PM0812 - Klinische psychologie 3: De klinische praktijk
Thema 1 – Organisatie van de zorg......................................................................................................................................6
1.1 – Wat is een generalist?.............................................................................................................................................6
H15 Generalistisch handelen (pp. 261-276)..............................................................................................................6
15.1 Optelmodel van professionalisering............................................................................................................6
15.2 Complementair model van professionalisering...........................................................................................7
15.3 Taken en rollen van de psycholoog-generalist.............................................................................................7
15.4 Tot slot.........................................................................................................................................................8
Studietaak 1.1 – Wat is een generalist?.....................................................................................................................8
Taak 1.1.1: Professionaliseringsmodellen...........................................................................................................8
Taak 1.1.2: Taken en rollen van generalisten.......................................................................................................8
1.2 – Beroepsvorming van generalisten..........................................................................................................................9
H1 De gezondheidszorgpsycholoog: een beroep in ontwikkeling (pp. 17-31).........................................................9
1.1 Psychologen en pedagogen in de gezondheidszorg tot 1998.........................................................................9
1.2 Beroepsvorming en professionalisering........................................................................................................9
1.2.1 De psycholoog......................................................................................................................................9
1.2.2 De psychotherapeut...............................................................................................................................9
1.2.3 De klinisch psycholoog.........................................................................................................................9
1.3 De Wet BIG en de introductie van de gz-psycholoog...................................................................................9
1.4 Van papieren beroep tot bloeiende professie: de gz-psycholoog van 1998-2020........................................10
1.5 Tot slot.........................................................................................................................................................10
Studietaak 1.2 – Beroepsvorming van generalisten................................................................................................11
Taak 1.2.1: Het werkveld klinische psychologie...............................................................................................11
Taak 1.2.2: Check de BIG..................................................................................................................................11
Taak 1.2.4: Psychische stoornis.........................................................................................................................11
1.3 – Competenties van een generalist..........................................................................................................................13
H2 Competentieprofiel van de gezondheidszorgpsycholoog (pp. 32-53)...............................................................13
2.1 Maatschappelijke en actuele ontwikkelingen..............................................................................................13
2.1.1 Zorgvraag en zorgaanbod....................................................................................................................13
2.1.2 Verantwoording van zorg....................................................................................................................13
2.1.3 Multidisciplinaire samenwerking........................................................................................................13
2.1.4 Ontwikkelingen in het opleidingscontinuüm......................................................................................13
Studietaak 1.3 – Competenties van een generalist..................................................................................................13
Taak 1.3.1: Competenties van een generalist.....................................................................................................13
Taak 1.3.2: De lastige patiënt............................................................................................................................15
1.4 – Organisatie van de zorg........................................................................................................................................16
PDF Organisatie van de GGZ in Nederland (Andrea Grauvogl & Ellin Simon, 2020)..........................................16
Studietaak 1.4 – Organisatie van de zorg................................................................................................................16
Taak 1.4.1: GGZ-beleid.....................................................................................................................................16
Taak 1.4.2: Bedplassen......................................................................................................................................16
Thema 2 – Psychologisch handelen....................................................................................................................................17
2.1 – Samenwerken tijdens psychodiagnostiek.............................................................................................................17
H5 Diagnostiek (pp. 83-101)...................................................................................................................................17
5.1 Begrippen en definities................................................................................................................................17
5.2 Meetinstrumenten........................................................................................................................................18
5.3 Hoe betrouwbaar is het klinisch oordeel?....................................................................................................18
5.3.1 Verbeteren van het klinisch oordeel....................................................................................................18
5.4 Multimethodische en multiconceptuele psychodiagnostiek........................................................................18
5.5 Vormen van psychodiagnostisch onderzoek................................................................................................19
5.6 Praktijk van psychodiagnostisch onderzoek................................................................................................19
5.6.1 Collaboratieve psychodiagnostiek......................................................................................................20
5.6.2 Aanmeldingsfase.................................................................................................................................20
5.6.3 Uitvoeringsfase...................................................................................................................................20
5.6.4 Integratiefase.......................................................................................................................................20
5.6.5 Adviesfase...........................................................................................................................................20
5.7 Psychodiagnostiek aan de hand van een casus............................................................................................21
, 5.8 Tot slot.........................................................................................................................................................21
Bijlage: Meetinstrumenten uit tabel 5.1 en 5.2 (pp. 102-107)................................................................................21
PDF Meta-Analysis of Psychological Assessment as a Therapeutic Intervention (Poston & Hanson, 2010)........21
Studietaak 2.1 – Samenwerken tijdens psychodiagnostiek.....................................................................................22
Taak 2.1.1: What's in a name?...........................................................................................................................22
Taak 2.1.2: Therapeutisch Psychologisch Onderzoek.......................................................................................22
Taak 2.1.3: Samenwerking aan de hand van een casus.....................................................................................22
Taak 2.1.4: Psychodiagnostisch proces.............................................................................................................22
2.2 – Indicatiestelling, een besluitvormingsproces.......................................................................................................23
H6 Indicatiestelling (pp. 108-121)..........................................................................................................................23
6.1 Indicatiestelling als besluitvormingsproces.................................................................................................23
6.1.1 Modellen voor indicatiestelling..........................................................................................................23
6.1.2 Voorwaarden voor indicatiestelling.....................................................................................................23
6.2 Voorspellers van het behandelresultaat........................................................................................................23
6.3 Cliëntkenmerken..........................................................................................................................................24
6.4 Therapeutkenmerken...................................................................................................................................24
6.5 Context van de behandeling.........................................................................................................................24
6.5.1 Groepsbehandeling of individueel......................................................................................................24
6.5.2 Ambulant, in deeltijd of klinische opname.........................................................................................24
6.6 Indiceren en contra-indicaties......................................................................................................................25
6.7 Gepersonaliseerde zorg................................................................................................................................25
6.8 Tot slot.........................................................................................................................................................25
Studietaak 2.2 – Indicatiestelling, een besluitvormingsproces................................................................................25
Taak 2.2.1: Indicatiestelling als proces..............................................................................................................25
Taak 2.2.3: Best practices als leidraad voor indicatiestelling............................................................................25
2.3 – Behandelen. Alles volgens plan?.........................................................................................................................26
H7 Behandelen (pp. 122-153).................................................................................................................................26
7.1 Aard van evidence-based behandeling.........................................................................................................26
7.2 Complexiteit van de problematiek...............................................................................................................26
7.3 Behandelproces............................................................................................................................................27
7.4 Behandelplan...............................................................................................................................................27
7.4.1 Een behandelplan is gespecificeerd....................................................................................................27
7.4.2 Een vastgesteld behandelplan bepaalt de koers..................................................................................27
7.5 Meten van de voortgang..............................................................................................................................28
7.5.1 Noodzaak van monitoring...................................................................................................................28
7.5.2 Nut van monitoring.............................................................................................................................28
7.6 Evalueren van de voortgang........................................................................................................................28
7.6.1 Werken met standaarden.....................................................................................................................29
7.6.2 Inhoud van de evaluatie......................................................................................................................29
7.6.4 Gepast gebruik....................................................................................................................................29
7.7 Strategiewijzigingen....................................................................................................................................29
7.8 Tot slot.........................................................................................................................................................30
PDF Protocollaire behandeling van patiënten met een sociale-angststoornis.........................................................30
Inleiding.............................................................................................................................................................30
Onderzoeksbevindingen....................................................................................................................................31
Assessment........................................................................................................................................................31
Behandelprotocol...............................................................................................................................................31
Discussie............................................................................................................................................................32
PDF Protocollaire behandeling van patiënten met een somatisch-symptoomstoornis............................................32
Inleiding.............................................................................................................................................................32
Definities...........................................................................................................................................................32
Verloop van de klachten....................................................................................................................................32
Doel van de behandeling...................................................................................................................................32
Onderzoeksbevindingen....................................................................................................................................32
Assessment........................................................................................................................................................33
Protocol voor de diagnostiek van de instandhoudende reacties en het opstellen van een gepersonaliseerd
behandelplan......................................................................................................................................................33
Stap 1. Invullen van het gevolgenmodel......................................................................................................34
, Stap 2. Controleren of het model logisch consistent is................................................................................34
Stap 3. Selecteren van de instandhoudende factoren...................................................................................34
Stap 4. Formeren van de vicieuze cirkel......................................................................................................34
Stap 5. Opstellen van het behandelplan.......................................................................................................35
Discussie............................................................................................................................................................35
Studietaak 2.3 – Behandelen. Alles volgens plan?..................................................................................................35
Taak 2.3.1: Protocollen......................................................................................................................................35
Taak 2.3.2: Protocollen begrijpen......................................................................................................................35
Taak 2.3.3: Protocollen interpreteren.................................................................................................................36
2.4 – Casusconceptualisatie. Terug naar de tekentafel..................................................................................................37
PDF Protocollaire behandeling op maat: een casusbeschrijving (Van Dorsten et al., 2014)..................................37
Inleiding.............................................................................................................................................................37
Casus mieke.......................................................................................................................................................37
PDF Hoofdstuk 9: Angststoornissen – Klinische psychologie: Diagnostiek en behandeling (Van der Heiden & ten
Broeke, 2018)..........................................................................................................................................................37
9.2.2 Psychologische behandeling: cognitieve gedragstherapie........................................................................37
Diagnostiek tijdens de behandeling.............................................................................................................37
Cognitief-gedragstherapeutische interventies bij angststoornissen.............................................................38
Studietaak 2.4 – Casusconceptualisatie. Terug naar de tekentafel..........................................................................39
Taak 2.4.1: Casusconceptualisatie.....................................................................................................................39
Taak 2.4.2: Rol van protocol en casusconceptualisatie.....................................................................................39
Taak 2.4.3: Functie- en betekenisanalyse..........................................................................................................39
Taak 2.4.4: FA of BA?.......................................................................................................................................40
2.5 – Transdiagnostische factoren.................................................................................................................................41
PDF H6: Emotieregulatie – Transdiagnostische factoren (Van Hulsbergen et al., 2014).......................................41
6.1 Definitie.......................................................................................................................................................41
6.2 Theoretische opvattingen.............................................................................................................................41
6.3 Emotieregulatie als transdiagnostische factor.............................................................................................42
6.4 Kernfactoren in emotieregulatie..................................................................................................................42
6.5 Emotieregulatietraining...............................................................................................................................43
6.6 Conclusie.....................................................................................................................................................44
PDF H9: Zelfbeeld – Transdiagnostische factoren (Van Hulsbergen et al., 2014).................................................44
9.1 Zelfbeeld, zelfcompassie en operationalisatie van zelfbeeld.......................................................................44
9.2 Klinische relevantie.....................................................................................................................................44
9.3 Behandeling.................................................................................................................................................45
9.4 Conclusie.....................................................................................................................................................46
PDF Transdiagnostische modellen voor diagnostiek van psychische stoornissen (Van der Heijden et al., 2020). 46
Psychische stoornissen als onderscheiden categorieën......................................................................................46
HITOP................................................................................................................................................................47
RdoC..................................................................................................................................................................48
Consequenties voor psychodiagnostiek van complexe stoornissen...................................................................48
Implicaties invoering alternatieve modellen voor diagnostiekonderwijs..........................................................49
Studietaak 2.5 – Transdiagnostische factoren.........................................................................................................50
Taak 2.5.1 – Emotieregulatie als transdiagnostische factor...............................................................................50
Taak 2.5.2 – Zelfbeeld als transdiagnostische factor.........................................................................................50
Taak 2.5.4 – Categorale versus transdiagnostische en dimensionele diagnostiek.............................................50
2.6 – Preventie - voorkomen is beter dan genezen.......................................................................................................51
H8 Preventie (pp. 154-168).....................................................................................................................................51
8.1 Vormen van preventie..................................................................................................................................51
8.2 Compententies van de gz-psycholoog en preventie.....................................................................................51
8.3 Behandeling en terugvalpreventie...............................................................................................................51
8.4 Tot slot.........................................................................................................................................................52
Studietaak 2.6 – Preventie - voorkomen is beter dan genezen................................................................................52
Taak 2.6.1: Verschillende vormen van preventie...............................................................................................52
Taak 2.6.2: Rol van de psycholoog....................................................................................................................52
Taak 2.6.3: Terugvalpreventie...........................................................................................................................52
Thema 3 – Wetenschappelijk en maatschappelijk verantwoord handelen.........................................................................53
3.1 – Omgaan met verschillende perspectieven en achtergronden...............................................................................53
, H9 Cliënten- en naastenperspectief: wat zij van de gz-psycholoog verwachten (pp. 169-179).............................53
9.1 Positieve gezondheid en de herstelgedachte: de basis.................................................................................53
9.2 Bouwstenen van kwaliteit............................................................................................................................54
9.3 Belangrijke thema’s bij communicatie en samenwerking...........................................................................54
9.3.1 Samen beslissen..................................................................................................................................54
9.3.2 Ervaringen van cliënten en naasten.....................................................................................................54
9.3.3 Samen beslissen: maar hoe dan?.........................................................................................................54
9.4 Keuzes maken begint bij informatievoorziening.........................................................................................54
9.5 Samenwerken in de triade: cliënt, naaste en hulpverlener...........................................................................55
9.5.1 Rollen van de naaste...........................................................................................................................55
9.5.2 Samenwerken in een triade: maar hoe?..............................................................................................55
9.6 Zelfmanagement stimuleren........................................................................................................................55
9.7 Tot slot.........................................................................................................................................................55
H10 Diversiteit (pp. 180-195).................................................................................................................................55
10.1 Omvang van culturele diversiteit...............................................................................................................55
10.2 Terminologie..............................................................................................................................................55
10.2.1 Cultuur..............................................................................................................................................55
10.2.2 Emisch versus etisch.........................................................................................................................56
10.2.3 Individualistisch versus collectivistisch............................................................................................56
10.2.4 Acculturatie.......................................................................................................................................56
10.3 Verklaringsmodellen van gezondheid en ziekte........................................................................................56
10.4 Betekenis van diversiteit voor diagnostiek................................................................................................56
10.4.1 Gebruik van diagnostische instrumenten..........................................................................................56
10.4.2 Interculturele communicatie.............................................................................................................57
10.4.3 Taal....................................................................................................................................................57
10.4.4 Culturele formulering........................................................................................................................57
10.5 Consequenties van diversiteit voor behandeling: culturele sensitiviteit....................................................57
10.5.1 Verwachtingen...................................................................................................................................57
10.5.2 Somatisatie........................................................................................................................................57
10.5.3 Aanpassingen ten behoeve van culturele sensitiviteit.......................................................................57
10.6 Tot slot.......................................................................................................................................................58
Studietaak 3.1 – Omgaan met verschillende perspectieven en achtergronden........................................................58
Taak 3.1.1: Visie van cliënt en naasten op gezondheid.....................................................................................58
Taak 3.1.2: Triade cliënt, naaste en professional...............................................................................................58
Taak 3.1.3: Diversiteit........................................................................................................................................59
Taak 3.1.4: Culturele sensitiviteit......................................................................................................................59
3.2 – Het ontstaan van de regiebehandelaar..................................................................................................................60
H11 Regiebehandelaarschap (pp. 196-210)............................................................................................................60
11.1 Van hoofdbehandelaar naar regiebehandelaar...........................................................................................60
11.2 Regiebehandelaar.......................................................................................................................................60
11.3 Basisattitude van de regiebehandelaar.......................................................................................................61
11.3.1 Perspectief van context en perspectiefwisseling...............................................................................61
11.3.2 Perspectief van verandering en beïnvloeding...................................................................................61
11.3.3 Meervoudige partijdigheid als basisattitude......................................................................................61
11.4 Vaardigheden van de regiebehandelaar......................................................................................................61
11.4.1 Omgaan met weerstand.....................................................................................................................61
11.4.2 Conflicten hanteren...........................................................................................................................61
11.4.3 Positief coderen van negatieve boodschappen..................................................................................62
11.4.4 Innemen van een niet-wetende, vragende houding...........................................................................62
11.5 Tot slot.......................................................................................................................................................62
Rapport Meurs – Hoofdbehandelaarschap GGZ als noodgreep (Commissie Hoofdbehandelaarschap, 2015)......62
Studietaak 3.2 – Het ontstaan van de regiebehandelaar..........................................................................................62
Taak 3.2.1: Ontstaan en taken van de hoofdbehandelaar...................................................................................62
Taak 3.2.2: Van hoofdbehandelaar naar regiebehandelaar................................................................................62
Taak 3.2.3: Competenties van de regiebehandelaar...........................................................................................63
3.3 – Evidence-based practice.......................................................................................................................................64
H12 Evidence-based werken (pp. 213-225)............................................................................................................64
12.1 Wat is evidence-based werken?.................................................................................................................64
, 12.2 Evidence-based werken: hoe doet de gz-psycholoog dat?........................................................................64
12.2.1 Met de cliënt de gewenste verandering vaststellen...........................................................................64
12.2.2 Gewenste interventie kiezen (I, en waar mogelijk ook een C).........................................................64
12.2.3 Toepassen en monitoren....................................................................................................................65
12.3 Contextualiseren en decontextualiseren....................................................................................................65
12.4 Tot slot.......................................................................................................................................................65
Studietaak 3.3 – Evidence-based practice...............................................................................................................66
Taak 3.3.1: Wat is evidence-based practice (EBP)?..........................................................................................66
Taak 3.3.2: Evidence-based werken, hoe doe je dat?........................................................................................66
3.4 – Beroepsethiek.......................................................................................................................................................67
H14 Ethiek, beroepscodes en juridische aspecten in de dagelijkse praktijk van de gz-psycholoog (pp. 241-258) 67
14.1 Wat is ethiek?.............................................................................................................................................67
14.2 Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg (Wet BIG)..........................................................67
14.2.1 Voorbehouden handelingen...............................................................................................................67
14.2.2 Titelbescherming...............................................................................................................................67
14.2.3 Registratie.........................................................................................................................................68
14.2.4 Tuchtrecht.........................................................................................................................................68
14.3 Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO)..............................................................68
14.3.1 Informatie en toestemming...............................................................................................................68
14.3.2 Dossiervoering..................................................................................................................................68
14.3.3 Bescherming van privacy (geheimhouding).....................................................................................68
14.3.4 Privacybescherming voor overleden cliënten...................................................................................69
14.4 Wet kwaliteit, klachten en geschillen zorg (Wkkgz).................................................................................69
14.5 Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg (Wvggz) en Wet zorg en dwang (Wzd)...............................69
14.6 Beroepscode voor (gezondheidszorg)psychologen...................................................................................69
14.7 Tot slot.......................................................................................................................................................69
Studietaak 3.4 – Beroepsethiek...............................................................................................................................70
Taak 3.4.1: Normen en waarden........................................................................................................................70
Taak 3.4.2: Gezondheidswetten van toepassing op psychologen......................................................................70
3.5 – Bevorderen van kennis.........................................................................................................................................71
H13 Bevorderen van kennis (pp. 226-240).............................................................................................................71
13.1 Zoeken naar wetenschappelijke informatie...............................................................................................71
13.2 Gefilterde bronnen.....................................................................................................................................71
13.1 Klinische richtlijnen en zorgstandaarden.............................................................................................71
13.2 Cochrane Database of Systematic Reviews (CDSR)...........................................................................72
13.3 Overige gefilterde bronnen..................................................................................................................73
13.3 Ongefilterde bronnen.................................................................................................................................73
13.3.1 PubMed.............................................................................................................................................74
13.3.2 Google Scolar....................................................................................................................................74
13.4 Beoordelen van wetenschappelijke evidentie............................................................................................74
13.4.1 Type bron..........................................................................................................................................74
13.4.2 Onderzoeksdesign.............................................................................................................................74
13.4.3 Klinische waarde van de evidentie...................................................................................................74
13.5 Tot slot.......................................................................................................................................................74
Studietaak 3.5 – Bevorderen van kennis.................................................................................................................75
Taak 3.5.1: Opzoeken van wetenschappelijke informatie.................................................................................75
Taak 3.5.2: Vertalen van wetenschappelijke informatie....................................................................................75
Verbraak, M., Visser, S., van Baar, A. Bouman, T. (2020). Handboek voor gz-psychologen. Amsterdam, Nederland:
Boom.
, Thema 1 – Organisatie van de zorg
Psychologen zijn generalistisch opgeleid; werken in verschillende sectoren, met verschillende problematieken en met
verschillende methoden. Dit thema gaat over het onderscheid tussen generalisten en specialisten, daarnaast over de
beroepsvorming, werkveld en algemene werkzaamheden van psycholoog-generalisten, en hun compententiegebieden.
Leerdoelen
1. De verschillen tussen generalisten en specialisten.
2. De professionaliseringsmodellen van generalistische en specialistische psychologen.
3. De generalistische aanpak bij diagnostiek, indicatiestelling, interventie en procesbesturing.
4. De generalistische aanpak van contextuele diagnostiek.
5. De beroepsvorming van psychologen.
6. De groei van de klinische psychologie.
7. De rol van beroepsverenigingen voor psychologen.
8. De rol van de wet BIG.
9. De verschillende sectoren waarin generalistisch opgeleide psychologen werkzaam zijn
10. De verschillende competentiegebieden van generalistisch opgeleide psychologen.
11. De verschillende compententies van generalistisch opgeleide psychologen.
12. Hoe de ggz voor volwassenen in Nederland is georganiseerd
13. Hoe cliënten bij de verschillende ggz-echelons terecht komen.
1.1 – Wat is een generalist?
Het woord generalist roept waarschijnlijk niet onmiddellijk een concreet beeld op. Is een generalist iemand die nog
geen specialist is? Iemand die juist een meta-perspectief aanneemt? Of nog iets anders? In deze cursus zien we een
generalist als een breedtespecialist.
H15 Generalistisch handelen (pp. 261-276)
Een gz-psycholoog wordt gezien als generalist. Maar wat is een generalist? Een specialist is iemand die zich
gespecialiseerd heeft in iets. Daartegenover staat ‘algemeen’: niet opgedeeld, niet toegespitst. Het woord ‘generalisme’
is minder eenduidig; wordt soms gezien als ‘algemeen’ en soms als een andere vorm van specialisme.
In de literatuur zijn twee professionaliseringsmodellen:
Optelmodel: een professional wordt specialistischer Complementaire model: specialist en generalist worden
naarmate hij meer kennis vergaart. Een generalist is resp. gedefinieerd als dieptespecialist en breedtespecialist.
onervaren en dus nog geen specialist.
15.1 Optelmodel van professionalisering
Generalist is iemand ‘die niet ergens in is gespecialiseerd, maar over allerlei onderwerpen een behoorlijke basiskennis
heeft’. De generalist is dus een specialist in opleiding. Opleidingen gaan hiervan uit: bv. de bachelor is generalistisch,
de master specialistisch. In de psychologie begint men als masterpsycholoog aan de postacademische gz-opleiding –
brede generalistische opleiding waarmee je zelfstandig kunt werken of de specialistische opleiding tot klinisch
psycholoog kunt volgen. De klinisch psycholoog weet meer dan de gz-psycholoog, en die weet weer meer dan de
masterpsycholoog → een optelsom dus.
In het optelmodel zit niet alleen een hiërarchische lijn tussen generalist en specialist, maar ook een organisatorische
plaatsbepaling: er zijn veel generalisten en die spelen een rol in het begin van de zorgcyclus (de voordeur). Zij stellen
vast wat het probleem en de oplossing is. Bij welomschreven en causaal eenduidige problemen kunnen ze zelf
diagnostiek en behandeling doen, maar bij complexe problemen (als de relatie tussen oorzaak en gevolg minder duidelijk is),
kunnen ze verwijzen naar een specialist. Er ontstaat op deze manier ook onderscheid in doelgroepen/cliënten.
Vaak zit in deze definiëring een waardeoordeel: de generalist is niet alleen makkelijker toegankelijk en een allrouder,
maar ook pragmatischer en kan gezien worden als ‘kort door de bocht’. Specialist wordt gezien als analytischer en
preciezer. In deze definitie wordt een goede generalist (door ervaring en scholing) vanzelf specialist.
Vooral specialisten hangen dit onderscheid graag aan, en het sluit ook aan bij ervaringen in ons dagelijks leven.
Specialisme in de geneeskunde
Het optelmodel is dominant in de geneeskunde. De arts gebruikt de klachten van patiënten om erachter te komen wat het
onderliggende probleem is. Bij iedere klacht gaat hij na of er sprake is van een symptoom. Zodra de arts het patroon van symptomen
herkent – het syndroom – formuleert hij een hypothese over de aard van de ziekte. Patroonherkenning vraagt veel ervaring op het
gebied van bepaalde stoornissen → specialist.
,15.2 Complementair model van professionalisering
Het optelmodel is echter te kort door de bocht; meer ervaring betekent niet altijd de beste probleemoplosser. Onderzoek
laat zien dat de centrale hypothese van het optelmodel – specialisten zijn ervarener en dus effectiever – vaak niet klopt.
Ervaring maakt niet effectiever – en soms zelf minder effectief.
Het optelmodel gaat voorbij aan kwalitatief onderscheid: specialisten kijken niet beter maar anders dan generalisten.
Het complementaire model maakt daarom onderscheid tussen dieptespecialist en breedtespecialist. Uitgangspunt is
dat de expertise van de specialist alleen maar kan toenemen door inperking van zijn professionele vizier → meer
expertise over een bepaald probleem, maar minder aandacht voor de grote lijn en brede context. De generalist heeft
daarentegen aandacht voor de brede context en ontdekt eerder mogelijke relaties tussen verschillende dingen. Naarmate
de specialist en generalist meer expertise ontwikkelen, gaan ze steeds duidelijker andere zaken zien.
Ook in het complementaire model zit een organisatorische plaatsbepaling: de generalist aan de voordeur en de specialist
als de generalist het niet kan oplossen. Maar dit onderscheid is er vanwege efficiëntie; de generalist ziet sneller welke
expertise er nodig is. De generalist en specialist ontwikkelen zich ook anders; de kennis van de generalist verbreedt
zich, die van de specialist verdiept zich. Op deze manier worden de verschillen steeds groter.
De verdeling van cliënten verschillen in beide modellen niet veel van elkaar; alleen de argumenten verschillen. De
oplossing van de generalist is voor cliënten vaak beter te volgen, waardoor ze er zelf ook aan kunnen bijdragen. Ze
hebben zelf meer regie, en het is sneller en goedkoper. Het is dus in dit model de beste oplossing, terwijl de
specialistische oplossing alleen wordt ingezet als het probleem onoplosbaar blijft.
Wat betreft het waardeoordeel: in het complementaire model is er minder hiërarchie en zijn de onderlinge verhoudingen
minder complex. Belangrijk is de erkenning dat er niet één juiste interpretatie van de oplossing is, maar dat het
probleem gelaagd is; de oplossing die gekozen wordt, volgt direct uit de laag die de behandelaar aanspreekt.
Generalisme in de geneeskunde
Sinds de jaren 50 is er meer rol voor de generalist als noodzakelijk onderdeel van de gezondheidszorgketen, zoals de kinderarts,
intensivist en geriater generalist zijn in hun eigen expertisegebied.
De huisarts is echter de grootste motor achter het complementaire model: plaatst als generalist aandoeningen in een brede
psychosociale context. Dat vraagt een andere manier van kijken dan het ziektemodel van de specialist.
Het stresscopingmodel is een contextueel kader voor de huisarts-generalist: het samenspel van biologische, psychologische en
sociale factoren bij het omgaan met stressoren. De uitkomst van het model kan een nieuwe stressor zijn (ziekte bv.) dat leidt tot een
andere coping en uitkomst. Deze feedbackloop verwijst naar zelfregulering: het organisme is zelf voortdurend bezig om de gewenste
uitkomst te realiseren. Machteld Huber definieert gezondheid als het vermogen zich aan te passen en eigen regie te voeren in het licht
van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven. Ze maakt onderscheid tussen uitdagingen van het leven en het
vermogen daarmee om te gaan. Een vergelijkbaar onderscheid – klachten versus welbevinden – wordt ook gemaakt binnen de
positieve psychologie. Iemand kan tegelijk ziek en gezond zijn.
De feitelijk procesvoering verschilt niet tussen beide modellen: generalisten realiseren aan de voordeur zelf eenvoudige
oplossingen, de specialisten daarachter komen met specifiekere oplossingen. De onderliggende rationale is wel
verschillend, te zien in het impliciete waardeoordeel over de generalist: gemankeerde specialist versus breedtespecialist.
15.3 Taken en rollen van de psycholoog-generalist
De organisatie van de gezondheidszorg in Nederland is gebaseerd op het complementaire model: generalistische zorg
via de huisarts en praktijkondersteuner (POH) (wat heeft de patiënt nodig om zichzelf te helen) en doorverwijzen naar een
specialist als de huisarts het ‘niet pluis’ vindt of het gewenste resultaat van de behandeling uitblijft (wat is er aan de hand
waardoor men zichzelf niet kan helen).
Dit onderscheid is ook van toepassing op de ggz: de psycholoog-generalist (vaak gz-psycholoog) verkent het probleem in
de context en helpt de cliënt ermee aan de slag te gaan. Als dat niet lukt, doet de psycholoog-specialist (vaak klinisch
(neuro)psycholoog) uitgebreidere diagnostiek en definieert het probleem in termen van symptomen en stoornissen. Na een
hypothese volgt dan de indicatiestelling en een behandelplan, waarmee aan de slag gegaan wordt.
De taak van de psycholoog-generalist is die van regisseur die de cliënt helpt dienst rol weer op te pakken en weer eigen
regisseur te worden. Dit bepaalt de invulling van diagnostiek, indicatiestelling, behandeling en evaluatie:
1. Diagnostiek: is vooral contextueel. Vaak gebruikt is het KOP-model van Paul Rijnders: Klachten worden geïnterpreteerd
als resultaat van de wisselwerking tussen Omstandigheden en Persoonlijke stijl. De ‘L’ van Lijf kan daaraan nog worden
toegevoegd → KLOP-model: K = L x O x P . Komt overeen met stresscopingmodel: biopsychosociale factoren bepalen
omgang met stress. Doel is cliënt eigenaar te maken van zijn probleem en het heft in eigen handen te laten nemen. Dus
niet volledigheid en objectiviteit, maar samen met cliënt die interpretatie op de voorgrond plaatsen, die hem helpt om zelf
weer regisseur te worden. ‘KLOP’ als metafoor: samen al kloppend opzoek gaan naar de deur die daar toegang toe geeft.
2. Indicatiestelling: samen zoeken naar de oplossing die het meest passend is. Perspectief verplaatsen van probleem naar
oplossing: focussen en doelen stellen die concreet zijn en passen bij de sterke kanten van de cliënt. Dan inventarisatie van
mogelijke interventies die daarbij kunnen helpen → kernels: effectief bewezen ‘minimale interventies’. Indicatiestelling
leidt dus tot het formuleren van de oplossingsrichting, concrete doelen en interventies, om samen met de cliënt tot
doelrealisatie te komen. Het gezamenlijk opstellen maakt de cliënt eigenaar van de oplossing (en dus gemotiveerd).
3. Behandeling: uitvoeren van de interventies. De generalist zorgt ervoor dat de cliënt zelf de acties uitvoert die leiden tot
het realiseren van de oplossing. Concrete acties worden uitgelegd (psycho-educatie), voorgedaan en geoefend. Met een
oefenschema wordt nieuw gedrag ingestudeerd en geïnternaliseerd. Cliënt wordt zelf uitvoeringseigenaar gemaakt. De
feitelijke acties zijn niet direct anders dan die van de specialist, maar de duiding is anders: niet de cliënt genezen, maar de
cliënt helpen zijn handelingsrepertoire uit te breiden, zodat hij beter kan dealen met veranderende omstandigheden.
,4. Evaluatie: processturing en voortgangsbewaking. Hierbij kan gebruik gemaakt worden van een ROM (routine outcome
monitoring): instrumenten die cliënt en hulpverlener helpen om op afstand te kijken wat er gebeurt (bv. OQ-45, ORS of
SRS). De cliënt krijgt steeds meer zicht op dit proces en leert als therapeut naar zichzelf te kijken. Krijgt zo middelen
voor terugvalpreventie wat weer leidt tot versterking van de zelfregie.
Kenmerkend voor het generalistisch breedteperspectief is dat de problemen van de cliënt betekenis krijgen in de bredere
context waarin ze zich voordoen. Omdat de cliënt zich daarin herkent, wordt hij probleemeigenaar en kan meedenken
over de oplossing – oplossingseigenaar. De cliënt gaat als uitvoeringseigenaar vervolgens met de psycholoog aan de
slag en ontdekt dat er dingen veranderen – evaluatie- en proceseigenaar.
De werkwijze van de psycholoog-specialist is anders: komt in beeld wanneer het de cliënt niet lukt om het probleem
aan te pakken en op te lossen. Het probleem krijgt daardoor een andere wending (bv. een psychologische stoornis).
Het onderscheid tussen generalist en specialist is allereerst de manier waarop het probleem wordt waargenomen en
gedefinieerd. Maar het zit ook in de complexiteit van de problematiek en de daaropvolgende behandeling. De
eenvoudigste definitie van complexiteit is de tijd die iemand nodig heeft om iets te begrijpen en te veranderen. Dat
maakt complexiteit een relatief begrip. Hierdoor lijkt het niet aan te sluiten bij het Cynefin-raamwerk, wat complexiteit
als objectief ziet, terwijl complexiteit in het onderscheid tussen generalist en specialist een subjectiever karakter heeft;
afhankelijk van de manier van kijken naar het probleem: breed versus diep. Echter gaat het in beide gevallen om het
toepassen van evidence-based interventies op basis van bij aanvang geformuleerde hypothesen. In aanvulling op het
Cynefin-raamwerk gaat w.b. de gehanteerde hypothesen en interventies de generalist voor eenvoudig en pragmatisch, en
de specialist voor complex en paradigmatisch.
15.4 Tot slot
In de praktijk is er bij de psycholoog-generalist en -specialist nog ruimte voor ontwikkeling; ze zijn vaak nog iets teveel
‘meer van hetzelfde’. Ze kunnen zich resp. meer ontwikkelen tot breedte- dan wel dieptespecialist.
Wat de gz-psycholoog kan behandelen is dus divers en beperkt zich niet tot specifieke problemen. Dat kan binnen de
gebieden van de gezondheidszorg maar ook er buiten. Als generalist heeft de gz-psycholoog kennis over indicaties en
contra-indicaties van behandelingen, en de effectiviteit en doelmatigheid ervan, en kan de standaardbehandelingen van
de meest voorkomende welomschreven en gecompliceerde psychische problemen en stoornissen op maat toepassen.
Maar het zijn uiteindelijk de cliënten zelf die verandering in beleving en gedrag bewerkstelligen.
Studietaak 1.1 – Wat is een generalist?
Taak 1.1.1: Professionaliseringsmodellen
Het optelmodel en het complementaire model verschillen van elkaar in hun beschrijving van de verhouding tussen
generalisten en specialisten. Het optelmodel gaat ervan uit dat specialisten meer ervaren en dus effectiever zijn dan
generalisten. Hier is echter geen wetenschappelijk bewijs voor. Het complementaire model gaat ervan uit dat een
specialist expertise heeft op over een bepaald probleem of context – dieptespecialist – terwijl een generalist brede
expertise heeft met oog voor de context – breedte-expert.
Het optelmodel en het complementaire model komen overeen als het gaat om de organisatorische plaatsbepaling van
generalisten en specialisten. De generalist speelt aan het begin van de zorgcyclus een rol. Als de generalist en de cliënt
het probleem niet kunnen oplossen, wordt de specialist ingeschakeld.
De conclusie is dat we de generalist zien als een breedte-expert: iemand met brede expertise en oog voor de context
waarin de cliënt zich bevindt. Deze expertise sluit het beste aan bij de behoefte in het begin van de zorgcyclus.
Taak 1.1.2: Taken en rollen van generalisten
Kenmerkend voor de diagnostiek van een generalistische psycholoog is dat de klachten van een cliënt in de context
worden geplaatst. Het KOP-model is een mogelijk werkmodel dat een psycholoog kan inzetten om de problematiek
van de cliënt in een context te plaatsen tijdens de diagnostiek.
K = Klachten O = Omstandigheden (de context) P = Persoonlijke stijl ('gewoontes'/coping) K=O*P
Bij het generalistisch handelen heeft de generalist bij elke stap de verantwoordelijkheid om de cliënt zoveel mogelijk de
regie over het behandelproces te laten nemen:
1. Stap 1 – diagnostiek: cliënt is de probleemeigenaar.
2. Stap 2 – indicatiestelling: cliënt zal de oplossingseigenaar zijn.
3. Stap 3 – interventie: cliënt zal de uitvoeringseigenaar zijn.
4. Stap 4 – procesbesturing/voortgangsbewaking: cliënt zal de evaluatie- en proceseigenaar zijn.
,1.2 – Beroepsvorming van generalisten
Klinische psychologie bestaat sinds ~1940 in Nederland als zelfstandige universitaire studie. Psychologen werken
inmiddels in vrijwel alle sectoren van de geestelijke gezondheidszorg. Hand in hand met de groei van het beroep
vonden beroepsvormingsprocessen plaats. In deze studietaak hoe klinische psychologie in de gezondheidszorg een
duidelijk eigen gezicht heeft gekregen en een duidelijke afgebakende beroepsgroep.
H1 De gezondheidszorgpsycholoog: een beroep in ontwikkeling (pp. 17-31)
1.1 Psychologen en pedagogen in de gezondheidszorg tot 1998
1896 wordt gezien als het geboortejaar van de klinische psychologie: Lightner Witmer opende de eerste psychological
clinic, 11 jaar later gevolgd door het eerste tijdschrift The Psychological Clinic.
In Nederland is de psychologie dan nog onderdeel van de filosofie. In 1941 wordt het een zelfstandige universitaire
studie. Psychologen doen in eerste instantie met name diagnostisch onderzoek in opdracht van de psychiater.
Tegelijkertijd komt de ambulante geestelijke gezondheidszorg tot ontwikkeling als nieuw werkveld voor psychologen,
en er ontstaat een beweging voor geestelijke volksgezondheid. Dit leidt tot de ontwikkeling van veel nieuwe
hulpverleningsinstanties. Culturele veranderingen in de jaren 60-70 geven dit een impuls, en vanaf de jaren 80 wordt de
ambulante ggz geconcentreerd in Riaggs (Regionale Instituten voor Ambulante Geestelijke Gezondheidszorg).
Vanaf de jaren 60 krijgen psychologen ook een plek in andere sectoren van de gezondheidszorg en ontstaat de
eerstelijnszorg bij de huisarts en maatschappelijk werker.
Zo kregen psychologen en pedagogen vanuit het niets een substantiële plek in de gezondheidszorg.
1.2 Beroepsvorming en professionalisering
Het ontstaan van beroepen is een wisselwerking tussen spontane ontwikkelingen en pogingen tot actieve sturing.
1.2.1 De psycholoog
In 1938 wordt de NIPP opgericht (Nederlandsch Instituut van Praktizeerend Psychologen), de voorloper van de NIP. Het doel
is om voor psychologen een vergelijkbare wettelijke erkenning te krijgen als voor artsen. Ze pleitten voor een extra
‘praktijkjaar’ na de academische opleiding met een psychologenexamen, om de titel ‘psycholoog’ te mogen voeren.
In 1971 besloot de overheid om de titel ‘psycholoog’ wettelijk te beschermen, maar dan gekoppeld aan het doctoraal
examen (nu master). In 1988 wordt de titelbescherming echter weer afgeschaft.
1.2.2 De psychotherapeut
De psychotherapie is een stuk ouder en aanvankelijk exclusief medisch. In 1930 werd de NVP (Nederlandse Vereniging
voor Psychotherapie) opgericht, waarvan alleen medici lid mochten worden. Vanaf de jaren 50 speelden psychologen een
rol bij het ontstaan van nieuwe therapievormen, zoals gedragstherapie.
In 1967 wordt de NVP opengezet voor niet-medici, mits ze een gedegen psychotherapeutische opleiding hebben gehad.
De NVP ontwikkelde een overkoepelend kwalificatieregeling, en dit leidde in 1986 tot Interimregister Psychotherapeut.
Er kwam een nieuwe postdoctorale opleiding van 4 jaar binnen zeven opleidingsinstituten → RINO’s (Regionale
Instituten voor Nascholing en Opleiding in de ggz).
1.2.3 De klinisch psycholoog
Psychologen die werkzaam waren in de psychiatrie wilden een opleiding om hen gelijkwaardig te maken aan
psychiaters: een specialistische opleiding tot klinisch psycholoog van 3-4 jaar.
Dat plan stuitte op verzet van andere psychologen, omdat er dan een niveauverschil tussen psychologen onderling zou
ontstaan. Het compromis werd een registratieregeling. In 1966 stelde het NIPP een ‘Register van klinisch psychologen,
werkzaam in ziekenhuizen of psychiatrische inrichtingen’ in; vijf jaar later uitgebreid naar psychologen in de ambulante
zorg. De eisen werden geleidelijk opgehoogd en begin jaren 90 ontstond een volwaardige postdoctorale opleiding tot
klinisch psycholoog.
1.3 De Wet BIG en de introductie van de gz-psycholoog
De Wet uitoefening geneeskunst (WUG) uit 1865 sloot steeds minder aan bij de snelle ontwikkelingen in de zorg, en
daarom ontstond in 1993 de Wet BIG (Beroepen in de Individuele Gezondheidszorg).
BIG-registratie
Doelen zijn 1. het bevorderen van de kwaliteit van de beroepsuitoefening en 2. de bescherming van cliënten tegen ondeskundig en
onzorgvuldig handelen van beroepsbeoefenaars.
De gz-psycholoog is opgenomen als registerberoep: beroepen die het meest uitgebreid gereguleerd zijn. Er zijn er 10 en samen
worden ze ‘artikel 3-beroepen’ genoemd. Voor ‘artikel 34-beroepen’ geldt een lichtere regeling (paramedische beroepen). Voor de artikel
3-beroepen gelden 6 regelingen:
1. Wettelijke registratie van beroepsbeoefenaars in het BIG-register. Zodat men na kan gaan of iemand gekwalificeerd is.
2. Titelbescherming. Alleen BIG-ingeschrevenen mogen de titel dragen, zodat de titel fungeert als kwaliteitswaarborg.
, 3. Wettelijk voorgeschreven opleidingseisen. Wettelijk vastgelegd aan welke eisen de opleiding moet voldoen. Voor gz-
psycholoog is dat het ‘Besluit gezondheidszorgpsycholoog’ (1998).
4. Periodieke registratie / herregistratie. Beroepsbeoefenaars moeten zich elke 5 jaar opnieuw registreren. Voor nu hoeven gz-
psychologen alleen maar aan te tonen dat ze voldoende werkzaam zijn geweest in hun vak.
5. Wettelijk tuchtrecht. Beroepsbeoefenaars die hun werk niet naar behoren verrichten, kunnen een maatregel opgelegd krijgen,
variërend van waarschuwing tot doorhalen registratie.
6. Voorbehouden handelingen. Handelingen die alleen door geregistreerde beroepsbeoefenaars verricht mogen worden, zoals
het voorschrijven van medicijnen. Voor gz-psychologen gelden geen voorgeschreven behandelingen.
In 1993 werden zoals psychotherapeut als klinisch psycholoog aangemerkt als registerberoep, maar in 1995 werd het
beroep klinisch psycholoog geschrapt en kwam gezondheidszorgpsycholoog daarvoor in de plaats.
Dit kwam omdat werkgevers en zorgverzekeraars de opleiding tot klinisch psycholoog te lang vonden duren en te
specialistisch voor een basisberoep. Er was behoefte een regeling voor generalistische professionals. De klinisch
psycholoog wordt nu gezien als specialisme van de gz-psycholoog.
De overheid besloot voor psychologen en pedagogen een gezamenlijke BIG-kwalificatie te maken.
De gz-psycholoog onderscheidt zich van de psychotherapeut door een breder deskundigheidsgebied, met naast
behandeling ook diagnostiek, indicatiestelling en ‘overige taken’. Ook op gebied van behandeling wordt onderscheid
gemaakt met psychotherapeuten.
De postdoctorale gz-opleiding is tweejarig fulltime, met een combinatie van praktijkopleiding en cursorisch onderwijs.
Per 1 april 1998 werd de gezondheidszorgpsycholoog opgenomen als basisberoep in de Wet BIG. In 2005 volgt de
erkenning van klinisch psycholoog als specialisme van de gz-psycholoog. In 2008 gevolgd voor neuropsycholoog.
Zie figuur 1.1 p. 25 voor het beroepsgebouw psychologen in de gezondheidszorg.
1.4 Van papieren beroep tot bloeiende professie: de gz-psycholoog van 1998-2020
In januari 1998 startten de eerste gz-opleidingen, en er is een overgangsregeling voor psychologen die al werkzaam zijn
in de gezondheidszorg. In 2000 waren er 12.000 geregistreerde gz-psychologen (een derde is pedagoog).
Er waren aanvankelijk 84 opleidingsplaatsen per jaar, maar dat bleek te weinig. Het neemt snel toe in de jaren erna. De
gz-opleiding wordt steeds meer gezien als een natuurlijk vervolg op de universitaire opleiding en als noodzakelijke
kwalificatie voor een loopbaan in de gezondheidszorg.
De huidige stand van zaken wordt afgebeeld in figuur 1.2 p. 26.
Gz-psychologen zijn merendeels vrouw (6 op 7), betrekkelijk jong (helft < 40 jaar) en het overgrote deel is daadwerkelijk
werkzaam als gz-psycholoog. De gz-psycholoog heeft zich inhoudelijk geprofileerd als ‘moderne’ zorgprofessional.
Gz-psychologen zijn in vrijwel alle sectoren van de gezondheidszorg werkzaam. Zie ook figuur 1.3 p. 27.
In 2014 werd de ggz gereorganiseerd en opgedeeld in generalistische basis-ggz en gespecialiseerde ggz. Binnen de
generalistische ggz had de gz-psycholoog een centrale plaats, maar in de gespecialiseerde ggz mochten ze alleen onder
verantwoordelijkheid van een hoofdbehandelaar (psychiater, klinisch psycholoog, psychotherapeut) handelen.
In 2017 kreeg de gz-psycholoog ook een plek in de gespecialiseerde ggz. In het Kwaliteitsinstituut GGZ werd
‘hoofdbehandelaar’ vervangen door ‘regiebehandelaar’ en mochten ook gz-psychologen regiebehandelaar worden.
Buiten de ggz is de BIG-registratie niet altijd noodzakelijk om zelfstandig te handelen. Wel in ziekenhuizen, maar bv.
niet in de ouderenzorg. Deels komt dit door gebrek aan opleidingsplaatsen in die sectoren.
De zorg voor kinderen en jeugdigen gaat via een aparte opleidingsroute. In de jeugdzorg heeft de gz-psycholoog niet
dezelfde positie als in andere sectoren. Sinds 2013 heeft de jeugdzorg een eigen wettelijk kader: het Kwaliteitsregister
Jeugd. Daarin hebben de orthopedagoog-generalist, kinder- en jeugdpsycholoog NIP en gz-psycholoog gelijke positie.
1.5 Tot slot
Opname in de Wet BIG was de start van de ontwikkeling van de gz-psycholoog – meestal is dat andersom. Het heeft de
positie van psychologen en pedagogen aanzienlijk verbetert, om drie redenen:
1. Het leidde tot aanzienlijke verhoging van de opleidingsstandaard voor psychologen in de gezondheidszorg.
2. Het droeg bij aan de emancipatie van de psycholoog t.o.v. andere disciplines, m.n. artsen en psychiaters.
3. Het heeft gezorgd voor een duidelijk herkenbare en afgebakende beroepsgroep, met eigen identiteit en infrastructuur,
zoals een eigen tijdschrift (GZ-psychologie, 2009) en beroepsvereniging (NVGzP, 2013).
Er zijn ook zaken die nog verbeterd zouden kunnen worden, zoals:
1. De onduidelijke inhoudelijke afbakening t.o.v. de psychotherapeut en de klinisch psycholoog.
2. De onduidelijkheid over aparte verenigingsregistraties, zoals ‘gedragstherapeut’ of ‘relatietherapeut’. Hoe verhoudt zich
dat t.o.v. de gz-psycholoog?
3. De toegankelijkheid van het beroep: de uitstroom uit de masteropleiding is veel groter de plekken in de gz-opleidingen.
