Geschiedenis VWO
Samenvatting Historische Context ‘Verlichtingsideeën en Democratische Revoluties, 1650-1848’
HISTORISCHE CONTEXT 2 – ‘VERLICHTINGSIDEEËN
EN DEMOCRATISCHE REVOLUTIES 1650-1848’
SAMENVATTING GESCHIEDENIS 6 VWO
Methode: ‘Feniks’
Introductie
Deze samenvatting is een samenvatting in chronologische volgorde van de Verlichting en
Democratische revoluties in de periode 1650-1848 (Historische Context 4 volgens de syllabus, in
chronologische volgorde is dit de 2e context). In de tekst worden een aantal verwijzingen en verbanden
naar andere tekstdelen aangegeven, omdat het niet mogelijk is de geschiedenis enkel chronologisch
samen te vatten.
In deze samenvatting zijn tevens de volgende paragrafen uit ‘Feniks, Overzicht van de
Geschiedenis’ opgenomen: H6 §3, H7 §1, H7 §2, H7 §4, H8 §3, H8 §5.
Paragraaf 1 – Welke ideeën ontstonden tijdens de Verlichting over de ideale samenleving,
1650-1789? Tevens de stof van Overzicht van de Geschiedenis paragraaf 7.1 en 7.2
I. Bijbehorende Kenmerkende Aspecten
ï‚· Het streven van vorsten naar absolute macht
ï‚· Wetenschappelijke Revolutie
 Rationeel optimisme en ‘verlicht denken’ dat werd toegepast op alle terreinen van de
samenleving: godsdienst, politiek en sociale verhoudingen.
 Voortbestaan van het Ancien Régime met pogingen om het vorstelijk bestuur een eigentijdse
verlichte vorm te geven (verlicht absolutisme).
Sommige vorsten gaan zich verdiepen in de ideeën en trekken zich deze kritiek aan. Zij gaan
‘verlicht regeren’, dat wil zeggen in dienst van het volk. Inspraak werd niet op prijs gesteld.
II. Inleiding
In de 17e eeuw benaderden wetenschappers de natuurfenomenen steeds meer verstandelijk
(wetenschappelijke revolutie). Hierbij ontstonden twee denkstromingen:
ï‚· Empiristen gaan ervanuit dat kennis en wetenschap vooral worden verkregen door ervaringen,
veelvuldige precieze waarnemingen en natuurkundige proeven.
ï‚· Rationalisten leggen bij kennisverwerving de nadruk op het gebruik van het verstand, de rede.
- Jan Swammerdam: voerde onderzoek uit op insecten (empirist)
- Antoni van Leeuwenhoek: uitvinder microscoop (empirist)
- Christiaan Huygens: werd directeur van de Académie des Sciences ** (empirist)
*
Bleef, ondanks zijn wetenschappelijke carrière, zijn hele leven trouw aan de kerk. Hij had als doel het aantonen van de grootheid van Gods
schepping.
**
Deze had naast een wetenschappelijk doel ook het doel de superioriteit van de Franse wetenschap aan te tonen.
Figuur 1. Actoren in de wetenschappelijke revolutie in de Republiek
De ideeën van de filosofen uit de Verlichting zijn gestoeld op twee eerdere ontwikkelingen:
ï‚· De humanisten uit de 15e en 16e eeuw. Humanisten waren zelfstandige denkers die op een
rationele manier de samenleving probeerden te verbeteren.
ï‚· De wetenschappelijke revolutie, die zich kenmerkte door het vergaren van kennis op basis van
observatie en experimenten.
, Geschiedenis VWO
Samenvatting Historische Context ‘Verlichtingsideeën en Democratische Revoluties, 1650-1848’
Verlichting: stroming in de 18e eeuw. Verlichte denkers vonden dat mensen meer gebruik moesten
maken van de rede, het verstand. Meer vrijheid en gelijke rechten voor iedereen zouden bijdragen aan
de vooruitgang van de samenleving.
ïƒ De Verlichtingsfilosofen verwachtten dat een kritische houding ten aanzien van sociale
verhoudingen, het bestuur en de rechtspraak de samenleving rechtvaardiger zou maken.
ïƒ De vorsten waren niet gediend van kritiek op hun absolute macht. Toch namen ze wel kennis van
de nieuwe denkbeelden. Ze waren vooral bang dat het volk in opstand zou komen, als zij ook kennis
zouden nemen van deze nieuwe denkbeelden (en dit gebeurde ook, zie paragraaf 2).
Verspreiding van Verlichte ideeën geschiedde op meerdere manieren:
 Encyclopedie: Didérot en d’Alembert schreven hun Encyclopédie waarin alle verworven
maatschappelijke, bestuurlijke en wetenschappelijke kennis werd samengevoegd.
ï‚· Bibliotheken
ï‚· Koffiehuizen; hier vonden wetenschappelijke discussies gevoerd
ï‚· Kritische toneelstukken
III. Verlichte denkers, een overzicht
A. Binnen de Republiek
Naam Coornhert (1522 – 1590)
Levensloop Niet belangrijk
Standpunten Godsdienstig/cultureel: was tegen de achterstelling van andersgelovigen. Echte
gewetens- en geloofsvrijheid hielden volgens hem ook vrijheid van eredienst in.
Bovendien hoort de invloed van de religie op de maatschappij minder te zijn.
Naam Simon Stevin (1542 – 1620)
Levensloop Was natuurwetenschapper
Standpunten Godsdienstig/cultureel: vond de ideeën van Coornhert te ver gaan en zag wel
degelijk heil in sterk geloof in de maatschappij. Religie handhaaft volgens hem de
discipline onder het volk en zorgt daarmee voor maatschappelijke orde.
Er waren ook Verlichte denkers die in hun denken nog een stapje verder gingen. Zij hebben de naam
gekregen van de Radicale Verlichting: Zij ontwikkelden een sterk afwijkend wereldbeeld, gebaseerd
op universele waarden als democratie, gelijkheid en vrijheid (compromisloos). Hiertegenover staan de
gematigden die een balans zoeken tussen rede en traditie (geloof)
Naam René Descartes (1596 – 1650)
Levensloop Vestigde zich in 1628 in de Republiek, in de hoop daar (door het tolerante
klimaat) zijn wereldbeeld te kunnen ontwikkelen. Zijn toehoorders spoorde hij aan
alleen te vertrouwen op hun eigen verstand. Het enige waarvan hij zeker was, was
zijn denken en daaruit concludeerde hij ‘cogito ergo sum’ (ik denk dus ik ben).
Zijn radicale denkbeelden leidden ertoe dat hij uiteindelijk toch moest vluchten uit
de Republiek
Standpunten Godsdienstig/cultureel: Volgens Descartes bestaat God en heeft hij zowel
lichaam als ziel gemaakt en gekoppeld. Volgens hem is het gehele universum
echter wiskundig-mechanisch te verklaren. Hiermee wordt door Descartes de
invloed van God geminimaliseerd, wat onaanvaardbaar was voor de strenge
calvinisten.
Opmerkingen Hij schreef in het Frans, en niet in het Latijn (was kwaad bloed zette bij de kerk),
om zo zijn ideeën sneller te verspreiden.
Naam Baruch de Spinoza (1632 – 1677)
Levensloop Baruch de Spinoza was bekend met het werk van Descartes en correspondeerde
