Persoonlijkheidsstoornissen
Inhoudsopgave
HC 1 – Introductie, beschrijving van de diagnose en assessment van de DSM-V
persoonlijkheidsstoornissen ......................................................................................................... 4
Persoonlijkheidsstoornis .................................................................................................................. 4
DSM Persoonlijkheidsstoornissen ..................................................................................................... 5
Cluster A à bizarre, excentrieke cluster ............................................................................................ 6
Cluster B à emotionele, dramatische en impulsieve cluster .............................................................. 7
Cluster C à angstige cluster ............................................................................................................ 9
Alternatieve model à kritiek op het voorgaande model .....................................................................11
Veranderingen in het Alternatieve model ..........................................................................................13
Assessment van persoonlijkheidsstoornissen ..................................................................................15
HC 2 – Epidemiologie, verloop & risicofactoren van persoonlijkheidsstoornissen ........................... 17
Prevalentie .....................................................................................................................................17
Stabiliteit ........................................................................................................................................17
Verloop ..........................................................................................................................................18
Cross-culturele aspecten ................................................................................................................20
Geslachtsverschillen ......................................................................................................................21
Comorbiditeit .................................................................................................................................21
Etiologie gen-omgevingsinteractie à het ontstaan van de stoornis ....................................................24
HC 3 – Cluster C persoonlijkheidsstoornissen en Assessment ....................................................... 31
DSM-V criteria.................................................................................................................................32
Etiologie à gen-omgevingsinteractie ...............................................................................................33
Afhankelijke persoonlijkheidsstoornis ..............................................................................................35
Vermijdende persoonlijkheidsstoornis .............................................................................................37
Obsessieve-compulsieve persoonlijkheidsstoornis ..........................................................................39
Drie huidige grote studies over de cluster C persoonlijkheidsstoornissen ...........................................39
Assessment van persoonlijkheidsstoornissen in de klinische praktijk .................................................40
Persoonlijkheidsstoornis assessment instrumenten .........................................................................41
Multidimensionele benadering ........................................................................................................43
Persoonlijkheidsstoornissen en somatische stoornis ........................................................................44
HC 4 – Cluster B à antisociale persoonlijkheidsstoornis en psychopathie ..................................... 45
Psychopathie ..................................................................................................................................45
Antisociale persoonlijkheidsstoornis door de DSM’en heen ...............................................................47
Etiologie à verklaringen voor antisociaal gedrag..............................................................................49
, Pathways naar antisociaal gedrag à een framework om diagnostiek te verbeteren en therapeutische
interventies op maat te maken .........................................................................................................50
Behandeling van antisociale persoonlijkheidsstoornis en psychopathie .............................................52
De ervaring van antisociale persoonlijkheidsstoornis-patiënten met hun therapeuten ........................54
Geschikte therapeuten voor antisociale persoonlijkheidsstoornis-patiënten ......................................55
HC 5 – Borderline persoonlijkheidsstoornis .................................................................................. 56
Criteria voor borderline persoonlijkheidsstoornis ..............................................................................56
Kenmerken van borderline persoonlijkheidsstoornis .........................................................................57
Alternatief model voor borderline persoonlijkheidsstoornis ...............................................................58
Borderline persoonlijkheidsstoornis en stigma .................................................................................59
Geschiedenis, epidemiologie en comorbiditeit .................................................................................60
Suïcide en zelfverwonding bij borderline...........................................................................................61
Verloop, prognose borderline persoonlijkheidsstoornis à 10 jaar follow-up ......................................62
Ontwikkeling van borderline persoonlijkheidsstoornis .......................................................................63
Emotieregulatie en hechting bij borderline persoonlijkheidsstoornis ..................................................65
Diathese stress modellen ................................................................................................................66
Big Five en borderline persoonlijkheidsstoornis ................................................................................67
HC 6 – Schematherapie ................................................................................................................ 68
Ontstaan van Schematherapie ........................................................................................................68
Schematherapie .............................................................................................................................69
Schematherapie à modellen .........................................................................................................70
Vroege maladaptieve schema’s (EMS) ..............................................................................................71
Voortbestaan van schema’s.............................................................................................................72
Modus (gemoedstoestanden) ..........................................................................................................73
Nieuwe ‘core’ emotionele behoeftes? ..............................................................................................74
Schema assessment.......................................................................................................................75
HC 7 – Narcistische en histrionische persoonlijkheidsstoornis ...................................................... 76
Narcistische persoonlijkheidsstoornis .............................................................................................76
Alternatief model voor narcistische persoonlijkheidsstoornis ............................................................77
Narcisme in de diepte en verdere kenmerken ...................................................................................78
Risicofactoren voor narcistische persoonlijkheidsstoornis ................................................................80
Theorieën over narcistische persoonlijkheidsstoornis .......................................................................80
Subtypes van narcistische persoonlijkheidsstoornis à overt – covert ...............................................82
Assessment van narcistische persoonlijkheidsstoornis .....................................................................83
Histrionische/theatrale persoonlijkheidsstoornis ..............................................................................84
Overeenkomst en verschil met andere persoonlijkheidsstoornissen ..................................................84
Histrionische persoonlijkheidsstoornis in de diepte ..........................................................................86
2
, Gender, comorbiditeit en assessment bij histrionische persoonlijkheidsstoornis ................................86
Alternatieve model à persoonlijkheidsstoornissen – trait specified ..................................................88
Therapie en interpersoonlijk geweld voor histrionische persoonlijkheidsstoornis ................................88
HC 8 – Schizotypische, Schizoïde en paranoïde persoonlijkheidsstoornis ...................................... 90
Paranoïde persoonlijkheidsstoornis .................................................................................................90
Schizoïde persoonlijkheidsstoornis ..................................................................................................91
Schizotypische persoonlijkheidsstoornis..........................................................................................91
Overeenkomsten en verschillen tussen cluster A stoornissen ............................................................93
Schizofrenie spectrum stoornis en cluster A stoornissen ...................................................................94
Ontwikkeling van schizotypische persoonlijkheidsstoornis ................................................................95
Schizotypie .....................................................................................................................................96
Schizotypie en schizofrenie .............................................................................................................97
Assessment van schizotypische persoonlijkheidsstoornis .................................................................98
Schizoïde persoonlijkheidsstoornis in de diepte................................................................................98
Paranoïde persoonlijkheidsstoornis in de diepte ...............................................................................99
Theoretische benaderingen voor paranoïde persoonlijkheidsstoornis .............................................. 100
Instandhouding van paranoïde patronen ........................................................................................ 100
HC 9 – Mentalization Based Treatment ........................................................................................ 101
Mentaliseren ................................................................................................................................ 101
Hoe ziet goede mentalisatie eruit? ................................................................................................. 102
Ontwikkeling van mentaliseren à assumpties ............................................................................... 102
Epistemisch vertrouwen en pre-mentaliserende modi..................................................................... 104
Borderline persoonlijkheidsstoornis vanuit MBT .............................................................................. 105
Theorie in praktijk à attitudes en interventies ................................................................................ 105
Interventies .................................................................................................................................. 106
MBT behandeling à evidence-based ............................................................................................ 108
LEGENDA:
- Rood = begrip
- Blauw = auteur of een belangrijk persoon
- Schuingedrukt = voorbeeld
- Dikgedrukt of onderstreept = belangrijk woord (maakt het makkelijk om de tekst in 1x
te begrijpen wanneer je het al geleerd hebt)
- Plaatje = uitleg bij een afbeelding
- Tekst in een kader = niet besproken tijdens het hoorcollege, maar misschien toch
tentamenstof
3
, HC 1 – Introductie, beschrijving van de diagnose en
assessment van de DSM-V persoonlijkheidsstoornissen
Persoonlijkheid = langdurig patroon van (1) waarnemen, (2) omgaan met en (3) denken over de
omgeving en zichzelf die worden vertoond in een breed scala van sociale en persoonlijke contexten
Persoonlijkheidsstoornis
Persoonlijkheidsstoornis (PS) = een langdurig en blijvend patroon van innerlijke ervaring en gedrag
dat afwijkt van de verwachtingen van de cultuur van een individu
- Het is inflexibel en pervasief = in meerdere levensdomeinen aanwezig
- Begint in de adolescentie of vroege volwassenheid
- Is stabiel over tijd
- Leidt tot klinisch significant lijden of beperkingen op sociaal/beroepsmatig gebied of
andere gebieden van functioneren
- Zijn egosyntonisch = in overeenstemming met het zelfbeeld à de persoon merkt zelf dus
niet dat hij/zij een stoornis heeft, omdat hij of zij altijd zo is geweest (maar het interfereert
wel met het interpersoonlijk functioneren)
De drie P’s
Iemand heeft een persoonlijkheidsstoornis wanneer er voldaan wordt aan de drie P’s:
1. Pervasief = in meerdere levensdomeinen aanwezig (werk, school, sport, vrienden)
2. Persistent = aanhoudend voor een langere tijd (jarenlang)
3. Pathologisch = abnormaal gedrag dat storend is in de relatie met zichzelf, anderen of de
omgeving. Het gedrag is afwijkend van de norm
De DSM is een bundel die onder andere alle persoonlijkheidsstoornissen beschrijft. Hierin worden
de volgende dingen beschreven:
- Beschrijving van de criteria
- Diagnostische kenmerken
- Geassocieerde kenmerken ter ondersteuning van de diagnose
- Prevalentie
- Ontwikkeling en beloop
- Risicofactoren en prognostische factoren = de situatie, toestand of karakteristiek van een
persoon waar men rekening mee houdt bij het opstellen van een prognose
- Cultuurgebonden diagnostische aspecten
- Geslachtsgebonden diagnostische aspecten
- DiXerentiële diagnose = alternatieve diagnose voor de stoornis
Algemene criteria voor de DSM-V persoonlijkheidsstoornissen
A. Een langdurig patroon (minstens 5 jaar) van innerlijke ervaring en gedrag dat opmerkelijk
afwijkt van de verwachting van het individu zijn/haar samenleving (wat acceptabel is en
getolereerd wordt) à dit patroon wordt gemanifesteerd in twee of meer van de volgende
gebieden:
1. Cognitie = manieren om het zelf, anderen en gebeurtenissen waar te nemen
2. AXectiviteit = het bereik, de intensiteit, aansprakelijkheid en geschiktheid van
emotionele reacties
3. Interpersoonlijk functioneren = interactie met andere personen, het wel of niet
kunnen vormen van relaties
4
, 4. Impulscontrole = iemand met een antisociale persoonlijkheidsstoornis heeft moeite
met remmen van impulsen, plaatsen in anderen. Ook zijn ze gericht op korte termijn
bevrediging van behoeftes
B. Het patroon is inflexibel en pervasief over een groot bereik van persoonlijke en sociale
situaties
C. Het langdurige patroon leidt tot klinisch significant lijden of beperkingen in sociale,
beroepsmatige of andere belangrijke gebieden van functioneren = functionele beperking en
leed
D. Het patroon is stabiel en van lange duur, het begin kan teruggebracht worden naar
tenminste adolescentie of vroege volwassenheid
E. Het langdurige patroon kan niet beter verklaard worden als een manifestatie of gevolg van
een andere mentale stoornis
F. Het blijvende patroon is niet te wijten aan de directe fysiologische eXecten van een middel
(drugsgebruik, medicatie of andere medische aandoeningen zoals hoofdtrauma)
à De laatste twee punten (E & F) zijn de exclusiecriteria
Persoonlijkheidskenmerken die de persoonlijkheidsstoornis definiëren moeten worden
onderscheiden van persoonlijkheidskenmerken die zijn ontstaan als reactie op specifieke
situationele stressoren of voorbijgaande mentale toestanden (depressieve gevoelens)
DSM Persoonlijkheidsstoornissen
De persoonlijkheidsstoornissen die werden beschreven in de DSM-IV zijn behouden in de DSM-V,
maar onderzoekers en clinici hebben in de DMS-V gezocht naar verbeteringen om
persoonlijkheidsstoornissen te beschrijven, te clusteren en te diagnosticeren. Dit alternatieve
model is toegevoegd in de appendix van de DSM-V, onder de naam ‘alternatieve model’,
‘dimensionele model’, ‘hybrid-categorical-dimensional model’ of ‘experimentele model’
De drie clusters van persoonlijkheidsstoornissen in de DSM (voorheen ‘Axis II’)
Cluster Specifieke persoonlijkheidsstoornissen Karakteristieken %
Cluster A Paranoïde persoonlijkheidsstoornis Excentriek 4%
Excentrieke, vreemde Schizoïde persoonlijkheidsstoornis Vreemd
cluster Schizotypische persoonlijkheidsstoornis Raar
Cluster B Borderline persoonlijkheidsstoornis Dramatisch 3.5 – 4%
Emotionele cluster Narcistische persoonlijkheidsstoornis Emotioneel
Theatrale/histrionische Onvoorspelbaar
persoonlijkheidsstoornis Grillig, wild
Antisociale persoonlijkheidsstoornis “Het draait allemaal
om mij”
Cluster C Afhankelijke persoonlijkheidsstoornis Angstig 3 – 9%
Angstige cluster Vermijdende persoonlijkheidsstoornis Bang
Obsessief-compulsieve Bezorgd
persoonlijkheidsstoornis
à Uiteindelijk lijdt 10.5% tot 12% van de algemene populatie aan een persoonlijkheidsstoornis
5
,Cluster A à bizarre, excentrieke cluster
Persoonlijkheidsstoornis Beschrijving
Paranoïde persoonlijkheidsstoornis Wantrouwen, achterdochtig
Schizoïde persoonlijkheidsstoornis Onthechting van sociale relaties
Beperkt bereik van emotionele expressie
Schizotypische persoonlijkheidsstoornis Acuut ongemak in hechte relaties
Cognitieve en/of perceptuele vervorming
Excentriciteiten in gedrag
Paranoïde persoonlijkheidsstoornis
A. Voortdurend wantrouwen en achterdocht jegens anderen zodat hun motieven worden
geïnterpreteerd als kwaadwillig, beginnend in de vroege volwassenheid en aanwezig in
verschillende contexten, zoals aangegeven door vier (of meer) van de volgende criteria:
1. Vermoed, zonder voldoende basis, dat anderen hem/haar zullen uitbuiten, schaden of
bedriegen (wantrouwen)
2. Houdt zich bezig met ongerechtvaardigde twijfels over de loyaliteit of betrouwbaarheid
van vrienden en partners
3. Aarzelt om anderen in vertrouwen te nemen uit ongegronde angst dat de informatie
kwaadwillig tegen hem of haar zal worden gebruikt
4. Leest verborgen, vernederende of bedreigende betekenissen in vriendelijke
opmerkingen of gebeurtenissen
5. Koestert hardnekkig wrok = het niet vergeven van beledigingen, verwondingen of
vernederingen door anderen
6. Neemt aanvallen op zijn/haar karakter of reputatie waar die niet zichtbar zijn voor
anderen en reageert snel boos of in de tegenaanval (sensitief)
7. Heeft zonder rechtvaardiging terugkerende vermoedens over de trouw van de
echtgenoot of seksuele partner
B. Komt niet uitsluitend voor tijdens het verloop van schizofrenie, bipolaire stoornis,
depressieve stoornis met psychotische kenmerken of psychotische stoornis, en is niet toe
te schrijven aan de directe fysiologische eXecten van een andere medische aandoening
Schizoïde persoonlijkheidsstoornis
A. Een pervasief patroon van onthechting van sociale relaties en een beperkt bereik van
expressie van emoties in interpersoonlijke omgevingen, beginnend in de vroege
volwassenheid en aanwezig in verschillende contexten, zoals aangegeven door vier (of
meer) van de volgende criteria:
1. Verlangt noch geniet van hechte relaties, inclusief het deel uitmaken van een gezin
(onthechten uit relaties)
2. Kiest bijna altijd voor eenzame of geïsoleerde activiteiten
3. Heeft weinig of geen belangstelling voor seksuele ervaringen met een andere persoon
(kluizenaar)
4. Beleeft plezier aan weinig of geen activiteiten
5. Heeft geen andere goede vrienden of vertrouwelingen dan eerstegraads familieleden
6. Lijkt onverschillig of ongeïnteresseerd voor de lof of kritiek van anderen
7. Vertoont emotionele kilte, afstandelijkheid of afgevlakte aXectiviteit
B. Komt niet uitsluitend voor tijdens het verloop van schizofrenie, bipolaire stoornis,
depressieve stoornis met psychotische kenmerken, psychotische stoornis of
autismespectrumstoornis, en is niet toe te schrijven aan de fysiologische eXecten van een
andere medische aandoening
6
,Mensen met een schizoïde persoonlijkheidsstoornis worden weinig gezien in de Geestelijke
Gezondheidszorg (GGZ), omdat de persoon zelf geen last heeft van zijn stoornis (egosyntoon). Vaak
worden ze dan ook gestuurd door vrienden of familie die er wel last van hebben
Schizotypische persoonlijkheidsstoornis
A. Een pervasief patroon van sociale en interpersoonlijke gebreken, gekenmerkt door acuut
ongemak met, en verminderde capaciteit voor, nauwe relaties en ook door cognitieve of
perceptuele vervormingen en excentrieke gedragingen, beginnend in de vroege
volwassenheid en aanwezig in verschillende contexten, zoals aangegeven door vijf (of
meer) van de volgende criteria:
1. Denkbeelden van referentie (met uitzondering van wanen van referentie)
2. Vreemde overtuigingen of magisch denken dat het gedrag beïnvloedt en niet strookt met
de subculturele normen (bijgelovigheid, geloof in helderziendheid, telepathie, of "zesde
zintuig", bizarre fantasieën of preoccupaties)
3. Ongewone perceptuele ervaringen, inclusief lichamelijke illusies
4. Vreemd denken en spreken (vaag, indirect, metaforisch, overdreven of stereotypisch)
5. Achterdocht of paranoïde ideeën
6. Ongepaste of beperkte aXecten
7. Gedrag of uiterlijk dat vreemd, excentriek of eigenaardig is
8. Gebrek aan goede vrienden of vertrouwelingen buiten eerstegraads familieleden
9. Buitensporige sociale angst die niet vermindert naarmate men meer vertrouwd raakt, en
die gepaard gaat met paranoïde angsten in plaats van negatieve oordelen over zichzelf
B. Komt niet uitsluitend voor tijdens het verloop van schizofrenie, bipolaire stoornis,
depressieve stoornis met psychotische kenmerken, psychotische stoornis of
autismespectrumstoornis
Cluster B à emotionele, dramatische en impulsieve cluster
Persoonlijkheidsstoornis Beschrijving
Borderline persoonlijkheidsstoornis Instabiliteit van intermenselijke relaties, zelfbeeld en
aXecten
Uitgesproken impulsiviteit
Narcistische persoonlijkheidsstoornis Grootheidswaanzin, behoefte aan bewondering en
gebrek aan empathie
Theatraal/histrionische Overmatige emotionaliteit en aandacht vragen
persoonlijkheidsstoornis
Antisociale persoonlijkheidsstoornis Minachting voor en schending van de rechten van anderen
Borderline persoonlijkheidsstoornis
A. Een pervasief patroon van instabiliteit van interpersoonlijke relaties, zelfbeeld en
aXecten, en uitgesproken impulsiviteit, beginnend in de vroege volwassenheid en
aanwezig in verschillende contexten, zoals aangegeven door vijf (of meer) van de volgende
criteria:
1. Verwoede pogingen om echte of ingebeelde verlating te vermijden
2. Een patroon van onstabiele en intense interpersoonlijke relaties gekenmerkt door
afwisselende uitersten van idealisering en devaluatie
3. Identiteitsverstoring à duidelijk en aanhoudend instabiel zelfbeeld of zelfbesef
4. Impulsiviteit op ten minste twee gebieden die potentieel schadelijk zijn voor zichzelf
(uitgaven, seks, drugsmisbruik, roekeloos rijden, eetbuien)
5. Herhaaldelijk suïcidaal gedrag, gebaren of bedreigingen, of zelfmutilatie
7
, 6. AXectieve instabiliteit door een duidelijke reactiviteit van de stemming (intense
episodische dysforie, prikkelbaarheid of angst die gewoonlijk enkele uren en zelden
langer dan enkele dagen duren)
7. Chronische gevoelens van leegte
8. Ongepaste, intense woede of moeilijkheden om woede onder controle te houden
(frequente uitbarstingen van woede, voortdurende woede, terugkerende fysieke
gevechten)
9. Voorbijgaande, stress gerelateerde paranoïde ideeën of ernstige dissociatieve
symptomen
Narcistische persoonlijkheidsstoornis
A. Een pervasief patroon van grootsheid (in fantasie of gedrag), behoefte aan bewondering en
gebrek aan empathie, beginnend in de vroege volwassenheid en aanwezig in verschillende
contexten, zoals aangegeven door vijf (of meer) van de volgende criteria:
1. Heeft een grandioos gevoel van eigenwaarde (overdrijft prestaties en talenten, verwacht
erkend te worden als superieur zonder evenredige prestaties)
2. Houdt zich bezig met fantasieën over onbeperkt succes, macht, schittering,
schoonheid of ideale liefde
3. Gelooft dat hij/zij "speciaal" en uniek is en alleen begrepen kan worden door, of
geassocieerd moet worden met andere bijzondere of hooggeplaatste mensen (of
instellingen)
4. Verlangt buitensporige bewondering
5. Heeft een gevoel van aanspraak = onredelijke verwachtingen van een bijzonder
voordelige behandeling of automatische naleving van zijn/haar verwachtingen
6. Is interpersoonlijk uitbuitend = maakt misbruik van anderen om zijn of haar eigen
doelen te bereiken
7. Gebrek aan empathie à is niet bereid de gevoelens en behoeften van anderen te
erkennen of zich ermee te identificeren
8. Is vaak jaloers op anderen of gelooft dat anderen jaloers op hem of haar zijn
9. Vertoont arrogant, hooghartig gedrag of houding
Mensen met een narcistische persoonlijkheidsstoornis zijn erg lastig om te behandelen, en om er
een therapeutische relatie mee aan te gaan
Theatrale/histrionische persoonlijkheidsstoornis
A. Een pervasief patroon van buitensporige emotionaliteit en aandacht vragen, beginnend in
de vroege volwassenheid en aanwezig is in verschillende contexten, zoals aangegeven door
vijf (of meer) van de volgende criteria:
1. Voelt zich ongemakkelijk in situaties waarin hij/zij niet het middelpunt van de
belangstelling is
2. Interactie met anderen wordt vaak gekenmerkt door ongepast seksueel verleidelijk of
provocerend gedrag
3. Vertoont snel wisselende en oppervlakkige expressie van emoties
4. Gebruikt consequent het fysieke uiterlijk om de aandacht op zichzelf te vestigen
5. Heeft een buitensporig impressionistische en weinig gedetailleerde stijl van spreken à
heel snel praten, van de hak op de tak springen, veel praten maar weinig zeggen van
betekenis
6. Vertoont zelfdramatisering, theatraliteit en overdreven uiting van emoties
7. Is suggestief = gemakkelijk beïnvloedbaar door anderen of omstandigheden
8. Relaties worden intiemer beschouwt dan ze in werkelijkheid zijn
8
