Frans Schalkwijk - Dit is
psychoanalyse
Dit is psychoanalyse
Eeuwig iets achter de dingen zoeken
Veel mensen hebben een tweeslachti ieevel veer psychvanalyse: afeer en fascinatee Bij svmmiien iaat die
tweeslachtiheid veer in idealiserini, bij anderen in tvtale eerwerpinie
In dit inleidende hvvfdstuk wvrdt de tjd ienvmen vm de psychvanalytsche blik te typerene
Een analytcus zvekt niet meteen naar vplvssinien, maar stelt eerst een helebvel eraiene Daarbij leit hij
antwvvrden als ‘Gewvvn, dan tvcht het niet’ (wanneer iemand altjd de deur dicht dvet als iemand het vpen
laat staan) naast zich neere Dat zijn ratvnele iedachten die de vvrzaak ean het iedrai niet eerklarene Vvvr een
analytcus is de eraai wat iemand innerlijk drijf, eeel meer ean belanie De analytcus zvekt naar de indieiduele
betekenis die iemand aan zijn iedrai vf emvtes ieef dvvr steeds een eraaiteken te zeten bij wat de cliënt
zeite Zv prvbeert hij een ander licht vp het schijnbaar eanzelfsprekende te werpene
De lusten en lasten van het verleden
Een analytcus iaat erean uit dat ieder mens zijn iele leeen lani eerder bvrduurt vp eerdere ereariniene Helaas
iebeurt dat met steeds minder feeibiliteite Naarmate we vuder wvrden, liiien vnze nvrmen, waarden,
denkpatrvnen en manieren ean waarnemen steeds meer easte Een puber die nvi evlvp in de
identteitsvntwikkelini is, kan zich de ene dai helemaal waardelvvs evelen en de andere dai helemaal
ieweldiie Maar het zelfeeld ean een eeertiplusser is meestal eeel cvnstantere Dat kvmt dvvrdat nieuwe
erearinien wvrden afiezet teien erveiere en we vniemerkt steeds vp zvek zijn naar indrukken die de vude
erearinien beeestiene We hebben als het ware een waarneminisinstellini en wat daar niet in past, leiien we
naast vns neer vf prvberen we te neierene Dit iebeurt eaak vnbewuste
[Schaamte is een hefii ieevel vmdat het eerbvnden is met identteit en meestal het zelfieevel vndermijnte Je
schuldii evelen is al emvtvneel belastend, maar zeer intensieee schaamte veer wie je bent, vntneemt je bijna
het bestaansrechte]
Psychvanalytsch denken veer mensen: de aandacht iaat naar de emvtvnele beleeinien ean de
hvvfdpersvnen en de betekenissen die zij eriens aan tvekennene De interpretate dvvr de analytcus is in feite
vvk een daad ean indieiduele betekenisieeinie Hij brenit zijn eiien waarneminisinstellini mee en zijn
psychvanalytsche kennis helpt hem daarbije Een analytcus stelt in een therapie de eraai naar het
realiteitsiehalte ean een beleeinie Immers, in een behandelini wvrdt juist naar de eertekende, neurvtsche
beleeini iezvcht die het lijden eervvrzaakte Maar eeel interessanter dan het einden ean een vbjecteee
waarheid is de eraai te stellen vp welke manier een emvte is eerbvnden met hve iemand zichzelf beleefe Elk
antwvvrd rvept weer nieuwe eraien vpe Het is typisch psychvanalytsch steeds weer vpnieuw de eraai te
stellen naar evliende assvciates: ‘wat ealt u daarbij nvi meer in?’ en die assvciates eerevliens te eerbinden
tvt een duidinie In een therapie wvrden die eraien aan een patënt iesteld en evrmen diens antwvvrden
steeds de leidraad evvr het stellen ean de eerevlieraaie De idee dat het ‘nee’ ean de patënt vp een duidini
slechts de vntkennini ean de waarheid is die de analytcus in pacht heef, is een karikatuur ean de
psychvanalysee Ovk kan het zijn dat een ‘nee’ betekent dat iemand nvi te anisti is vm iets te dureen denken
vf evelene
Een vat vol conficten
Een analytcus iaat erean uit dat enkelevudiie vvrzaak-ieevliredenerinien zelden realiteit zijne Deze manier
ean denken vnderscheidt de psychvanalytsche zienswijze ean andere psychvlviische manieren vm naar
cvnficten ean mensen te kijkene Vanuit de eevlutepsychvlviie wvrdt een iedrais- vf ieevelscvnfict meestal
als een dichvtvvm cvnfict beschvuwd: het wvrdt herleid tvt een keuze tussen twee mvielijkheden, waarean
er een eanuit het vvipunt ean de adaptate de evvrkeur krijite In de svciale psychvlviie wvrdt ienuanceerder
veer cvnficten iedachte In een therapeutsche strvmini als de cviniteee iedraistherapie kvmt het beirip
cvnfict nauwelijks in emvtvnele zin evvre Dit svvrt eerklarinien iaat de psychvanalytcus niet eer ienvei, hij
eervnderstelt het bestaan ean een ielaaide, deels vnbewuste emvtvnele wereld met eeel vnderlini
1
,samenhaniende cvnfictene Anist speelt als beieleidende emvte erijwel altjd mee: we erearen anist als de
eereelende emvtes ean het cvnfict evelbaar dreiien te wvrdene
Het is een eeiliie eervnderstellini dat iedereen, deels vnbewuste, cvnficten heef, vfwel dat ieder mens
neurvtsche trekken heefe Cvnfictlvvsheid is een illusiee In vns streeen naar een zv ived mvielijk emvtvneel
eeenwicht hebben we cvmprvmisvplvssinien evvr cvnficten nvdii die vns in staat stellen met zv min mvielijk
anisten in relateee erijheid relates te kunnen hebben, te werken en plezier te makene Steeds weer wvrdt de
eraai iesteld vf een cvmprvmisvplvssini iezvnd adaptef is en de erijheid beevrdert, vf dat zij belemmerd en
inperkend werkte Een belanirijk kenmerk ean de cvmprvmisvplvssini is dat zij erijwel altjd vnbewust
functvneerte
Onbewuste cvnficten zijn eia emvtvnele assvciates met elkaar eerbvndene De hvvfdmvvt ean assvciateee
eerbindinien wvrdt niet ieevrmd dvvr lviische, ratvnele iedachten, maar dvvr irratvnele ieevelens en
iedachtene
Via de emvtvnele assvciates zijn alle leeensiebieden, hvewel ean een tvtaal eerschillende vrde, in het
vnbewuste met elkaar eerbvndene Werk, hvbby, partnerrelate, eriendschappen, familie, vntspannini: in al die
iebieden zien we dezelfde mense Maar het teiendeel is vvk mvielijke
Het cvmplee ean cvmprvmisvplvssinien waarmee we vns emvtvnele eeenwicht handhaeen, is dvvr de tjd
heen behvvrlijk stabiele De vpbvuw daarean beiint al in de erveie kindertjde Het stabiele cvmplee ean
cvmprvmisvplvssinien wvrdt in de psychvanalyse aanieduid met termen als karakter, persvvnlijkheid,
identteit vf persvvnlijkheidsstructuure
Het confict blijf trekken
Vanuit al deze aannames is het nvi maar een kleine stap naar de eerklarini ean de samenhani tussen de
erveie kinderjaren, de evlwassen persvvnlijkheid en emvtvnele, irvtendeels vnbewuste cvnfictene Een
pvsitef, steeii zelfieevel vntstaat niet plvtselini eanuit het niets, maar is de resultante ean een vntwikkelinie
Meestal iaat een vntwikkelini ived en leidt elke ienvmen drempel tvt ienvei steeiiheid vm vvk de evliende
fase te dvvrlvpene Maar er kan vvk ean alles mis iaane
Als de eerstvrinien in de erveie vntwikkelini mariinaal en weinii beanistiend zijn, zullen ze nauwelijks
schadelijk zijne Inteiendeel, dvvrdat het kind svms cvnficten ereaart en ze dan meestal vplvst, vntstaat er juist
een iezvnde psychische huishvudinie Of een bepaalde erearini vndersteunend, mariinaal eerstvrend vf sterks
belemmerend is, eerschilt per persvvn en is mede afankelijk ean het ienetsch bepaalde temperament en
veeriie situatvnele factvrene
Nieuwe erearinien krijien betekenis eanuit de al vpiebvuwde binnenwerelde
Kvren vp de mvlen ean de psychvanalytcus die eaak denkt dat wat je ziet, niet is wat er werkelijk speelte De
Enielstaliie uitdrukkini parafraserend: Yvu iet what yvu dvn’t seee
We nemen aan dat in de persvvnlijkheid ean ieder evlwassen mens resten ean cvnficten uit de
kindervntwikkelini zijn, die eerbvnden zijn met anist en afweermechanismene Alle latere erearinien wvrden
daardvvr vnbewust iekleurd, vvk de keuze ean werk vf partnere Het fascinerende ean het psychvanalytsche
denken is de zvektvcht naar de manier waarvp die resten in iemands leeen evrm krijien, naar de mate waarin
er sprake is ean een iezvnd, erijheid beevrderend eeenwicht vf ean een belemmerend eeenwichte Vrijheid
wvrdt hier iezien als de mvielijkheid het handelen, denken en evelen te laten veereenkvmen met wat je echt
zelf wil en kane
Het cvnfict blijf trekken: de analytcus eervnderstelt dat in ieder mens altjd vnbewuste cvnficten leeene De
cvmprvmisvplvssinien hebben daarbij een paradveale inelved: enerzijds bieden ze een emvtvneel eeenwicht
en de rust ean aanpassini, anderzijds mvet er vnbewust steeds evvr wvrden iezvrid dat het eeenwicht
iehandhaafd blijf vm anist te eermijdene Naarmate de vnderliiiende cvnficten hefiier zijn vf meer ieraakt
wvrden dvvr iebeurtenissen in de actualiteit, kvst het meer eneriie vm ze vnbewust te hvudene Cvnficten
eerdwijnen niet eanzelf, maar blijeen bestaan en vefenen hun inelved uite
Slechts wie lijdt vnder zijn persvvnlijkheid is een pvtentële klant evvr de analytcuse
Tot slot
2
, De psychvanalytcus zvekt achter elke betekenis een nieuwe betekenise Hij neemt nvvit ienveien met hve het
is, maar zvekt evvrtdurend veeral iets achtere De psychvanalytsche betekenisieeini is niet alleen sterk
eerbvnden met iemands unieke identteit en patrvvn ean cvnfictvplvssinien, maar ze kvmt vvk tvt stand in de
interacte met de psychvanalytcuse De steeds teruikerende nadruk vp betekenisieeini en de rvl ean
vnbewuste cvnficten ieef aan dat de psychvanalytcus de mens ziet als iemand die zijn leeen actef, zij het
eeelal vnbewust, zin ieefe De mens heef weliswaar een ienetsche predispvsite, en situatvnele factvren
bepalen welke ienen ieacteeerd wvrden, maar het kenmerkend menselijke is evvral zijn ierichtheid vp
zinieeinie
Dvvr de bewustwvrdini ean vude patrvnen en niet-adapteee cvmprvmisvplvssinien kan eeranderini
beiinnene
Wat is nou …?
Ons daielijks taaliebruik is dvvrspekt met allerlei psychvanalytsche termen, zvnder dat we de vvrsprvni
daarean nvi vnderkennene Ovk in de manier waarvp we naar eerschijndelen ean alledai kijken, zijn
psychvanalytsche vpeatnien scherini en inslaie Vaak blijkt de betekenis in de psychvanalyse net anders te
zijn dan in het daielijks leeene
… het oedipuscomplex
Freud iebruikte de klassieke Griekse Oedipusmythe vm het eerschijnsel te beschrijeen dat een kleuter seksueel
werf vm de vuder ean het andere ieslacht en riealiseert met de vuder ean het eiien ieslachte Al met al
beeindt het kind zich in een vntwikkelinisfase die behvvrlijk beanistiend kan zijn dvvr alle fantasieëne
Psychvanalytci iaan erean uit dat elke vntwikkelinisfase ived dvvrlvpen mvet wvrden vm een iezvnde
evlwassene te wvrdene Wie daar niet in slaait, heef last ean neurvtsche prvblemateke De iezvnde
afwikkelini ean de vedipale fase kan vp allerlei manieren fvut iaane Zulke vmstandiiheden kunnen ertve
leiden dat in de evlwassenheid seksuele eerlaniens cvnfictbeladen zijn en een seksuele remmini een iezvnde
relate in de wei staate Maar niet alleen dat, en nu kvmt weer de kenmerkend psychvanalytsche zienswijze ean
ielaaidheid en eerbredini naar evren: vvk niet-seksuele ieevelens die bij de vedipale prvblematek hvren,
kunnen cvnfictbeladen wvrdene
Dit mvdel ean de vntwikkelini ean het jvnietjes, het klassieke vedipale mvdel dat helemaal vp Freud
iebaseerd is, heef ieleid tvt hefiie aaneallen vp de psychvanalysee De cvncreetheid ean derielijke fantasieën
vm seksueel met een ean de vuders te eerkeren, is eri eeriezvchte
Of we het willen vf niet, vedipale eerschijnselen zijn een daielijkse herkenbare realiteit in de wereld ean de
kleuter en dat eraait vm een eerklarinie Die eerklarini kvmt eanuit de svciale psychvlviie en iaat veer
beirippen als kern- en rvlieslachtelijke identteite Teienwvvrdii weten we dat meisjes en jvnietjes eanuit hun
eiien kernieslachtelijke identteit de vedipale fase iniaane Wie de fase ived dvvrlvvpt, kvmt er met een
pvsitef beleefde rvlieslachtelijke identteit uite
Een klassiek evvrbeeld ean vneerwerkte vedipale prvblematek in de evlwassenheid is natuurlijk de
veerspelsituate, waarin iemand een relate heef met een iebvnden partnere
… penisnijd
Nijd is evliend de psychvanalytca Euienie Ovsterhuis eerbvnden met haate Penisnijd is een centraal beirijp in
het klassieke vedipale mvdel evvr de vntwikkelini ean meisjese In het klassieke mvdel lvpen de vntwikkelini
ean het jvnietje en het meisje parallel tvt de vedipale fase, als beiden het ieslachtseerschil vntdekkene Een
meisje vntdekt in die fase dat zij helaas ‘niks’ heef en een jvnietje wele Het meisje evelt nijd, afiunst dat haar
dit lichaamsdeel is vntzeid vf afienvmene Als een meisje het iemis niet kan eerwerken, kunnen
minderwaardiiheidsieevelens vntstaan vf in de evlwassenheid een envrme riealiteit met mannene Dit mvdel is
ernsti bekritseerd dvvr de analytca Karin Mispelblvm-Beyere De kritek spitst zich tve vp de aanname dat de
vntdekkini dat zij ‘niks’ heef, cruciaal is in de vntwikkelini ean het meisjee Dit is een vnhvudbare
eervnderstellinie Allerlei vnderzvek tvvnt aan dat meisjes zich ruim evvr het eierde jaar in de kern ‘meisje’
evelen met een eiien ieslachte De eervnderstellini dat de vntdekkini ean het iemis ean een penis het
scharnierpunt ean de ervuwelijke vntwikkelini evrmt, is vnhvudbaare Natuurlijk kvmt penisnijd wel evvr, net
zvals baarmvedernijd evvrkvmte Maar penisnijd als kenmerkend ervuwelijke emvte veer het iemis ean een
3
