige vereniging die zoveel van aard is dat overal mensen verzameld
worden, een gemeente vormt opzichzelf
Catteneo: er hoeft noodzakelijkerwijs geen groep mensen een voorbestemde, eenheidse staat te zijn
om modern te zijn; patriottisme heeft geen gecentraliseerde staat nodig
Ostrom: methodologisch communalisme is een noodzakelijke aanvuling op methodologisch
individualisme
Mensen die hun leven ordenen, een verscheidenheid aan taalkundige toepassingen kunnen
gebruiken of zelfs het gebruikelijke taalgebruik niet direct en precies vertaalbaar naar andere
talen kunnen veranderen – mensen houden lot in eigen handen.
,Historical evidence
Onderneming georganiseerd als universitas, onderscheiden was dat zij de taken die elk voorzich
zegen, waardoor bijna elke stad een eigen muliconstitutionele wereld had. Elke collectieve
onderneming had zijn eigen bevoegdheid en de bevoegdheid om zichzelf te regelen.
Conclusie
Soevereiniteit van natiestaten heeft consititutionele karakter verduidelijkt. Mislukken
gecentraliseerde eenheidsstaat kan mogelijkheden bieden voor individuele en
gemeenschapsbemachtiging en productieve veranderingen.
Alde carte
Zie reader!
,Oefentoets vragen + antwoord bijeenkomst 2
Het ontstaan van nationale staten in West-Europa wordt door Van Caenegem gesitueerd rond de 9de
eeuw. Dit hangt samen met: de opkomst van het feodalisme.
In de teksten van Van Caenegem wordt de Investituurstrijd beschreven als een conflict tussen de paus
en de keizer. In een historisch materialistische analyse (Marx) zou de beschrijving van deze
gebeurtenissen: zoeken naar een ontwikkeling van techniek, arbeid en organisatie van de arbeid om
te verklaren waarom deze strijd moest worden uitgevochten.
Volgens Van Caenegem heeft het feodalisme gezorgd voor een blijvend constitutioneel principe,
namelijk: een wederzijds gebonden zijn aan rechten en plichten van onderdaan en gezagscentrum.
Het bijzondere van de Magna Carta (1215) was onder meer dat: er in een handhavingsprocedure
werd voorzien.
In landen als de Verenigde Staten en Indonesië kan het staatshoofd in het geval van een conflict met
het parlement onder omstandigheden worden afgezet door middel van een impeachmentprocedure.
Deze procedure kent een historisch precedent in: geen van beide documenten (Magna Carta /
Charter van Saint-Omer)
, Bijeenkomst 3
Aanvullingen uit blokboek
In de late middeleeuwen was het monarchale gezag in de opkomende moderne staten nog
onderworpen aan belangrijke beperkingen ten gevolge van de privileges van adel, geestelijkheid en
steden -> standenstaat waarvan de contouren zijn vastgelegd in constitutionele documenten zoals de
Magna Carta. Vanaf de 15e eeuw is er sprake van een algemene tendens in Europa dat landsheren
zich aan deze beperkingen trachten te ontworstelen en zich als absolute soevereinen beginnen te
gedragen. De historische gebeurtenissen van deze periode vormen de achtergrond waartegen
filosofen als Hobbes en Locke de grondslag van en de grenzen aan de macht van de overheid
theoretisch doordachten.
Hobbes en Locke komen beiden tot de conclusie dat staatsgezag onvermijdelijk is en zijn grondslag
vindt in een sociaal contract. Hun beide uitgangspunten, de gevolgde redenering en de daarop
gebaseerde gevolgtrekkingen blijken echter weinig met elkaar gemeen te hebben.
