Hoofdstuk 2: Jij
2.1 Persoonlijkheid: aangeboren of aangeleerd?
In de filosofie en psychologie wordt al heel lang gedebatteerd over de vraag of de persoonlijkheid van een mens
genetisch is bepaald, dus bij geboorte al vaststaat, of dat die het gevolg is van opvoeding en andere indrukken die
in de jeugd worden opgedaan. Met andere woorden: word je geboren als persoon zoals je bent en valt daar niets
meer aan te veranderen of kom je 'blanco' ter wereld en wordt je persoon pas daarna gevormd? Sterker nog: kun je
daar misschien zelf ook nog iets aan doen? Deze discussie speelt op uiteenlopende terreinen en kan hoog oplopen
tussen voor- en tegenstanders. Geen wonder, want het gaat om serieuze vragen zoals:
Zit crimineel gedrag in iemands aard of wordt dat gedrag veroorzaakt door het milieu waarin iemand
opgroeit?
Maakt het uit of je als jongen of als meisje wordt geboren en bepaalt dat onherroepelijk hoe je je later
gedraagt — als 'sterke man' of 'zachte vrouw'? Of kun je ook de kwaliteiten van de andere sekse bij jezelf
ontwikkelen?
Ben je van nature een geboren 'leider' of een gehoorzame 'volger'? Of kun je je in beide rollen inleven en
in elke situatie kiezen of je de ene dan wel de andere rol het best vervult?
We hebben het dus over eigenschappen die een persoon kenmerken: zijn of haar karakter. Hippocrates, de
grondlegger van de moderne geneeskunde, die in het begin van onze jaartelling leefde, hield zich daarmee al bezig,
net als later Galenus, een andere geneeskundige uit de oudheid. Naar analogie van de vier elementen in de kosmos
(aarde, water, vuur en lucht) meende men dat het menselijk lichaam een mix van vier 'sappen' bevat: bloed, slijm,
lymfe en gal. Als deze vier in evenwicht zijn dan is er sprake van een gelijkmatig karakter. Bij veel mensen, zo niet
de meeste, heeft een van de vier de overhand en bepaalt dat sap hoe iemand zich doorgaans gedraagt. Zo
onderscheidde men vier temperamenten: sanguinisch, flegmatisch, cholerisch en melancholisch.
Een sanguinisch persoon is druk en gedreven.
Een flegmatisch persoon is kalm en teruggetrokken.
Een cholerisch persoon is opvliegend en agressief.
Een melancholisch persoon is somber en neerslachtig.
Deze eigenschappen zijn volgens Hippocrates niet onveranderlijk. Het voedsel dat iemand eet, kan de mix van
lichaamsvochten reguleren. Daarmee wees hij destijds al op de invloed die een bepaald dieet kan hebben op
iemands gestel, ook psychisch. Daarmee staat Hippocrates aan de kant van degenen die stellen dat het karakter dat
iemand van zichzelf heeft ('nature') kan worden bijgestuurd door wat hij of zij tot zich neemt ('nurture').
Hippocrates beschreef vier karakters. In de vorige
Open Gesloten
eeuw kwam Gordon Allport met een meer
gedetailleerde persoonlijkheidstheorie die was
PunCtueel Ongedwongen
gebaseerd op wel 4500 verschillende woorden
waarmee mensen zijn te beschrijven. Later is dat Extravert Introvert
door Raymond Cattell teruggebracht tot 170
karaktertrekken die hij vervolgens groepeerde in Altruïstisch Egocentrisch
zestien hoofdsoorten. Lewis Goldberg en anderen
wisten die tenslotte terug te brengen tot de INstabiel Stabiel
zogenaamde 'Big Five'. Dat zijn vijf dimensies die
op dit moment breed zijn erkend als een praktisch Figuur 2. 1 Het Big Five-model, ook wel OCEAN-model genoemd
persoonlijkheidsmodel dat bijvoorbeeld wordt
gebruikt bij het beoordelen van sollicitanten (zie figuur 2.1).
, De vetgedrukte hoofdletters van de termen in het linkerrijtje spellen het woord OCEAN, een ezelsbruggetje om het
model te onthouden, dat dan ook vaak wordt aangeduid als het 'OCEAN'-model (in het oorspronkelijke Engelstalige
model zijn de termen: Openess to experience, Conscientiousness, Extraversion, Agreeableness, Neuroticism).
Open: Een open persoon staat open voor nieuwe Gesloten: Een gesloten persoon hecht aan het
ideeën, is creatief, gaat gemakkelijk om met vertrouwde, is traditioneel, houdt alles graag
complexiteit, is bereid invloed van buitenaf toe te eenvoudig en overzichtelijk, schermt zich af tegen
laten. Levensmotto: 'Hoe gekker, hoe mooier'. externe prikkels. Levensmotto: 'Doe gewoon, dan doe
je al gek genoeg'.
Punctueel: Een punctueel persoon is formalistisch, is Ongedwongen: Een ongedwongen persoon is
systematisch en precies, ziet niets over het hoofd, informeel in de omgang, kan goed omgaan met
maakt het werk helemaal af, houdt zich aan regels en onzekerheid, is al gauw tevreden met iets, gaat losjes
afspraken. Levensmotto: 'Bij orde en regelmaat is ieder om met afspraken, maakt zich niet druk. Levensmotto:
gebaat'. 'Leven en laten leven'.
Extravert: Een extravert persoon treedt graag naar Introvert: Een introvert persoon is naar binnen
buiten, heeft graag mensen om zich heen, is gekeerd, heeft genoeg aan zichzelf, zoekt de rust, is
spraakzaam, zoekt aandacht, legt graag nieuwe niet bang voor eenzaamheid, is contemplatief en staat
contacten en is goed in netwerken. Levensmotto: 'Hoe niet graag in het middelpunt. Levensmotto: 'Stille
meer zielen, hoe meer vreugd' wateren hebben diepe gronden'.
Altruïstisch: Een altruïstisch persoon heeft oog voor Egocentrisch: Een egocentrisch persoon bewaakt het
de belangen en noden van anderen, staat altijd klaar om eigen belang, komt voor zichzelf op, laat niet over zich
te helpen, is bereid zichzelf weg te cijferen, is lopen, gaat een conflict niet uit de weg, is zakelijk en
idealistisch, zoekt de harmonie. Levensmotto: 'Je bent kritisch, laat zich niet voor een karretje spannen.
niet voor jezelf op de wereld'. Levensmotto: 'Laat je de kaas niet van het brood eten'.
Stabiel: Een emotioneel stabiel persoon is rustig en Instabiel: Een emotioneel instabiel persoon, is
geduldig, straalt kalmte uit, laat zich niet snel van de onrustig, impulsief, onderhevig aan
wijs brengen, vaart een eigen koers, is voorspelbaar in stemmingswisselingen, maakt zich snel zorgen,
zijn of haar gedrag. Levensmotto: 'Bezint eer ge verandert gemakkelijk van mening. Levensmotto:
begint'. 'Wees op je hoede, gevaar loert overal'
In de praktijk wordt het model vanuit beide invalshoeken ingezet. Ten eerste om mensen te beoordelen, als een
momentopname, bijvoorbeeld in een assessment bij sollicitaties. Daaruit rolt een conclusie, haast als een vaststaand
gegeven, of iemand 'geschikt' of 'ongeschikt' is voor een bepaalde functie. Het model wordt echter ook gebruikt in
trainingen en management development programma's, maar dan om bespreekbaar te maken of mensen in één of
meer dimensies kunnen opschuiven, van links naar rechts of omgekeerd. Het maakt dus ook
ontwikkelingsrichtingen zichtbaar. Het model wordt dus zowel gebruikt vanuit een 'nature' invalshoek: hoe is
iemand (nu) als vanuit een 'nurture' invalshoek: welke verandering zou iemand nog kunnen doormaken (in de
toekomst).
2.2 Kijken naar jezelf: wat zijn je sterke en zwakke kanten?
Daniel Ofman, een Nederlandse consultant en organisatieonderzoeker heeft het 'kernkwadrant' ontwikkeld om
ontwikkelingsproblemen van individuen en organisaties te analyseren. Hij hanteert daarvoor een schema waarin
hij kernkwaliteit, valkuil, allergie en uitdaging met elkaar in verband brengt (zie figuur 2.2).
