PB1202 Biologische grondslagen:
Neuropsychologie en Psychofarmacologie
Thema 1 – Introductie...........................................................................................................................................................3
1.1 Historische mijlpalen – Luria....................................................................................................................................3
Hoofdstuk 1 Klinische neuropsychologie: een historische schets (pp.36-49)...........................................................3
Hoofdstuk 3 Neuropsychologie: de wetenschappelijke aanpak (pp.83-88)..............................................................5
1.2 Neuropsychologische praktijk...................................................................................................................................7
Hoofdstuk 2 De neuropsychologische praktijk (pp.51-76).......................................................................................7
Hoofdstuk 5 Herstel en behandeling (pp.125-146).................................................................................................11
1.3 Anatomie en beeldvorming.....................................................................................................................................16
Hoofdstuk 4 Beeldvorming van de hersenen (pp.103-123)....................................................................................16
Pdf – Het menselijk brein, een overzicht van de belangrijkste gebieden................................................................20
1.4 Psychofarmacologie................................................................................................................................................23
Pdf – Algemene en neurofarmacologie...................................................................................................................23
Flashcards termen psychofarmacologie..................................................................................................................33
Thema 2 – Functiedomeinen..............................................................................................................................................35
2.1 Visuele waarneming................................................................................................................................................35
Hoofdstuk 6 Visuele waarneming (pp.149-171).....................................................................................................35
2.2 Geheugen................................................................................................................................................................40
Hoofdstuk 8 Geheugen (pp.197-218)......................................................................................................................40
2.3 Taal..........................................................................................................................................................................45
Hoofdstuk 9 Taal (pp.219-243)...............................................................................................................................45
2.4 Aandacht en executieve functies.............................................................................................................................51
Hoofdstuk 10 Aandacht en executieve functies (pp.245-265)................................................................................51
Thema 3 – Ziektebeelden....................................................................................................................................................56
3.1 Vasculaire aandoeningen.........................................................................................................................................56
Hoofdstuk 14 Vasculaire aandoeningen (pp.335-353)............................................................................................56
3.2 Traumatisch hersenletsel.........................................................................................................................................61
Hoofdstuk 15 Traumatisch hersenletsel (pp.355-371)............................................................................................61
3.3 Epilepsie..................................................................................................................................................................65
Hoofdstuk 16 Epilepsie (pp.373-390).....................................................................................................................65
3.4 Dementie / ziekte van Alzheimer............................................................................................................................70
Hoofdstuk 19 De ziekte van Alzheimer (pp.423-441)............................................................................................70
3.5 Parkinson.................................................................................................................................................................74
Hoofdstuk 21 Het parkinsonspectrum (pp.457-471)...............................................................................................74
Thema 4 – Psychopathologie..............................................................................................................................................79
4.1 Schizofrenie............................................................................................................................................................79
Hoofdstuk 24 Schizofrenie (pp.500-514)................................................................................................................79
Pdf – De dopaminehypothese van schizofrenie......................................................................................................82
Pdf – DSM-IV criteria Schizofrenie........................................................................................................................82
Pdf – Schizophrenia DSM-V Fact Sheet (APA, 2013)............................................................................................82
Pdf – Schizofreniespectrum en andere psychotische stoornissen in de DSM-5 (N. Tan en J van Os, 2014)..........83
4.2 Stemmingsstoornissen.............................................................................................................................................85
Hoofdstuk 25 Depressie en bipolaire stoornissen (pp.515-534).............................................................................85
Pdf – De monoaminehypothese van depressie........................................................................................................89
Pdf – Antidepressiva................................................................................................................................................89
Pdf – Mood Disorders DSM-V Fact Sheet (APA, 2013)........................................................................................90
Pdf – Stemmingsstoornissen in de DSM-5 (J. Spijker en S. Cleas, 2014)..............................................................90
, 4.3 Autismespectrumstoornissen...................................................................................................................................92
Hoofdstuk 26 Autismespectrumstoornissen (pp.535-551)......................................................................................92
Pdf – Autism DSM-V Fact Sheet (APA, 2013).......................................................................................................95
Pdf – Neurodevelopmental disorders in de DSM-5 (J. Zinkstok en J. Buitelaar, 2014).........................................96
4.4 ADHD.....................................................................................................................................................................97
Pdf – Attention‐deficit hyperactivity disorder (ADHD): an updated review of the essential facts (Tarver et al.,
2014)........................................................................................................................................................................97
Pdf – An RCT into the effects of neurofeedback on neurocognitive functioning compared to stimulant
medication and physical activity in children with ADHD (Geladé et al., 2016).....................................................99
Pdf – Brain development in ADHD (Lisa A. Friedman en Judith L. Rapoport, 2015).........................................100
Pdf – DSM-IV criteria ADHD...............................................................................................................................103
Pdf – ADHD DSM-V Fact Sheet (APA, 2013).....................................................................................................104
Pdf – Neurodevelopmental disorders in de DSM-5 (J. Zinkstok en J. Buitelaar, 2014).......................................104
Aandoeningen...................................................................................................................................................................105
Kessels, R., Eling, P., Ponds, R., Spikman, J., & Zandvoort, M. van (2016). Klinische neuropsychologie.
Amsterdam: Boom.
Tarver, J., Daley, D. & Sayal, K. (2014). Attention-deficit hyperactivity disorder (ADHD): an updated review of the
essential facts. Child: Care, Health and Development, 40(6), 762-774. doi:10.1111/cch.12139
Geladé, K., Bink, M., Janssen, T. W., van Mourik, R., Maras, A. & Oosterlaan, J. (2017). An RCT into the effects of
neurofeedback on neurocognitive functioning compared to stimulant medication and physical activity in children
with ADHD. European Child & Adolescent Psychiatry, 26(4), 457-468. doi:10.1007/s00787-016-0902-x
Friedman, L. A. & Rapoport, J. L. (2015). Brain development in ADHD. Current Opinion in Neurobiology, 30, 106 -
111. doi:10.1016/j.conb.2014.11.007
,Thema 1 – Introductie
1.1 Historische mijlpalen – Luria
Hoofdstuk 1 Klinische neuropsychologie: een historische schets (pp.36-49)
1.7 Luria: een globaal model
Aleksandr Romanovitsj Luria: Synthese (samenstelling: het oplossen van een conflict tussen these (stelling) en antithese
(tegenstelling: negatieve reactie daarop) door de gezamenlijke waarheden in beide te verzoenen (wikipedia)) van bestaande
neuropsychologische feiten en eigen klinische ervaringen met WO-II soldaten (met hersenverwondingen).
Zocht evenwicht tussen holistische en lokalisationistische opvattingen: hersenen als 1 complex functioneel systeem
met functionele subsystemen (ontstaan en veranderen door interacties met omgeving tijdens ontwikkeling –
leerprocessen) → systeem als geheel is flexibel en adaptief.
◦ Dus kan men op basis van het gedragsresultaat (gedragsstoornis) geen conclusies trekken over de
verantwoordelijke subsystemen (holistisch).
◦ Maar ook het idee dat analyse van zo’n gedragsstoornis een specifiek gestoorde factor zou aantonen → elk
hersengebied uiteindelijk koppelen aan één of meer van zulke factoren (lokalisationistisch).
Drie globale indelingen van de functionele architectuur (gedragswetenschappelijk begrip gekoppeld aan anatomisch
aspect hersenen):
(1) Drie units (voortdurend interacterende functionele eenheden): subcorticale, posterieure en anterieure
hersengebieden. Bij alle mentale activiteit zijn alle units betrokken:
◦ Subcorticaal: regulatie waakzaamheid en aandacht → stoornissen door letsels in hersenstam, diëncefalon en
mediale grote hersenen.
◦ Posterior: cognitieve informatieverwerking (waarnemen, verwerken, opslag) → stoornissen door letsels achter
centrale fissuur (sulcus centralis): posterior laterale cortex.
◦ Anterior: organisatie gedrag (planning, regulatie, monitoring) → stoornissen door letsels in gebieden voor
centrale fissuur: motorische, premotorische en prefrontale cortex.
(2) Drie hiërarchische niveaus van verwerking: binnen elke unit onderscheid tussen primaire, secundaire en
tertiaire ‘zones’. Een schaal van oppervlakkige naar diepere verwerking:
◦ Primaire zones: modaliteitsspecifieke projectiegebieden van zintuigen en motoriek: occipitale (visuele),
temporale (auditieve), postcentrale (sensibele) (2e unit) en postcentrale (motorische) (3e unit) gebieden. Bevatten
ook topologische representatie (zorgt voor precieze aanwijzingen bij schade).
◦ Secundaire zones: ook grotendeels modaliteitsspecifiek, betrokken bij verdere verwerking en
betekenisverlening binnenkomende informatie (2e unit) en voorbereiden motoriek (3e unit).
◦ Tertiaire zones: de rest, zoals temporo-pariëto-occipitale overgangsgebied en prefrontale cortex → specifiek-
menselijke structuren, noodzakelijk voor multimodale en cognitieve integratie (2e unit) en vormen intenties,
plannen en evaluatie gedrag (3e unit).
Recent onderzoek onderschrijft deze seriële verwerking niet meer.
(3) Lateraliteit: gedrag wel/niet gereguleerd door taalprocessen: linker- en rechter hemisfeer. Kreeg minder aandacht
van Luria; wel nadruk op ‘internal speech’ voor regulatie cognitieve, emotionele en planningsfuncties → waardoor
de taaldominante hemisfeer (meestal links) voor hem meest belangrijk werd; ontkende dat de niet-dominante (rechts)
ook betrokken was bij taal en spraakprocessen.
1.8 Een eerste aanzet: de testbatterij
Ontwikkeling van neuropsychologie als zelfstandige klinische discipline: ontwikkeling van tests en
screeningsinstrumenten voor detecteren stoornissen in waarnemen, geheugen of taal (Halstead-Reitan-testbatterij (geen
conceptuele onderbouwing) en Luria-Nebraska Neuropsychological Battery (LNNB)) waardoor psychologen een deel
van het werk van neurologen over konden nemen → leidde tot specialisatie psychologen op neurologische afdelingen.
1.9 De neuropsychologie als zelfstandige discipline
1960, twee belangrijke ontwikkelingen in VS:
(1) Norman Geschwind: (neuroloog, geïnspireerd door Wernicke) onderzoek naar dubbele dissociaties (H3), aparte
, kliniek voor afasie-onderzoek voor onderzoek naar taalstoornissen.
(2) Roger Sperry: onderzoek naar split-brain patiënten (met doorgesneden corpus callosum – verbinding tussen beide
hemisferen – behandeling voor epilepsie), waardoor duidelijk werd dat rechter hemisfeer ook dominant was in
bepaalde functies: geen dominantie, maar hemisfeerspecialisatie.
Hierdoor werd neuropsychologie een zelfstandig specialisme in wetenschap en gezondheidszorg: psychopathologie,
gevolgen hersenaandoeningen voor cognitief functioneren en diagnostiek. Diagnostiek werd eerder (jaren 50/60) niet
als zinvol gezien (mensen niet reduceren tot testscores), maar dat veranderde met de opkomst van neuropsychologie.
Arthur Benton: grondlegger klinische neuropsychologie en geschiedschrijver (box 1.1), ontwikkelde en verbeterde
neuropsychologische tests, veel aandacht voor afasie.
1.10 Cognitieve neuropsychologie
1.10.1 Modules
Jerry Fodor: processen (zoals taalprocessen) zijn modules: onderscheid tussen de representatie (informatie die verwerkt
wordt) en het proces (berekeningen, computations of transformaties). Kenmerken waar een module aan moet voldoen:
(1) Domain specific: kan alleen bepaalde informatie verwerken.
(2) Innateness: aangeboren.
(3) Encapsulated: onafhankelijk van andere processen.
(4) Fixed neural architecture: computationeel autonoom, heeft eigen architectuur, deelt geen aandachtscapaciteit,
geheugenprocessen of andere processen met andere modules.
Kijken naar de aard van fouten om de effecten van hersenbeschadigingen op cognitieve functies te analyseren.
Processen worden afgebeeld als deelprocessen in boxen met pijlen ertussen. Dan kan nagegaan worden of
deelprocessen op een juiste manier bepaalde patronen van juiste en foute responsen kunnen voorspellen. Risico om te
snel nieuwe modules te veronderstellen, waardoor het proces ingewikkelder wordt dan nodig is.
David Marr: cognitieve functie is de omzetting van informatie van een bepaalde soort naar een andere soort
(vertaaloperatie: input → output), hiervoor moeten bepaalde algoritmes (wiskundige formules) beschreven worden:
beschrijven welke soorten informatie er zijn (representatie), dan beschrijven welke omzet- of transformatieregels er zijn
om van een bepaalde input de juiste output te krijgen. Deze beschrijvingen staan los van de ‘hardware’ waarmee de
functie gerealiseerd wordt → zo ontstond kunstmatige intelligentie.
Op basis van Fodor en Marr veel modellen gemaakt voor allerlei functies:
(1) Marshall en Coltheart: onderzoek naar verworven leesstoornissen (acquired dyslexia); nieuwe vormen ervan
werden beschreven:
◦ fonologische dyslexie en oppervlakte-dyslexie → geïnterpreteerd binnen een model van visuele
woordherkenning en hardop lezen,
◦ diepte dyslexie → lastig binnen het gangbare model te herkennen.
(2) Elizabeth Warrington: ontwikkelde model voor objectherkenning:
◦ agnosie → stoornis in herkennen van objecten.
(3) Tim Shallice: beschreef van functiestoornissen het conceptuele kader en methodologisch raamwerk van
neuropsychologisch onderzoek (invloedrijk boek).
Neuraal netwerk: Marr ging uit van seriële verwerking, later (toen computers ook parallel informatie konden
verwerken) kreeg men anderen ideeën: Parallel Distributed Processing (PDP) (parallelle verwerking). Tegenwoordig de
term neuraal netwerk.
1.10.2 Neurale netwerken
Connectionistische modellen: geen echte neuronen maar computersimulaties die een bepaalde cognitieve functie
nabootst: een systeem dat bestaat uit veel knopen (cellen) die met elkaar verbonden zijn (dendrieten), door
leerprocessen zullen bepaalde verbindingen versterkt worden en na herhaling een georganiseerde activiteit worden.
Deze modellen kan men op de computer simuleren. Eigenschappen zijn:
(1) Emergente eigenschappen: geen aangeboren processen, maar leren door trial-and-error, eigenschappen die vanzelf
ontstaan.
(2) Gracefull degradation: als bepaalde knopen beschadigd raken, valt niet de hele functie uit, maar wordt een deel
van de benodigde informatie niet meegewogen.
(3) Content addressability: een klein deel van de informatie kan het gehele geheugenspoor activeren.
Eigenschappen brein wijken af van die van neurale netwerken: het model is vooral beschrijvend, niet verklarend
(weinig inzicht in hoe het proces precies verloopt). Vroeger was er een tegenstelling tussen neuropsychologen en
connectionisten; nu minder. Beiden hebben wel ergens gelijk: er moeten verschillende deelprocessen zijn (verschillende
