Samenvatting gezondheidsbevordering en preventie
Kwartiel 2
Les 1
De gezondheidsdeterminant leefstijl & gedrag in het Health Concept van Lalonde betreft
allerlei gedragingen die ene positieve of negatieve invloed hebben op de gezondheid en/of
op een gezondheidsprobleem. Gedrag, gezondheidsgedragingen en gedragsveranderingen
zijn voor verpleegkundigen een belangrijk middel om te komen tot een verbeterede
gezondheid van patiënten en tot een afname van gezondheidsproblemen. Deze
veranderingen in leefstijl op individueel niveau (door veranderingen in kennis, attitude en
gedrag) zouden moeten worden ondersteund door veranderingen in de fysieke en
maatschappelijke omgeving.
Gezondheidsdeterminant leefstijl & gedrag: allerlei gedragingen die ene positieve of
negatieve invloed hebben op de gezondheid en/of op een gezondheidsprobleem. Het is voor
de gezondheid en de aanpak van een gezondheidsprobleem belangrijk om te kijken welke
gedragingen van invloed (kunnen) zijn en alle relevante gedragingen te inventariseren. Het is
niet alleen van belang om te bepalen welke gedragingen een relatie hebben met gezondheid
en het gezondheidsprobleem, maar ook om te kijken of het betreffende gedrag ‘overmatig’ is,
waardoor negatieve gezondheidseffecten kunnen ontstaan. Bij jongeren is de leefstijl
ongunstiger geworden; bij ouderen ontwikkeld de leefstijl zich positief.
Gezondheidsvaardigheden:
- Voedingsgedrag
Voeding heeft een nauwe relatie met de gezondheidsdeterminant leefstijl & gedrag.
Voeding heeft een duidelijke invloed op gezondheid en gezondheidsproblemen.
Gezondheidsproblemen kunnen zowel primair als secundair gerelateerd zijn aan
voeding. Bij een secundair verband zijn de gezondheidsproblemen primair voeding
gerelateerd, maar daarnaast spelen andere gezondheidsdeterminanten een rol.
De consumptie van verzadigd vet neemt af in Nederland, waardoor er een afname is
van mensen met een verhoogd serumcholesterol.
Als we kijken naar de totale energie-inname, dan is de hoeveelheid vetten
verminderd.
- Gezondheidsvaardigheden
Dit zijn vaardigheden van mensen om informatie te verwerven over gezondheid. Niet
alleen het verwerven van informatie over gezondheid is belangrijk, maar mensen
zouden de informatie ook moeten begrijpen, beoordelen en gebruiken. Hierdoor
kunnen zij gezondheid gerelateerde beslissingen nemen. Gezondheidsvaardigheden
zijn complex en bepalen of mensen hun weg kunnen vinden in de gezondheidszorg.
Gezondheidsvaardigheden bepalen mede hoe mensen de eigen gezondheid
beoordelen. Mensen met weinig gezondheidsvaardigheden ervaren hun gezondheid
vaker als minder goed. Ook hebben zij vaker een of meer chronische ziekten en
maken ze hierdoor vaker en langer gebruik van de gezondheidszorgvoorzieningen.
Mensen met weinig gezondheidsvaardigheden maken minder gebruik van de
preventieve gezondheidszorg.
- Alcohol- en drugsgebruik
Een matig alcoholgebruik (een à twee glazen per dag) heeft een positieve invloed op
het hart en bloedvaten en dit is zelfs positiever dan geen alcohol gebruiken. Matig
alcoholgebruik geeft een lager risico op hartvaatziekten, onafhankelijk van leeftijd of
sekse. Overmatig alcoholgebruik daarentegen heeft een negatieve invloed. Alcohol-
en drugsgebruik kunnen tot een farmacologische verslaving leiden. Maar het kan ook
leiden tot psychische verslaving of sociale verslaving. Gezondheidsproblemen
gerelateerd aan drugsgebruik zijn verslavingsziekten, intoxicaties, psychosociale,
psychische en psychiatrische problematiek. Factoren die de verslaving aan alcohol of
, drugs beïnvloeden zijn erfelijkheid en aanleg, persoonlijkheid, conditionering, de
verwachting en overwaardering van de effecten van een middel, stress en early life
events, gezondheidsproblemen en sociaaleconomische achterstand.
- Rookgedrag
Meisjes die af en toe roken zijn na 3 weken verslaafd; jongens na 6 weken. Jongeren
met een lage opleiding roken 2 keer zo vaak als jongeren met een hoge opleiding.
Roken draagt bij aan het ontstaan van belangrijke gezondheidsproblemen. De
incidentie van mortaliteit door longkanker onder mannen neemt af doordat mannen
minder zijn gaan roken. Vrouwen zijn juist meer gaan roken, waardoor je bij vrouwen
meer aan rookgedrag gerelateerde gezondheidsproblemen ziet. Longkanker wordt in
85% veroorzaakt door roken. Rookgedrag en alcoholmisbruik hangen met elkaar
samen.
- Bewegingsgedrag
Voldoende beweging heeft ene positieve invloed op het beloop van belangrijke
gezondheidsproblemen zoals: coronaire hartziekten, DM2, COPD, osteoporose,
beroerte, depressie, reumatoïde artritis, epilepsie, cystische fibrose. Lichamelijke
activiteit is een leefstijlfactor die belangrijke gezondheidsvoordelen kan opleveren.
Matig intensieve, regelmatig uitgevoerde fysieke activiteit heeft een gunstig effect op
de gezondheid. Intensieve, regelmatig uitgevoerde lichamelijke activiteit verbetert de
fysieke fitheid en verbetert de conditie van hart en longen. Een volwassene is
lichamelijk actief als hij regelmatig (3-5 keer per week) ongeveer een uur achtereen
activiteiten ontplooit. Voor een verbetering van de fysieke fitheid is 3 keer per week
gedurende 20-30 minuten bewegen op een hoog intensiteitsniveau nodig en gunstig
voor de gezondheid. Zelfs geringe lichamelijke activiteit verbetert de gezondheid,
vermindert de cardiovasculaire druk, verhoogt de vetafbraak en geeft een geringe
gunstige verandering in het serumcholesterolgehalte van het bloed. Zeker voor
mensen die zeer inactief zijn kan lichamelijke activiteit op dit niveau leiden tot een
verbeterde gezondheid. Lichamelijke activiteit draagt bij tot een algemeen gevoel van
welbevinden voor zowel gezonde mensen als mensen met een chronische ziekte of
andere gezondheidsproblemen.
Met de double burden bedoelt de WHO dat er steeds meer infectieziekten zijn en
daarnaast de niet-overdraagbare ziekten zeer persistent aanwezig blijven onder de
wereldbevolking. De double burden bestaat dus uit de combinatie van infectieziekten
en niet-overdraagbare gezondheidsproblemen. Niet-overdraagbare
gezondheidsproblemen zijn psychiatrische gezondheidsproblemen en daarnaast
cardiovasculaire gezondheidsproblemen, kanker en ongevallen. Veel van de DALY’s
zijn gerelateerd aan deze niet-overdraagbare gezondheidsproblemen.
- Seksueel gedrag
Seksueel gedrag staat in verband met gezondheidsproblemen zoals soa’s en hiv,
ongewenste zwangerschap en seksueel misbruik, maar ook met urineweginfecties.
De kans op transmissie via onbeschermd anaal of vaginaal seksueel contact is groter
van man op vrouw dan van vrouw op man. Transmissie kan ook plaatsvinden door
gemeenschappelijk gebruikt injectiemateriaal, door prikverwonding en door de
overdracht van moeder op kind bij de geboorte of via borstvoeding. Via seksueel
contact kan ook besmetting plaatsvinden met het humaan papillomavirus, dat een rol
speelt bij het ontstaan van baarmoederhalskanker. Er is een toename van Double
Dutch (gelijktijdig gebruik van condoom en pil).
Verpleegkundigen hebben een belangrijke taak met betrekking tot de
gezondheidsdeterminant leefstijl & gedrag. Veel preventieve en curatieve taken van
verpleegkundigen hebben (gedeeltelijk) te maken met het aanzetten van patiënten(groepen)
tot ander, gezonder gedrag. Veel leefstijlfactoren hebben invloed op de gezondheid en
kunnen (op termijn) leiden tot gezondheidsproblemen. Door een verandering in deze
leefstijlfactoren is een verbetering en bevordering van de gezondheid van patiënten(groepen)
te verwachten. Het aanleren van ander, gezonder gedrag is een belangrijk middel om de
,leefstijl te beïnvloeden. Gezondheidsvoorlichting en patiëntenvoorlichting hebben alles te
maken met het veranderen van gedrag dat ongewenst is omdat het de gezondheid schaadt.
Vaak gaat het hierbij om het bevorderen van het zelfmanagement van patiënten zodat zij
beter in staat zijn te leven met hun gezondheidsprobleem. Aangrijpingspunten voor
gezondheidsbevordering zijn bijvoorbeeld de geringe kennis over de risico’s van
onvoldoende lichamelijke activiteit. Maar ook de negatieve houding (attitude) ten opzichte
van bewegen en de geringe eigen-effectiviteit zijn aangrijpingspunten voor
gezondheidsbevordering, specifiek voor ouderen en mensen met een lagere
sociaaleconomische status. Het veranderen van leefstijlfactoren is een complex proces. De
manier waarop verpleegkundigen dit moeten aanpakken is niet in ene paar zinnen te
beschrijven.
, Les 2
Endogene, persoonsgebonden gezondheidsdeterminant
Fysiologische en psychische factoren in de mens hebben invloed op gezondheid of
gezondheidsproblemen. Bij een endogene determinant gaat het om zowel fysiologische als
psychische factoren die zich in de mens afspelen en invloed hebben op gezondheid of
gezondheidsproblemen. We noemen dit ook wel de persoonsgebonden
gezondheidsdeterminant. De endogene gezondheidsdeterminant wordt onderverdeeld in ten
eerst genetische, erfelijke factoren en ten tweede verworven eigenschappen. Zowel
genetische, erfelijke als verworven factoren hebben (elk afzonderlijk) specifieke effecten op
de gezondheid.
Endogene gezondheidsdeterminant – erfelijke factoren
Deze endogene gezondheidsdeterminant bepaalt de uiterlijke verschillen tussen mensen en
speelt een rol bij fysiologische kenmerken, intelligentie, aanleg en persoonskenmerken.
Erfelijke factoren zijn van invloed op de gezondheid als er sprake is van afwijkingen in de
genen, afwijkingen in chromosomen of multifactoriële gezondheidsproblemen en als er een
aanleg bestaat voor een ziekte. Deze endogene gezondheidsdeterminant leidt veelal tot
blijvende schade aan de gezondheid.
Erfelijke factoren:
- Afwijkingen in de genen
- Afwijkingen in chromosomen
- Multifactoriële gezondheidsproblemen
- Aanleg voor gezondheidsproblemen
Monogene ziektebeelden
We spreken van monogene ziektebeelden als het ontstaan van de ziekte op één gen berust.
Hoewel het hierbij om zeldzame ziektebeelden gaat, nemen ze wel in aantal toe. Afwijkingen
in de gene kunnen op verschillende manieren van ouders op kinderen worden doorgegeven.
Een kind kan een aandoening recessief overerven doordat de gezonde ouders beiden drager
zijn van het afwijkende gen en dit doorgeven aan het kind. Daarnaast kan er sprake zijn van
geslachtsgebonden recessieve overerving, waarbij het afwijkende gen gebonden is aan het
geslacht. Bij dominante overerving is een van de ouders ziek, waardoor het kind een kans
van 50% heeft om de ziekte ook te krijgen.
Behalve door afwijkingen in genen kunnen aandoeningen ontstaan door chromosomale
afwijkingen. In Nederland neemt de geboorteprevalentie van kinderen met het
downsyndroom toe. Dit komt door het stijgen van de gemiddelde leeftijd waarop vrouwen
kinderen krijgen. Verder hebben de verbeterde behandel- en operatiemogelijkheden en
intensive care geleid tot een afname van de sterfte onder kinderen met downsyndroom. De
verdere ontwikkeling van de prevalentie is onduidelijk, omdat aan de ene kant de gemiddelde
leeftijd waarop vrouwen kinderen krijgen stijgt en aan de andere kant de mogelijkheden voor
screening en prenatale diagnostiek toenemen.
Multifactoriële gezondheidsproblemen
Wanneer erfelijke factoren een rol spelen, maar er daarnaast meer aan de hand is, wordt dit
aangeduid met multifactoriële gezondheidsproblemen. Multifactoriële gezondheidsproblemen
komen voor bij circa 3% van de bevolking.
Voor de endogene determinant ‘erfelijke factoren’ is de aanleg voor de ziekte van belang.
Het gaat hierbij om gezondheidsproblemen die zijn ontstaan door interactie tussen een
genetische aanleg en exogene factoren, bijv. schizofrenie. Schade die het ongeboren kind
tijdens de zwangerschap oploopt en/of biologische schade die kort na de geboorte is
opgelopen (zuurstofgebrek) zijn waarschijnlijk van invloed.
