Beat Kümin- De Europese Wereld 1500-1800: een introductie op vroegmoderne geschiedenis
DEEL I: Beginpunten................................................................................................................................................1
Introductie.......................................................................................................................................................................1
Europa in 1500................................................................................................................................................................2
Deel II: Maatschappij en economie...........................................................................................................................3
Geslacht en familie..........................................................................................................................................................4
Landelijke maatschappij..................................................................................................................................................5
Stedelijke maatschappij...................................................................................................................................................6
Marges en afwijkingen....................................................................................................................................................7
Ziekte en gezondheid......................................................................................................................................................9
De vroegmoderne economie.........................................................................................................................................10
Deel III: Religie.......................................................................................................................................................11
Kerk en burgers aan het eind van de Middeleeuwen....................................................................................................11
De lange Reformatie: Luther.........................................................................................................................................12
De lange Reformatie: hervormd....................................................................................................................................13
De lange Reformatie: Katholiek....................................................................................................................................14
Religieuze cultuur in vroegmodern Europa..................................................................................................................15
Joden en moslims..........................................................................................................................................................16
Deel IV: De bredere wereld.....................................................................................................................................18
Voorbij Europa ca. 1500...............................................................................................................................................18
Europese relaties met de Ottomaanse wereld................................................................................................................19
De horizon verbreden....................................................................................................................................................20
Europa overzee..............................................................................................................................................................21
De wereldwijde uitwisseling van goederen..................................................................................................................22
Europa en de wereld......................................................................................................................................................23
Deel V: Cultuur.......................................................................................................................................................25
De Renaissance.............................................................................................................................................................25
Kunst en maatschappij..................................................................................................................................................26
Van pen naar afdruk: een revolutie in communicatie?..................................................................................................27
De Wetenschappelijke Revolutie..................................................................................................................................28
Hekserij en magie..........................................................................................................................................................29
Volkscultuur..................................................................................................................................................................30
Introductie.....................................................................................................................................................................30
Verlichting....................................................................................................................................................................32
Deel VI: Politiek......................................................................................................................................................33
Deel A: Wetenschappelijke onderzoeken..........................................................................................................33
De theorie en uitvoering van politiek en regering 1500-1800......................................................................................33
Dynastieke politiek: religieuze conflicten en hun redenen ca. 1500-1650...................................................................34
Europese politiek vanaf de Vrede van Westfalen tot aan de Franse Revolutie, ca. 1650-1800....................................36
Deel B: Thema’s................................................................................................................................................37
Hoven en centra............................................................................................................................................................37
Centra en periferie.........................................................................................................................................................38
De impact van oorlogen................................................................................................................................................39
Oproer en opstanden.....................................................................................................................................................40
Deel VII: Epiloog....................................................................................................................................................41
Europa in 1800..............................................................................................................................................................41
DEEL I: Beginpunten
Introductie
Benadering van de vroegmoderne periode
De mensen die leefden in het jaar 1500 waren zich niet bewust van de komst van een nieuw tijdperk: vrouwen waren
ondergeschikt aan de man, edelen baseerden hun macht op hun afkomst en de Kerk had invloed op ieders leven.
Historisch gezien was het een interessante tijd: geleerden bestudeerden teksten uit de Oudheid, grenzen werden via
1
,zee verlegd en er kwamen betere mogelijkheden op het gebied van loon en landbouw. Daarnaast was de drukpers
een nieuwe uitvinding.
Al met al waren het complexe tijden van continuïteit en veranderingen. De startdatum van het nieuwe
tijdperk verschilt per regio, context en perspectief, maar wordt toch vaak tussen 1450 en 1550 bestempeld. Volgens
sommigen ligt de start in de Renaissance. In de daaropvolgende tweehonderd jaar kwamen werden belangrijke
mijlpalen gehaald: de Wetenschappelijke Revolutie, de Vrede van Westfalen en het begin van de Verlichting. De
einddatum ligt rond 1800, vanwege de clustering van nieuwe ontwikkeling in die periode: de Franse Revolutie, de
Industriële Revolutie en de opkomst van gelijke rechten, mechanisatie en vormen van massacommunicatie.
Oorzaken van deze veranderingen worden gezocht in centralisatie (politieke macht), burocratisering
(heerschappij), codificatie (wetten), confessionalisme (religie) en disciplines (gedrag). Marxisten interpreteren de
vroegmoderne periode als overgang van het feodalisme naar het kapitalisme. Mediteraanse culturen vinden de
oorsprong in de Barok.
Ruimtelijke setting
De mensheid wordt beïnvloed door de natuur. Het behandelde gebied Europa varieert hier enorm in, zeker op gebied
van klimaat. Het is de vraag of er sprake is van het begrip Europa, vanwege de vele oorlogsvoeringen. Ondanks de
grote verschillen zijn overeenkomsten te melden: het christendom, het nalatenschap van het Romeinse Rijk (vooral
in de vorm van Romeinse Wetgeving), het Latijn als taal van de geleerden en de hoge autonomiteit van de steden.
Binnen Europa was er sprake van verschil hoe men omging met ‘de ander’: Joden werden vervolgd, het
Ottomaanse Rijk in Zuidoost-Europa en de daarbij horende veldslagen en de angst die hieruit voortvloeide.
Daartegenover dreef men handel met Afrika, Azië en de Nieuwe Wereld.
Doelstellingen van de Europese Wereld
Er worden vier doelstellingen behandeld:
- Het schetsen van een beeld op losstaande basis: niet als voorloper van de hedendaagse samenleving, maar
als periode met karakteristieke en contrasterende eigenschappen.
- Onderzoeken van de gehele breedte van het sociale spectrum: individuen en groepen beïnvloeden processen
op hun eigen manier.
- Het overdragen van de rijkelijkeheid en diversiteit van bronnen: zowel geschreven als visuele bronnen
komen aan bod.
- Het belichten van verschillende wetenschappelijke benaderingen: verschillende specialisten komen aan het
woord. Bijvoorbeeld vanuit het genre Microgeschiedenis.
Thematische structuur
Er komen verschillende thema’s aan bod: maatschappij en economie, religie, de wijdere wereld, cultuur, politiek en
epiloog. Al deze thema’s zijn met elkaar verbonden en zijn verweven met elkaar. Ook klassieke thema’s, zoals het
Absolutisme en handel komen aan bod.
Beoordeling: het vroegmodern Europa
De bovenstaande indeling wordt als volgende gedefinieerd:
- Sociaal: een hiërarchische en patriarchale structuur met als basis de huishoudens, landgoederen en
corporaties.
- Economisch: grotendeels agrarisch, waarin vroege vormen van industriële productie en een wereldwijd
handelsnetwerk ontstaan.
- Religieus: het ontstaan van verschillende confessies binnen het christendom en de acceptatie van
andersdenkenden.
- Cultureel: de beweging van aangereikte kennis naar experimenteren.
- Politiek: grootschalige conflicten, formeren van staten en centralisatie.
Europa in 1500
Zelfs voor 1500 vonden er veranderingen plaats in Europa.
Politieke structuren
Mensen die rond 1500 leefden zouden hun regering waarschijnlijk als monarchie hebben bestempeld. Beide vormen,
zowel erfelijk als gekozen monarchen, kwamen in Europa voor. Men kan argumenteren dat de stadstaten in Italië
2
,rond 1250 onder monarchisch bestuur van hun signore stonden. Ook de Kerk stond onder bestuur van één man: de
paus.
Niet elke monarchisch regime kreeg macht: dankzij een alliantie met de paus en Italiaanse gemeenten werd
de macht van keizers aan banden gelegd. Echter, de paus moest ook macht inleveren, bijvoorbeeld door het geven
van privileges. Bovendien vond tussen 1378 en 1417 het Westers Schisma plaats.
Het laatste stukje van het Romeinse Rijk uit de Oudheid was verdwenen: het Byzantijnse Rijk werd in 1453
veroverd door de Byzantijnen. Het grootste Europese land was nu Polen-litouwen, welk een sterk diet/ parliament
had. De machtigste landen waren Frankrijk en Spanje. Frankrijk kwam als winnaar uit de Honderdjarige Oorlog,
nadat het Verdrag van Trojes was getekend. Frankrijk stond daarna onder gezag van Henry V. Karel VIII breidde het
koninkrijk in 1494 uit door Napels te veroveren. Hierna brak er oorlog uit tussen de Italiaanse steden, welke in 1559
werd beëindigd door middel van de Vrede van Cateau-Cambrésis. In Spanje was dankzij een huwelijk tussen
Ferdinand van Aragón en Isabella van Castille rust ontstaan. In 1492 werd Granada op de Moren veroverd.
Maatschappij en economie
Het grootste gedeelte van de maatschappij bestond uit de boerenstand. Zij werden geregeerd door de adel, heersers
en de Kerk. De adel in Europa was heterogeen en er was verschil tussen mensen die wel land bezaten en geen titel
bezaten en tussen mensen die daadwerkelijk een adellijke titel hadden. Edelen bezaten hoge posities in de Kerk en
waren militaire krijgers.
In de steden ontwikkelde zich een vroege vorm van het kapitalisme. De Italiaanse steden Genua en Venetië
liepen hierin voorop. In latere tijden ontwikkelden de Florentijnen een vorm van internationale banken. Kooplieden
kwamen in hoger aanzien te staan dan zij in de Oudheid stonden. In de steden ontstond in de hogere klasse de
bourgeoisie. Hieronder kwam de klasse van de ambachtslieden, welke zich in gilden hadden verenigd. Daaronder
bevond zich de klasse van de industriële arbeiders.
Door de commerciële revolutie verdween het manorialisme, welke gebruik maakte van horigen. Het werd
vervangen door een systeem van het verstrekken van leningen en deelpacht. Honger lag, als tegenhanger van de
pest, altijd op de loer. Ook roofovervallen kwamen geregeld voor.
Culturele horizon
De Kerk gaf invulling aan de zoektocht naar morele steun. Onder andere het vagevuur werd ingesteld. Werken uit de
Oudheid werden bestudeerd. Daarnaast waren de zeven vrije kunsten een sleutelelement voor het onderwijs aan de
universiteiten. Dankzij de uitvinding van de drukpers wist het Humanisme zich te verspreiden.
Heersers en onderdanen
De wederopbloei van een geldeconomie bracht voordelen met zich mee: men kon leningen en lonen intrekken
wanneer de ontvanger niet loyaal was. Ook in het leger verschoof de balans van horige soldaten naar soldaten die in
loondienst waren. Als laatste ontwikkeling ontstonden er legers op vaste plekken. Om het leger te kunnen betalen
werden er zowel indirect (verkoopbelasting) als direct (op bezit) belasting geheven. Om tot overeenstemming te
komen, met betrekking tot belastingheffing, werden er parlementen opgericht, waarin de koning om raad vroeg.
Deze parlementen gingen zich met steeds meer zaken bezighouden. Ook in de lagere klassen werden zulke
vergaderingen opgericht, om snel tot beslissingen te komen en draagkracht voor deze beslissingen te creëren. De
machtsbalans verschoof weer naar de koning toe.
Dankzij de geleerden aan de universiteiten en hun kennis van het Romeins Recht konden er wetten worden
opgesteld. Koningen vertrouwen niet alleen op rechtspraak en machtsvertoon, maar deden een beroep op hun
beschermheerschap: hij kon gratie verlenen. Er kwamen wel opstanden tegen de koning, maar deze waren tegen het
misbruik van zijn recht en niet tegen de ontoereikendheid hiervan. Ook de Renaissance werd niet als bedreiging
gezien voor het gezag.
Perspectieven
De balans verschoof van de Middellandse Zee naar het Noorden van Europa, doordat in 1492 Columbus Amerika
ontdekte in in 1498 Vasco da Gama een vaarroute naar India vastlegde. Een belangrijk moment voor de globalisatie.
Deel II: Maatschappij en economie
3
, Geslacht en familie
Introductie
Het geslacht van personen was de basis voor de Europese rangorde. Het beïnvloede elk vlak van de samenleving:
sociaal, economisch, religieus en politiek. Ook al waren er significante veranderingen, toch bleef over het algemeen
het fundament hetzelfde: het gezin was, ook al waren de leden niet altijd biologisch familie en was de samenstelling
instabiel, de manier om normen en waarden door te geven aan de volgende generatie.
Geslacht
De man was superieur aan de vrouw. In de Bijbel lag de focus op de man en deze zienswijze werd versterkt door
medische wereld. De mens bestond uit vier ‘humeuren’ en de balans bij de vrouw werd gezien als zwakker.
Sommige artsen geloofden dat deze balans kon omslaan, zodat een man in een vrouw kon veranderen en vice versa.
Dit was één van de redenen dat men het vreemd vond wanneer een man vrouwenkleding droeg of een vrouw
mannenkleding. Doordat er veel lichamelijk arbeid gedaan werd, waren mannen in het voordeel. Daarnaast moesten
vrouwen voor het gezin zorgen. Vrouwen waren uitgesloten voor educatie, zodat de ‘achterstand’ in stand werd
gehouden.
De maatschappij van de vroegmoderne tijd wordt als patriarchisch omschreven. Een kanttekening is het
verschil per regio: het noorden van Europa werd als een paradijs voor vrouwen gezien.
Geslacht en educatie
Het geslacht bepaalde de opleiding van een kind. Jongens leerden schrijven en lezen, terwijl meisjes meer praktisch
werden opgeleid. In de elite krijgen meisjes thuis les van een privé docenten. Sommige vrouwen werden succesvol,
voornamelijk in de Renaissance, maar ze mochten niet naar de universiteit.
Onderwijs ging vooral om het leren van vaardigheden, normen en waarden, gebaseerd op het geslacht.
Vooral het gebied kuisheid en vruchtbaarheid waren voor vrouwen belangrijk. Mannen dankten hun status aan het
feit of zij getrouwd zijn, financieel onafhankelijk en het onder controle hebben van hun gezin. Ook moesten zij
betrouwbaar zijn en zich aan hun woord houden. Zowel onder de lagere klasse als onder de elite, ontwikkelde zich
een eigen erecode.
Arbeid
Het grootste gedeelte van de bevolking was actief in de agrarische sector. Mannen hielpen op het land en vrouwen
zorgden voor de varkens en de groentetuin. In de steden wisten sommige mannen toe te treden tot de handwerksman
(=journeymen), als knecht voor een meester. Vrouwen verkochten de producten of namen het bedrijf na overlijden
over. De gilden sloten de vrouwen steeds vaker buiten, omdat hun eer zou aantasten. Sommige ‘lage’ beroepen
werden wel door vrouwen beoefend, zoals een modezaak. Echter, zij waren voor het grootste gedeelte werkzaam in
cafés, straatverkopen en handenarbeid.
De publieke cirkel
Over het algemeen waren vrouwen uitgesloten van de politieke wereld. De gevallen Isabella van Castille en
Elizabeth Tudor waren wat dat betreft uitzonderingen. In de praktijk bezaten mannen de belangrijkste politieke
posities. Vanwege huwelijken hadden vrouwen indirect wel invloed op deze posities.
In de lagere kringen namen vrouwen deel aan rellen en demonstraties, bijvoorbeeld over
graanvoorzieningen of erfscheidingen (=enclosures). Zij waren een belangrijke pion in het verspreiden van
informatie, via hun netwerken. Deze netwerken konden de eer van mensen beschadigen en waren hiervoor
belangrijke factoren. Ook konden zij hun steun betuigen, om zo een zaak of mening te versterken.
Ook op juridisch gebied was het een mannenmaatschappij. Het bezit en geld van vrouwen werd na
huwelijkssluiting onder bezit van de man gerekend. Ook was de man verantwoordelijk voor de schulden en het
gedrag van zijn vrouw. Sommige categorieën, zoals hekserij, werden voornamelijk alleen aan vrouwen
toegeschreven. Vrouwen werden hiervoor zwaarder gestraft dan de mannen.
De familie
Ongeveer twintig procent van de bevolking trouwde niet. Dit had te maken met het feit dat zij toetraden tot een
klooster, arm of verlamd waren of geen bruidsschat (=dowry) kon worden meegegeven. In Noord-Europa was het
kerngezin de standaard, met een gemiddelde van vier tot zes personen. Rond het Middellandse Zeegebied was het
uitgebreide gezin veelvoorkomend. Het grootste verschil met hedendaagse families is het feit dat familieleden niet
biologisch aan elkaar verwant waren. Omdat het huis vaak ook de werkplek was en het werk tijdrovend, werden
mensen in dienst genomen. Alleen de rijkste families konden hun eigen kinderen voorzien.
4
