1. Inleiding: psychodiagnostiek binnen de gezondheidspsychologie
Inleiding
Psychodiagnostiek: ‘een onderzoeksproces dat gericht is op het doen van psychologische uitspraken
over personen’ (NIP).
- (Intake)gesprekken
- Psychologisch onderzoek
- Opstellen van rapportages
- Terugkoppeling aan de cliënt.
Alleen GZ-psychologen (BIG-geregistreerd) kunnen zelfstandig psychodiagnostiek uitvoeren.
Doelen van de behandeling door een gezondheidszorgpsycholoog:
- Kennis van de patiënt vergroten over de (psychosociale) gevolgen van de ziekte.
- De patiënt motiveren tot gedragsverandering.
- Inzicht van de patiënt vergroten in diens persoonlijk gedrag.
- Houding en vaardigheden van de patiënt versterken tegenover zelfzorg.
Diagnostiek bij gezondheidspsychologie wordt toegepast:
1. Bij mentale klachten als gevolg van fysieke gezondheidsproblemen.
2. Bij fysieke en mentale klachten door een ongezonde leefstijl.
3. Als gespreksinstrument om het algemeen welzijn (vanuit positieve gezondheid) te
versterken.
De werkvelden
- POH: kleinschalig; er wordt in korte tijd een beeld verkregen van de primaire klachten en bijv.
de persoonlijkheid. Via een e-health platform kan online gescreend worden.
- Ziekenhuis/revalidatiecentrum: diagnostiek kan uitgebreider zijn (klachten als gevolg van een
chronische ziekte, neuropsychologisch onderzoek, angst en spanning, SOLK of
arbeidsbelastbaarheid).
In de rol van leefstijlcoach kan de gezondheidspsycholoog diagnostiek als onderdeel van de
hulpverlening gebruiken voor het bevorderen van de mentale en fysieke gezondheid.
- Zelfhulpinterventies, bijv. de Kanker Nazorg Wijzer, waarbij mensen met specifieke klachten
door middel van zelftesten een advies op maat krijgen aangeboden.
- Een combinatie van face-to-face hulpverlening en zelfstandig doorlopen van modules, waar
zelftestenonderdeel van uit maken.
- Onder begeleiding van een leefstijlcoach of -psycholoog: gebruik van testen om de fysieke en
mentale gezondheid te diagnosticeren en te monitoren (bijv. FitBits, Experience Sampling
Methode) en gebruik van vragenlijsten als uitgangspunten voor een open gesprek (bijv. Mijn
Positieve Gezondheid).
Twee typen psychologen binnen het werkveld van de gezondheidspsycholoog:
1. Basispsycholoog (gezondheidspsycholoog, gezondheidscoach of hulpverlener): een
universitaire master met bij voorkeur de Basisaantekening Psychodiagnostiek (BAPD).
Beperkte diagnostische en behandelbevoegdheden en werkend onder supervisie van een GZ-
psycholoog, Klinische (neuro)psycholoog of psychotherapeut.
2. GZ-psycholoog: tweejarige vervolgopleiding (generalistische basis).
Klinisch (neuro)psycholoog: na de GZ-opleiding een vierjarige specialistische opleiding,
waarbinnen ook onderzoeks- en managementvaardigheden aan bod komen.
Psychotherapeut: na de master een vierjarige opleiding, waarbij de nadruk ligt op meer
complexe therapeutische kanten van de psychologische hulpverlening.
,Populatie en problematiek
Hulpverlening binnen de gezondheidspsychologie: hulp bij het versterken van het vermogen om je
aan te passen en je eigen regie te voeren in het licht van de sociale, fysieke en emotionele
uitdagingen van het leven.
- Specifieke groepen patiënten (zoals revalidatiepatiënten, patiënten met diabetes etc.)
- Mentale gezondheidsklachten als gevolg van een chronische ziekte, leefstijlverandering etc.
In veel gevallen wordt gebruik gemaakt van (zelf)testen zonder uitgebreid psychodiagnostisch
onderzoek vooraf; uitgebreidere psychodiagnostiek vindt plaats bij mensen met een somatische
aandoening die als gevolg daarvan zwaardere psychische klachten ervaren.
Verwijzing en doorverwijzing
- Aanmelding door een erkend verwijzer (huisarts of medisch specialist).
- Onderzoek of de cliënt aan het juiste adres is (één van de doelstellingen van
psychodiagnostisch onderzoek).
- Behandel- of begeleidingstraject starten; intern of extern doorverwijzen (in overleg met de
cliënt), afhankelijk van de aard en ernst van de problematiek, doelstellingen van de instelling
en de expertise van de psycholoog.
Multidisciplinaire samenwerking
Multidisciplinair team: klachten van een cliënt worden besproken door verschillende hulpverleners
met uiteenlopende wetenschappelijke en professionele competenties. Activiteiten worden door elke
discipline afgestemd op die van de andere en disciplines ondersteunen elkaar bij taken en
verantwoordelijkheden.
Holistische benadering: de problematiek wordt bekeken vanuit verschillende standpunten. Er wordt
nagegaan welke biologische, psychologische en sociale factoren het klachtenpatroon verklaren of
beïnvloeden (biopsychosociale model).
Psychodiagnostische taak
Doelen van diagnostiek door de GZ-psycholoog en de POH:
1. Nagaan of de aangemelde cliënt voor hulp aan het juiste adres is.
2. De aard en ernst van de klachten onderzoeken, hoe de klachten het beste begrijpen en op
welke wijze de cliënt het beste kan worden geholpen.
Bronnen, methoden en instrumenten:
- Informatie uit medische dossiers
- Observaties
- Resultaten van de inzet van interview- en gesprekstechnieken
- Psychodiagnostische meetinstrumenten
- Aanvullende informatie uit medisch onderzoek (zoals beeldvormend hersenonderzoek).
Door symptomen adequaat te clusteren, kan zichtbaar worden gemaakt wat disfunctionele
gedragsclusters zijn (ook wel: syndromen). Daarnaast is het belangrijk om de sterke en zwakke
kanten in kaart te brengen. Met een holistische visie kan duidelijk worden hoe gedrag en
psychosociale factoren invloed uitoefenen op het ontstaan en beloop van de klachten.
Psychodiagnostisch onderzoek kan zich richten op verschillende domeinen:
- Intelligentieonderzoek: een beeld vormen van het niveau en de structuur van de intelligentie,
om een beter zicht te krijgen op de sterke en zwakke kanten van het intellectuele en
cognitieve functioneren (bijv. WAIS, DAT).
- Persoonlijkheidsonderzoek: persoonlijkheidskenmerken in kaart brengen, bijv. om na te gaan
of persoonlijkheidskenmerken invloed hebben op het klachtenpatroon (bijv. MMPI-2, NPV).
,- Projectief onderzoek of indirecte methoden: kwalitatief onderzoek, waarmee men gegevens
probeert te achterhalen die niet worden bereikt via zelfrapportage of gedragsobservatie. De
psychometrische kwaliteiten zijn vrij zwak en deze instrumenten worden vooral exploratief,
als aanvulling op andere methoden, gebruikt (bijv. TAT, ZAT).
- Neuropsychologisch onderzoek: in kaart brengen van hogere cognitieve functies, zoals
aandacht, geheugen, taal, motoriek en perceptie. De relatie tussen hersenen en gedrag
wordt bestudeerd (bijv. Stroop, BADS).
- Probleemgericht onderzoek: klachten worden nader onderzocht of er wordt gescreend of er
sprake is van andere relevante klachten die niet eerder aan de orde kwamen. Ook kan
onderzocht worden hoe iemand geneigd is met problemen om te gaan (bijv. SCL-90, UCL).
, 2. De diagnostische cyclus in de praktijk van de klinische en
gezondheidspsychologie
Inleiding
Een psycholoog die diagnostisch onderzoek uitvoert, is zowel een professional die betrokken is bij
zijn cliënt als wetenschapper.
Achtergrond van de diagnostische cyclus
Om tot richtlijnen te komen voor een verantwoorde diagnostische procedure, werd o.a. de
empirische cyclus voor experimenteel onderzoek gebruikt. De belangrijkste richtlijnen:
- Toets vermoedens (hypothesen) aan gegevens en stel (voor)oordelen bij als daar aanleiding
toe is.
- Zoek doelgericht en systematisch naar bepaalde patronen en houd rekening met de
consistentie in die patronen (bijv. baseer diagnostische oordelen op verschillende,
onafhankelijke informatiebronnen).
- Hanteer theoretisch verantwoorde redeneringen en gegevens uit recent wetenschappelijk
onderzoek.
- Gebruik voldoende betrouwbare en valide diagnostische onderzoeksmiddelen.
- Leg verantwoording af aan collega’s en cliënten en de denk- en werkwijze te expliciteren.
Doel: voorkomen en beperken van oordeelsfouten en streven naar transparantie
(controleerbaarheid). Ook wordt communicatie tussen professionals bevorderd.
Hypothesetoetsend model, waarin hypothesen over gedrag, cognities en emoties worden getoetst
aan de hand van een gefaseerd diagnostisch proces:
- Stap 1: klachtanalyse
- Stap 2: probleemanalyse
- Stap 3: verklaringsanalyse
- Stap 4: indicatieanalyse
De vier stappen kunnen achtereenvolgens worden doorlopen, maar de uitkomst van de laatste fase
kan weer een ingang zijn voor verder onderzoek (diagnostische cyclus van De Bruyn).
Aanmeldingen en hulpvragen
Aanmelding:
- Nagaan in hoeverre het professioneel en ethisch verantwoord is de opdracht te accepteren.
- Helderheid geven over wat de cliënt kan verwachten ten aanzien van werkwijze, kosten,
klachtenregelingen e.d.
- Helder hebben wie in het onderzoek de opdrachtgever en de cliënt is, op de hoogte zijn van
alle verplichtingen en ethische aspecten die daarbij een rol spelen en de verschillende
rechten (en plichten) en bijbehorende procedures vooraf duidelijk maken aan alle betrokken
partijen.
Hulpvraagcategorieën
De aard van de hulpvraag is bepalend voor de informatie die moet worden uitgevraagd en het type
diagnostisch onderzoek dat moet worden uitgevoerd: ‘het onderzoeksscenario’ (De Bruyn).
Vijf categorieën vragen:
1. Onderkennende vraag: in kaart brengen van (de mate waarin) bepaalde kenmerken of
problemen (aanwezig zijn).
2. Verklarende vraag: verklaren van een bepaald kenmerk, concept, probleem, klacht of gedrag
(‘waarom’).
Locus van verklaring: een interne locus (kenmerken van de persoon) of externe locus
(omgevingskenmerken).
