Samenvatting Klinische psychologie; Theorieën en psychopathologie
Hoofdstuk 1
Hoogleraar Duijker (1959) onderscheidt basisdisciplines en toepassingsgerichte disciplines in
de psychologie:
Basisdisciplines Toepassingsgerichte disciplines
Functieleer Klinische en gezondheidspsychologie
Ontwikkelingspsychologie Arbeids- en organisatiepsychologie
Sociale psychologie Onderwijspsychologie
Persoonlijkheidspsychologie
Methodenleer
1.1 Het terrein van de klinische psychologie
Klinische psychologie wordt verschillend omschreven. Een voorbeeld is: ‘Het gebied van de
psychologie dat zich bezighoudt met afwijkend, slecht-aangepast en abnormaal menselijk
gedrag. Onder de grote paraplu van klinische praktijken vallen diagnose, classificatie,
behandeling, preventie en onderzoek’.
- De kern ervan wordt steeds gevormd door psychische stoornissen
- Angelsaksische literatuur: ‘abnormal psychology’
- Het vakgebied houdt zich vooral bezig met gedrag dat afwijkt van de norm, met name
afwijkingen die lastig zijn voor de persoon zelf en zijn omgeving. (Dus niet met prestaties
op intellectueel gebied, maar weer wel als die prestaties problemen met zich
meebrengen).
Afwijkingen van de norm kunnen betrekkingen hebben op:
- Aspecten van de individuele persoon;
- Afwijkend gedrag deze kunnen afzonderlijk optreden, maar
- Afwijkende gedachten vaak is er een combinatie van deze drie
- Afwijkende belevingen
- In de relaties met andere mensen; deze afwijkingen hebben vaak weer invloed op het
gedrag, de gedachten en de belevingen binnen het individu
Belang van basisdisciplines: ‘abnormale’ gedragingen, gedachten en gevoelens kunnen
alleen worden verklaard tegen de achtergrond van normale processen
Klinisch psycholoog versus de psychiater:
Psychiater:
- Academische opleiding Geneeskunde (6 jaar) → 4 jaar specialisatie tot psychiater
- Recht om psychofarmaca voor te schrijven aan patiënten
Psycholoog:
• Academische opleiding in de Psychologie.
• 4-jarige master (klinisch, gezondheidspsychologie of persoonlijkheidsleer) →
postdoctorale scholing → klinisch psycholoog.
• In de Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg (wet BIG) wordt
onderscheid gemaakt tussen een gezondheidszorgpsycholoog (twee jaar postdoctoraal,
generalist) en een klinisch psycholoog (vier jaar postdoctoraal, specialist)
1
,1.2 Aspecten van ‘abnormaal’ gedrag
Seligman, Walker en Rosenhan onderscheiden 7 factoren die bepalen of gedrag als
abnormaal of pathologisch wordt beschouwd. Wil men van abnormaliteit kunnen spreken,
dan moet ten minste één van deze aspecten zich voordoen. Wanneer men een bepaalde
gedraging als abnormaal beschouwd, wil dit niet zeggen dat er sprake is van een psychische
stoornis.
1. Persoonlijk lijden
2. De (dis)functionaliteit van het gedrag
3. Irrationeel en onbegrijpelijk gedrag
4. Onvoorspelbaarheid en controleverlies
5. Opvallend en onconventioneel gedrag
6. Gedrag dat een ongemakkelijk gevoel bij anderen teweegbrengt
7. Het overtreden van morele normen
1. Persoonlijk lijden: wanneer iemand erg lijdt onder zijn problemen. Persoonlijk lijden is
echter geen voldoende voorwaarde om van pathologie te kunnen spreken. Een psychische
stoornis hoeft niet noodzakelijkerwijs met persoonlijk lijden gepaard te gaan.
2. De (dis)functionaliteit van het gedrag: de mate waarin gedrag het dagelijks functioneren
en het welbevinden van het individu ondermijnt. Is iemand in staat om beroepsmatig te
functioneren en relaties met anderen te onderhouden? Niet elk gedrag dat het functioneren
van anderen ontregelt, is een symptoom van een psychische stoornis.
3. Irrationeel en onbegrijpelijk gedrag: als mensen in het gedrag van een ander geen logica
of zin kunnen ontdekken
4. Onvoorspelbaarheid en controleverlies: onderscheid tussen 2 typen situaties:
- in situaties waarin de regels die normaliter het gedrag sturen nu niet meer werken (een
timide man die een kennis aanvliegt)
- of in situaties waarin de toeschouwer de oorzaak of aanleiding van het gedrag dat hij
waarneemt, niet kent en op dat moment ook niet kan achterhalen (een schreeuwende
vrouw die bij vorst zonder jas door de winkelstraat rent).
5. Opvallend en onconventioneel gedrag: gedrag dat afwijkt van de wijze waarop mensen
zichzelf gedragen zullen ze eerder abnormaal of ongebruikelijk vinden. Óf dat gedrag opvalt
is afhankelijk van de mate hoe vaak dat gedrag voorkomt.
6. Gedrag dat een ongemakkelijk gevoel bij anderen teweegbrengt: als iemand gedrag
vertoont waarmee de ongeschreven regels in een bepaalde cultuur worden overschreden,
kan dat bij anderen een gevoel van ongemak teweegbrengen= observer discomfort
Het gaat hier om impliciete sociale verwachtingen, door Scheff restregels genoemd. Bijv.
tijdens een gesprek houdt je een bepaalde fysieke afstand tot elkaar.
7. Het overtreden van morele normen: mensen vellen vaak ook een moreel oordeel over
gedrag. Zij doen dat op basis van hun opvattingen over hoe mensen zich zouden moeten
gedragen
Definitie van psychische stoornis van de American Psychiatric Association (APA)
‘Een psychische stoornis is een syndroom, gekenmerkt door klinisch significante symptomen
op het gebied van de cognitieve functies, de emotieregulatie of het gedrag van een persoon,
dat een uiting is van een disfunctie in de psychologische, biologische, of
ontwikkelingsprocessen die ten grondslag liggen aan het psychische functioneren.
2
,- in de DSM-5 wordt gesteld dat het systeem geen mensen classificeert maar stoornissen
die mensen hebben -> gebruik van termen als ‘een individu met schizofrenie’
- er zijn 3 uitsluitende omstandigheden geformuleerd:
- te verwachten en cultureel aanvaarde reacties (rouwreactie na overlijden)
- langdurig deviant gedrag dat voortvloeit uit het behoren tot een politieke,
religieuze of seksuele minderheid (fanatiek actie voeren voor Greenpeace)
- het afwijkende gedrag moet niet voortkomen uit een persoonlijk conflict
tussen het individu en de maatschappij (excentrieke kunstenaars)
- over de grenzen tussen gewone en pathologische angsten wordt veel gediscussieerd.
APA erkent dat geen enkele definitie het begrip mentale stoornis duidelijk afbakent.
1.3 Normaal en abnormaal: waar ligt de grens?
3 modellen die uitspraken mogelijk maken over het onderscheid tussen normaal en
abnormaal gedrag.
- Het statistisch model; heeft vooral betrekking op de afgrenzingskwestie
- Het medisch of ziektemodel; gaan ook over zaken als behandeling en de
- Leer- of onderwijsmodel relatie tussen therapeut en cliënt
Het statistisch model;
Uitgangspunt is dat menselijke eigenschappen min of meer normaal verdeeld zijn. Van
abnormaliteit wordt gesproken bij extreem lage of extreem hoge scores.
Het is gebaseerd op een dimensionele benadering van psychopathologie. De meeste
psychologische tests die tegenwoordig worden gebruikt, sluiten aan bij deze benadering.
Nadelen:
- Waar moet in dit model precies de grens getrokken worden tussen normaal en
abnormaal?
- Hoe ongewoon moet gedrag zijn om het abnormaal te kunnen noemen? Sommige
stoornissen komen zo weinig voor dat het statistisch model niet normaal verdeeld is.
- Het model maakt geen onderscheid tussen statistische afwijkingen die gepaard gaan met
individueel lijden en afwijkingen waarvoor dat niet geldt
De afweging die in dit model per casus gemaakt wordt: valt het buiten de norm?
Het medisch of ziektemodel
Oorzaken van psychische stoornissen moeten worden gezocht in onderliggende
mechanismen. Die mechanismen kunnen somatogeen of psychogeen zijn.
somatogeen= aan een psychische stoornis ligt een lichamelijke aandoening ligt ten grondslag
psychogeen= aan de stoornis ligt een psychologisch mechanisme ten grondslag
Kritiek op het model komt o.a. vanuit de psychoeducational movement in de Verenigde
Staten en vanuit de antipsychiatrie. Authier en collega’s hebben het medisch model kritisch
besproken en in schema gebracht:
Abnormaliteit/ Diagnose, gesteld Therapie, gekozen en Genezing van
ziekte door de therapeut uitgevoerd door de therapeut; de patiënt
bij de patiënt patiënt speelt passieve rol
Door Authier en collega’s en Van der Molen is ook kritiek op het medisch model geuit:
3
, - Bij veel psychische stoornissen is nog niet een eenduidig onderliggend mechanisme
aangetoond, zodat het twijfelachtig is of er wel sprake is van een ‘ziekte’. Daardoor is het
ook de vraag of de term genezing wel op zijn plaats is. (Szasz wil term geestesziekte
reserveren voor veel kleinere categorie stoornissen met organische oorsprong. Zijn
criterium voor bepaling van de grens tussen geestelijke gezondheid en geestesziekte is in
termen van aantoonbare neurologische, fysiologische of biochemische afwijkingen)
- Gebruik van begrippen als ziekte en therapie werkt stigmatisering in de hand (Goffman
en Scheff)
Labelling-theorie= de bestempeling van een psychiatrisch patiënt is een selffulfilling
prophecy en daarmee nadelig en stigmatiserend.
Experiment Rosenhan: ‘gezonde’ mensen lieten zich opnemen in psychiatrische
inrichtingen en hadden veel moeite daar weer uit ontslagen te worden. Het
verplegend personeel bleek zeer volhardend in hun kijk op deze pseudopatiënten.
Uit onderzoek naar de geestelijke gezondheid van de volwassen bevolking in Nederland
komt naar voren dat bijna 1/5e van de bevolking het jaar voorafgaand aan het onderzoek een
psychische stoornis had. Van deze groep heeft in die periode 1/3 e een beroep gedaan op
enige vorm van hulpverlening (in brede zin).
De afweging die in dit model per casus gemaakt wordt: zijn er psychogene/somatogene
kenmerken?
Het leer- of onderwijsmodel
Het pleidooi voor het leer- of onderwijsmodel geldt met name voor stoornissen waaraan
geen duidelijke organische oorzaken ten grondslag liggen. Een plausibeler verklaring is dan
dat de stoornissen zijn ontstaan door verkeerd verlopen leerprocessen.
Persoonlijk Bepaling van het Uitvoering van een Vermindering
probleem leerdoel in onderwijsprogramma ontwikkeld van het
van de overleg tussen door leraar; leerling past aangereikte probleem van
leerling leraar en leerling kennis en vaardigheden toe om het de leerling
probleem te verminderen
Uitgangssituatie wordt niet beschreven als ziekte of abnormaliteit, maar als persoonlijk
probleem. Er is geen sprake van een diagnose maar van het bepalen van leerdoel. Voor het
vaststellen van een doel moet wel enige diagnostiek plaatsvinden, maar uitkomsten daarvan
worden geformuleerd in termen van vaardigheidstekorten. Het woord ‘therapie’ wordt
vervangen door uitvoering van een onderwijsprogramma.
Voordelen:
- In alle fasen van het model worden de nadelige bijbetekenissen van het medisch model
vermeden. De kans is op stigmatisering is daarmee veel kleiner
- Onderwijsmodel doet meer recht aan de eigen verantwoordelijkheid van mensen met
een persoonlijk probleem. De leerling krijgt een veel actievere inbreng dan de patiënt
- Gebruik van de onderwijsterminologie doet meer recht aan datgene wat daadwerkelijk
plaatsvindt bij psychologische hulpverlening.
Criterium voor het bepalen van de grens tussen ziekte en gezondheid:
- Zolang iemand nog zelf de verantwoordelijkheid kan dragen, aanspreekbaar is voor zijn
doen en laten, wordt hij niet als ‘ziek’ beschouwd= demarcatie- of afgrenzingscriterium
4
