AANTEKENINGEN THEORETISCHE CRIMINOLOGIE
HOORCOLLEGE 5 SEPTEMBER 2018: PROBLEMEN, VERKLARINGEN EN THEORIEËN IN DE
CRIMINOLOGIE
Iedereen heeft zijn eigen theorie: je hoeft geen criminoloog te zijn om een idee te hebben over waar
criminaliteit vandaan komt. Bronnen van deze verklaringen kunnen zijn persoonlijke ervaringen, media,
autoriteit en consensus. Mogelijke fouten kunnen voortkomen uit gebrekkige/selectieve waarneming, over-
generalisatie, persoonlijke betrokkenheid bij het onderwerp, onlogisch of onvolledig redeneren en het doen
van partiële verklaringen. Een verklaring moet ook ‘diep’ genoeg zijn om een theorie genoemd te kunnen
worden. In de wetenschap proberen we de persoonlijke theorieën te verdiepen door de wetenschappelijke
methoden, om zo veel mogelijk de mogelijke fouten uit de persoonlijke theorieën eruit te halen. Dat lukt niet
altijd, we streven naar een waardevrije wetenschap maar ook in wetenschappelijke theorieën zien we soms
fouten binnensluipen. Maar door middel van de wetenschappelijke methoden proberen we dit zo veel mogelijk
te voorkomen.
“The map is not the territory” Alfred Korzybski (1879 – 1950). Hier bedoelde hij mee dat een representatie van
de werkelijkheid nooit totaal kan zijn, het is altijd een gebrekkige representatie. Net als een kaart een
representatie van een landschap is, maar dat dit nooit het landschap in zijn volledigheid kan weergeven. Dit
kan je vergelijken met theorieën, we proberen de werkelijkheid overzichtelijk te maken om hem te kunnen
begrijpen, door hem te versimpelen. Dit betekent dat een theorie altijd aspecten weglaat, omdat het een
versimpeling is. Er is altijd ruimte voor andere theorieën die andere aspecten van de werkelijkheid belichten.
Doelstellingen van dit hoorcollege zijn:
• Het onderscheid kunnen maken tussen persoonlijke en wetenschappelijke theorieën.
• De elementen van een theorie kunnen benoemen en herkennen.
• Het verklaringsniveau van een theorie kunnen benoemen en herkennen, het verschil tussen micro- en
macroniveau.
• Kennis hebben van de verschillende criteria waarop theorieën kunnen worden beoordeeld.
WAT IS EEN THEORIE?
Er zijn veel verschillende definities van het begrip theorie. We zijn op deze definitie gekomen:
Wetenschappelijke theorieën zijn voorlopige antwoorden op kennisvragen, gebaseerd op nauwkeurig
omschreven samenhangen tussen observeerbare gebeurtenissen. Belangrijk is het om je te realiseren dat
theorieën voorlopige antwoorden zijn, omdat nieuw empirisch onderzoek feiten kan opleveren die niet in
overeenstemming zijn met de huidige theorie (scepticisme). Ook kunnen de algemene uitspraken waarop de
theorie is gebaseerd zelf onderwerp van verklaring kunnen worden gemaakt.
Theorieën zijn antwoorden op kennisvragen, eigenlijk komen theorieën vaak voor uit praktische problemen
waarmee men geconfronteerd wordt. Om dit probleem op te lossen kijkt men waar dit probleem vandaan
komt en kan men zo op zoek gaan naar een oplossing ervoor. “The aim of science is to find satisfactory
explanations of whatever strikes us as being in need of explanation” (Popper, 1985). Theorieën zijn dus vaak
context afhankelijk, ze worden bepaald door welke kennisvragen er op een bepaald moment als probleem
wordt ervaren. Wat een satisfactory explanation is hangt af van wat de vraag is, waar je de theorie voor wil
gebruiken. Theorieën worden dus geformuleerd als (voorlopige) antwoorden op de bestaande kennisvragen,
theorieën geven nooit de volledige accurate beschrijving van de werkelijkheid. Theorieën gebaseerd op
onjuiste premissen kunnen ook ‘werken’. Een voorbeeld is het onderzoek van Snow over cholera, men stelde
dat de stank die uit de riolen kwam samenhing met cholera, men dekte riolen af om deze stank tegen te gaan,
en het bleek dat ook het aantal choleragevallen afnam. Pas later ontdekte Snow dat de vele choleragevallen
1
,zich rond sommige waterafgifteputten bevonden, hij trok hieruit de conclusie dat het niet de lucht was die voor
de cholera zorgde, maar dat dit het water was. De theorie leidde hier dus tot een aanpak die werkte, ook al
klopte deze theorie uiteindelijk niet.
Nauwkeurig omschreven samenhangen hebben we nodig voor het verklaren van de kennisvragen.
Wetenschappelijke theorieën moeten zo zijn opgesteld er dat toetsbare hypothesen uit kunnen worden
afgeleid. Dit betekent dat de samenhang duidelijk moet zijn omschreven maar dat er ook begrippen moeten
worden gebruikt die te operationaliseren zijn.
Het moet gaan om observeerbare gebeurtenissen.
ELEMENTEN VAN EEN THEORIE
Er zijn drie elementen van een theorie:
• Object: de eenheden waarover de theorie uitspraak doet;
• Explanans: de ‘verklaring’, het mechanisme dat de samenhang verklaart;
• Explanandum: dat wat de theorie verklaart.
Een voorbeeld van de toepassing van de elementen van een theorie: er is een theorie die stelt dat jongens met
delinquente vrienden vaker zelf delinquent zijn. Hier is het object jongens, de explanans delinquente vrienden
en het explanandum de delinquentie.
OPERATIONALISATIE
Operationalisatie is belangrijk voor alle elementen van een theorie. De operationalisatie is het vertalen van
theoretische eigenschappen in waarneembare variabelen. Dit moet, anders is de theorie niet toetsbaar.
Toegepast op de elementen van de theorie:
• Object: de eenheden waarover uitspraak wordt gedaan
o Let hier op het steekproefkader, is dit altijd hetzelfde? Dan is de theorie misschien minder
generaliseerbaar.
• Explanans: het verklarend mechanisme
o Vaak zie je een onvolledige weergave van theoretische concepten door een tekort aan
tijd/middelen.
• Explanandum: criminaliteit
o Onder/over-rapportage zorgt voor minder zicht op criminaliteit.
o Ben je het gedrag van een individu of het gedrag van het strafrechtelijk systeem aan het
meten?
o Verklaringsniveau is ook belangrijk, micro/macro
VERKLARINGSNIVEAUS
Micro-theorieën kijken naar individueel gedrag en naar een sociaal proces, het kijkt naar de individuele
verschillen tussen mensen. Macro-theorieën gaan over een hoger niveau, wanneer het gaat over groepen en
de samenleving. Hier gaat het niet meer over individuele verschillen, maar om verschillen tussen groepen zoals
sociale klassen. Hieronder een aantal voorbeelden:
2
, Micro Macro
Personen met een lage sociaaleconomische status In landen met grote inkomensverschillen is de
hebben meer justitie contacten dan personen met geregistreerde criminaliteit hoger dan in landen met
een hoge sociaaleconomische status. kleine inkomensverschillen.
Ex-gevangenen met een stabiele woonsituatie In wijken met een hoge verhuismobiliteit komt meer
recidiveren minder dan ex-gevangenen met een criminaliteit voor dan in wijken met een lage
instabiele woonsituatie. verhuismobiliteit.
Jongeren met een migratieachtergrond komen vaker Op etnisch diverse scholen komt meer criminaliteit
met de politie in aanraking dan jongeren van voor dan op etnisch homogene scholen.
Nederlandse herkomst.
Vrouwen plegen minder vaak delicten dan mannen. Wanneer in een raad van commissarissen zowel
mannen als vrouwen zitting hebben, is de kans op
regelovertreding door het bedrijf kleiner dan …
Het is dus belangrijk om het onderscheid tussen micro en macro te zien, wanneer je een individueel probleem
voorgeschoteld krijgt op je tentamen moet je deze niet proberen aan te pakken met een theorie op
macroniveau.
De verklaringsniveaus staan niet los van elkaar. Hieronder zie je het bootje van Coleman, Coleman zegt dat er
een relatie tussen variabelen op het macroniveau is, maar uiteindelijk ligt er individueel gedrag ten grondslag
van die relatie op het macroniveau. Als er bijvoorbeeld in een etnisch diverse wijk meer criminaliteit
plaatsvindt, wordt die criminaliteit uiteindelijk wel gepleegd door individuen. Een volledige verklaring van een
sociaal fenomeen zal zowel op het macro- als op het microniveau verklaringen moeten bevatten. Er zijn echter
maar weinig criminologische theorieën die het bootje kunnen vullen.
Het onderscheid tussen die meetniveaus is belangrijk, dit heeft te maken met de ecologische fout: deze bestaat
eruit dat verklaringen en verbanden die worden gevonden op macroniveau, zonder verdere toetsing worden
overgeheveld op individueel niveau. Dit kan leiden tot niet-logische redeneringen of onjuiste aannames over de
oorzaak van een probleem. Soms is de ecologische fout enorm duidelijk, maar soms is deze verborgen en moet
je goed kijken of er wellicht sprake is van een ecologische fout is. Een duidelijk voorbeeld is een verband tussen
het aantal ooievaars in een gebied en het aantal kinderen dat wordt geboren in dit gebied. Een ecologisch
foutieve redenering zou zijn dat wanneer er veel ooievaars samenhangen met veel kinderen de conclusie is dat
de ooievaar de kinderen komt brengen. Soms is een verklaring met een ecologische fout dus helemaal niet zo
duidelijk, Mexicanen die in Amerika de grens over komen zouden volgens Trump criminaliteit veroorzaken in de
wijken waar zij neerstrijken. Er kan inderdaad een verband zijn tussen het aantal illegale migranten en de
criminaliteit in een wijk, maar daarmee wordt nog niet gezegd dat die criminaliteit ook gepleegd wordt door
die migranten. Er zijn alternatieve verklaringen mogelijk en het is dus een ecologische fout om dit zo maar te
zeggen zonder verdere toetsing.
3
, CAUSALITEIT
Het zijn waarneembare samenhangen tussen observeerbare gebeurtenissen waar we naar kijken, we zijn op
zoek naar causale samenhangen, we zijn op zoek naar oorzaak en gevolg. Om te kunnen spreken van een
oorzaak moet X nodig zijn en voldoende zijn om Y te doen plaatsvinden. Het moet nodig zijn, zonder X komt Y
niet voor. En voldoende moet het zijn want Y moet altijd voorkomen bij X. Pas dan kan je spreken van een
causaal verband. Geen enkele criminologische verklaring voldoet aan beide eisen. Zo vinden we bijvoorbeeld
dat kinderen van gescheiden ouders vaker criminaliteit plegen, maar niet alle kinderen van gescheiden ouders
plegen criminaliteit. Er is wel een relatie, maar deze vindt niet altijd plaats. We hebben het in de criminologie
over een probabilistisch concept van oorzakelijkheid, ook wel soft determinisme genoemd door Matza (1964).
We vinden dus verbanden en wanneer we zien dat deze significant zijn gaan we naar de richting van causaliteit,
in de criminologie worden er dus andere eisen gesteld aan de causaliteit.
PIJLERS VAN HET WETENSCHAPPELIJK PROCES
De pijlers van het wetenschappelijke proces zijn:
• Empirisme: het ontwikkelen en testen van theorieën op basis van empirische werkelijkheid. Theorieën
moeten toetsbaar zijn.
• Objectiviteit: instrumenten moeten precies en valide zijn, het eindoordeel moet gebaseerd zijn op
resultaten en niet op persoonlijke overtuiging.
• Scepticisme: ook eigen conclusies zijn niet permanent maar tentatief, er zijn altijd empirische
resultaten mogelijkheid die ervoor zorgen dat je je theorie moet aanpassen of zelfs volledig
verwerpen.
• Zuinigheid (parsimony): het reduceren van het aantal mogelijke verklaringen van bepaald gedrag.
HOE BEOORDEEL JE EEN THEORIE?
Er zijn veel theorieën, moet je nou alles op dezelfde waarde schatten of kan je onderscheid maken in hoe je
een theorie beoordeelt? Er is hier een richtsnoer voor:
• Logische consistentie
o Proposities (premissen) binnen een theorie mogen elkaar niet tegenspreken
• Reikwijdte: hoe breder hoe beter?
o Verzameling objecten waarover theorie uitspraak doet groter: informatiegehalte hoger,
algemener
o Verzameling eenheden waarnaar explanans refereert groter: informatiegehalte hoger, maar
mee abstract.
o Typen gedrag waarnaar explanandum refereert kleiner: informatiegehalte hoger, meer
precies, grotere kans om te worden gefalsifi(c)eerd.
• Zuinigheid: hoe zuiniger hoe beter
o Een theorie die veel vormen van gedrag verklaart middels weinig proposities heeft de
voorkeur boven een theorie met veel proposities (die slechts een bepaalde vorm van gedrag
verklaard).
• Testbaarheid:
o Ontoetsbaar door tautologie (iets wat per definitie waar is): seriemoordenaars zijn
psychopaten, daders begaan seriemoorden omdat ze psychopaat zijn.
o Ontestbaar door open einde/niet nauwkeurig omschreven relaties tussen de proposities in de
theorie.
o Ontestbaar want niet meetbaar.
• Empirische validiteit
4
