PB1302 Wetenschapsfilosofie Deel 1 Kenleer
Deel 1 Kenleer................................................................................................................................................................3
Introductie: tussen Scepticisme en Wetenschap (pp. 11-14).....................................................................................3
Introductie op deel I: Philosophy of Knowledge (pp. 17-18)....................................................................................3
1.1 Antieke Griekse filosofie..........................................................................................................................................4
H1 Out of the Cave: Rationalism and Empiricism in Antiquity (pp. 19-40).............................................................4
1.1 Introductie......................................................................................................................................................4
1.2 Plato’s rationalisme........................................................................................................................................4
1.3 Aristoteles’ empirisme...................................................................................................................................5
Biografieën..........................................................................................................................................................7
Samenvatting.......................................................................................................................................................7
Antieke Griekse filosofie (samenvatting digitale werkboek)....................................................................................8
Twijfel aan de empirie.........................................................................................................................................8
Het rationalisme van Plato...................................................................................................................................9
Syllogismen.........................................................................................................................................................9
Aristoteles..........................................................................................................................................................10
1.2 Revolutie.................................................................................................................................................................11
H2 Beyond the Pillars of Hercules: A New (Philosophy of) Science (pp. 41-60)...................................................11
2.1 Introductie....................................................................................................................................................11
2.2 Het Aristoteles-Middeleeuwse wereldbeeld................................................................................................11
2.3 Bacons nieuwe methodologie......................................................................................................................12
2.4 De wetenschappelijke revolutie...................................................................................................................13
2.5 Balans opmaken: de hoofdkenmerken van de wetenschappelijke revolutie...............................................13
Biografieën........................................................................................................................................................14
Samenvatting.....................................................................................................................................................14
Revolutie (samenvatting digitale werkboek)...........................................................................................................16
Een sprong door de tijd......................................................................................................................................16
De copernicaanse revolutie................................................................................................................................16
Een nieuwe methode..........................................................................................................................................17
1.3 Verlichting...............................................................................................................................................................18
H3 Behind a Veil of Ideas: Early modern Rationalism and Empiricism (pp. 61-89)..............................................18
3.1 Introductie....................................................................................................................................................18
3.2 René Descartes’ rationalisme.......................................................................................................................18
3.3 De Britse empiristen....................................................................................................................................19
3.3.1 John Locke..........................................................................................................................................19
3.3.2 George Berkeley.................................................................................................................................20
3.3.3 David Hume........................................................................................................................................21
Biografieën........................................................................................................................................................22
Samenvatting.....................................................................................................................................................22
Verlichting (samenvatting digitale werkboek)........................................................................................................23
René Descartes...................................................................................................................................................23
John Locke.........................................................................................................................................................23
George Berkeley................................................................................................................................................24
David Hume.......................................................................................................................................................24
1.4 Grenzen aan de wetenschap....................................................................................................................................26
H4 The Limits of Science: Hume and Kant on Human Knowledge (pp. 89-126)..................................................26
4.1 Introductie....................................................................................................................................................26
4.2 David Hume en de ‘science of man’............................................................................................................26
4.2.1 My own life (autobiografie Hume).....................................................................................................26
, 4.2.2 Hume’s filosofie..................................................................................................................................26
4.3 Immanuel Kant en de ‘limits of knowledge’...............................................................................................29
4.3.1 Kants kritiek op pure rede...................................................................................................................30
4.3.2 De synthetische a priori.......................................................................................................................30
4.3.3 De noumenale en fenomenale wereld.................................................................................................31
4.3.4 De logische stadia van kennis.............................................................................................................31
4.3.5 De grenzen van kennis........................................................................................................................32
Biografieën........................................................................................................................................................33
Samenvatting.....................................................................................................................................................33
Grenzen aan de wetenschap (samenvatting digitale werkboek)..............................................................................34
A science of man................................................................................................................................................34
A philosophy of science.....................................................................................................................................34
Kants kijk op kennis..........................................................................................................................................35
Synthetische a priori..........................................................................................................................................36
Dooremalen, H., De Regt, H. C., & Schouten, M. (2007). Exploring Humans: An Introduction to the Philosophy of the
Social Sciences (6e ed.). Amsterdam, Nederland: Boom.
,Deel 1 Kenleer
Introductie: tussen Scepticisme en Wetenschap (pp. 11-14)
Wetenschap wordt vaak gezien als de ultieme bekroning van de menselijke geest, het heeft veel voor ons betekent en de
grenzen zijn verder verlegd dan we voor mogelijk hielden. Hierdoor lijkt het erop dat de wetenschap geen grenzen kent
en uiteindelijk al onze problemen op zal lossen. Het lijkt ons een steeds beter begrip van de realiteit te geven, de
wetenschap lijkt daarin superieur aan andere pogingen om kennis te verkrijgen: haar wetten geven zekerheid.
Velen geloven daarom dat we in een tijd van zekerheid leven. Maar klopt dat wel? Kan de wetenschap werkelijk de
natuur weerspiegelen in zijn theorieën? En zullen we ooit iets met absolute zekerheid kunnen weten? Elke
wetenschappelijke oplossing roept weer nieuwe mysteries op. David Gross zei (2004; uitreiking Nobelprijs voor de
natuurkunde) ‘onwetendheid is het belangrijkste product van kennis’.
In het boek ‘What We Believe but Cannot Prove: Today's Leading Thinkers on Science in the Age of Certainty’ (John
Brockman) biechten filosofen en wetenschappers op wat ze voor waar aannemen, maar geen bewijs voor hebben. Dat
laat zien dat er veel is dat we niet weten en waarschijnlijk nooit zullen weten. In de woorden van Francis Bacon: de
menselijke geest is geen ‘perfecte spiegel’, maar een ‘misvormde spiegel’; vol bijgeloof en bedrog. Dus hoe kunnen we
ooit daarmee de werkelijkheid met zekerheid zien?
Misschien moet de conclusie zijn dat we niets met zekerheid weten en dat nooit zullen doen. Volgens sceptici zijn
wetenschappers dogmatische gelovigen. Deze sceptici (postmodernisten en relativisten) vinden dat er geen bewijs is in
wetenschap, maar dat het berust op geloof. Wetenschap is het product van gefaalde ideologieën vanuit de
wetenschappelijke revolutie en de verlichting (Karl Marx, Richard Lewontin); er is geen objectieve observatie en geen
waarheid in wetenschappelijke theorieën. Er is in feite meer dan één waarheid. Paul Feyerabend, in zijn boek ‘Against
Method’, zegt: ‘wetenschap ligt dichter bij mythe dan de wetenschappelijke filosofie wil toegeven. Het is een van de
vele vormen van denkwijzen die door mensen is bedacht, en is niet per se de beste’. In plaats van alleen de
wetenschappelijke methode zouden alle benaderingen toegestaan moeten zijn.
Dit debat tussen sceptici en wetenschappers komt steeds terug in dit boek en het gaat over de vragen of er iets speciaals
is aan de wetenschappelijke methode, of we echte kennis kunnen hebben, of er echte kennis is en hoe we dat kunnen
bereiken.
Deze nieuwe versie van het boek heeft een andere ondertitel dan eerdere versies, waardoor het duidelijker wordt dat we,
in historisch opzicht, de wetenschapsfilosofie in het algemeen onderzoeken, met nadruk op de wetenschap van de
economie, psychologie en sociologie.
Deel I gaat over de oude Grieken: wat is de bron van kennis? Is het de rede (Plato) of toch zintuiglijke ervaringen
(Aristoteles)? Na een kort gedeelte over de wetenschappelijke revolutie, gaat het verder over moderne herformuleringen
van de oude doctrines van rationalisme en empirisme.
Deel II laat zien hoe de vraag over kennis een nieuwe vorm krijgt: wat is wetenschap en hoe verschilt het van niet-
wetenschap? Het gaat over de belangrijke standpunten van de 19e en 20e eeuw, met de belangrijkste focus op de sociale
wetenschappen. En of er een fundamenteel verschil is met de natuurwetenschappen. Eén ding is zeker aan het eind van
deel II; dit is niet het tijdperk van de zekerheid. Maar betekent dat dat we overgeleverd zijn aan het relativisme en
postmodernisme?
Deel III gaat over het meest plausibele begrip van wetenschap: een pragmatische versie van naturalisme. Gaat ervan uit
dat de realiteit complex is en de mens feilbaar, en dat dat in de weg staat in onze zoektocht naar zekerheid. Maar toch
wordt het postmodernisme verworpen en er wordt beargumenteerd dat de wetenschappelijke methode de beste methode
is. De toekomst ligt in het integreren van verschillende perspectieven, modellen, theorieën en concepten.
Introductie op deel I: Philosophy of Knowledge (pp. 17-18)
Hoe kunnen we kennis rechtvaardigen? Wat is de ultieme bron van kennis? Met welke methode kunnen we kennis
verkrijgen? In dit deel worden twee concurrerende benaderingen op deze vragen besproken: rationalisme (kennis is het
resultaat van het menselijk redeneervermogen) en empirisme (kennis wordt gegenereerd door onze zintuigen).
H1 gaat over de oude Grieken, H2 over de wetenschappelijke revolutie waarin nieuwe versies van empirisme en
rationalisme ontwikkeld worden. Francis Bacon produceerde een nieuwe versie van Aristoteles’ inductieve methode. H3
gaat over het empirisme van John Locke en het rationalisme van René Descartes en we gaan zien hoe het empirisme
drijft richting scepticisme over het bestaan van een materiële realiteit (Berkeley) en causaliteit en inductie (Hume). H4
laat zien dat het empirisme van Hume tot gevolg heeft dat wetenschappelijke kennis nu bestaat uit subjectieve
kenmerken, zoals passies en gewoonten. Het gaat verder met de reactie van Immanuel Kant op dit Humeaans
scepticisme, hij bewerkte een synthese tussen empirisme en rationalisme: kennis bestaat uit een zorgvuldige mix van
input vanuit de realiteit en de activiteiten van de menselijke geest.
,1.1 Antieke Griekse filosofie
H1 Out of the Cave: Rationalism and Empiricism in Antiquity (pp. 19-40)
1.1 Introductie
De vraag van Socrates (470-399 B.C.) ‘wat is kennis?’, en gerelateerde vragen, houden ons nog steeds bezig. Er zijn twee
concurrerende benaderingen hierop die traditioneel het debat domineerden: rationalisme en empirisme:
1. Rationalisme: ware kennis komt voort uit correct gebruik van ons redeneervermogen (intellect, rede of ratio).
Door te denken ontstaan ideeën en concepten die niet waren ontstaan als we alleen onze zintuigen hadden gebruikt.
Gebaseerd op de ideeën van Plato over de vraag van Socrates.
2. Empirisme: niet de rede, maar zintuiglijke ervaring (‘sense experience’) is de ultieme bron van kennis. Zintuigen
zijn betrouwbare indicatoren van hoe de werkelijkheid is.
Gebaseerd op de ideeën van Aristoteles (Plato’s leerling).
Plato en Aristoteles waren enorm invloedrijk in de middeleeuwen, maar tijdens de wetenschappelijke revolutie hechtte
men er geen geloof aan. Maar hun ideeën leefden daarna in nieuwe gedaanten op: modern rationalisme en empirisme.
1.2 Plato’s rationalisme
Plato (427-347 B.C.) wordt gezien als de eerste rationalist. Was leerling van Socrates en schreef filosofische werken, zoals
‘Theaetetus’, met daarin dialogen waarin Socrates een rol speelt (wat we weten over Socrates weten we hiervan) .
Socrates stelde vragen aan Atheners over het leven, middels dialektiek (d.m.v. tegenstellingen naar de waarheid zoeken) of
kruisverhoor. Hij noemde het zelf ‘intellectual midwifery’: anderen helpen filosoferen door de juiste vragen te stellen,
zodat ideeën geboren worden. ‘Not knowing’ is de enige zekerheid (aldus Socrates), en hij stelde vragen aan mensen die
zeiden dingen zeker te weten. Hij onderzocht concepten zoals schoonheid, gerechtigheid, moed, liefde, waarheid en
kennis door hun essenties te bepalen: gedeelde unieke identificerende eigenschappen.
Socrates was populair onder de jongeren, maar maakte vijanden met machtige mensen. Melatus klaagde Socrates aan;
vond dat hij de goden van de stad niet erkende en nieuwe godheden introduceerde. Daarom werd Socrates tot de dood
veroordeeld (middels de gifbeker). Plato heeft de stad Athene hiervoor nooit vergeven. Het werk van Socrates is niet
bewaard gebleven, maar Plato heeft over elk mogelijk filosofisch onderwerp veel geschreven.
Metafysica (ontologie)
De metafysica is een tak van de filosofie die de vraag stelt en beantwoordt: ‘waarom is er iets i.p.v. niets? Waar is de
wereld van gemaakt?’. Ook wel ontologie genoemd (naar Grieks ‘to on’; Engels ‘to be’). Al voor Plato was er veel debat
over wat bestaat en wat niet; over het onderscheid tussen: being (bestaan) en becoming (worden). Discussie tussen
Parminedes en Heraclites.
1. Heraclites van Efeze (600-540 B.C.) ‘The Obscure’.
Verandering (flux) is het hart van het bestaan; ‘nothing is, everything becomes’, ook wel ‘panta rei’ (alles
stroomt). Je kunt niet 2x in dezelfde rivier stappen omdat er steeds nieuw water langs je stroomt, en datzelfde geldt
ook voor de persoon die in het water stapt; alles verandert, waardoor je niet meer dezelfde bent als wie je gister
was. Dus: ‘nothing is, everything changes’. Door de steeds veranderende aard van verschijningen zijn de meeste
mensen niet instaat kennis te verkrijgen; de werkelijkheid zien door zintuigen is verandering. Mensen zijn
slaapwandelaars; slechts enkelen kunnen de Logos, de verborgen fundamentele wetten achter verschijningen,
bemachtigen en kennis verkrijgen.
2. Parmenides van Elea (510-440 B.C.) ‘Our Father Parmenides’.
Mensen worden misleidt door hun zintuigen door te denken dat dingen de hele tijd veranderen. Verandering is een
suggestie die gewekt wordt door de zintuigen; iedereen ervaart en ziet dezelfde wereld op een andere manier. Iets
kan niet uit niets voortkomen of erin opgaan. Onder alle veranderingen en bewegingen die we oppikken met onze
zintuigen, zit een permanente en onveranderlijke realiteit; ondeelbaar, onveranderlijk, onvergankelijk. Niets
verandert werkelijk; als iets verandert, dan is het niet langer: ‘everything is, nothing becomes’. Kennis is
verborgen achter de voorbijgaande verschijningen; omdat onze zintuigen misleidend zijn, moeten we vertrouwen
op de rede om de realiteit te kennen.
Dit debat is een metafysische (ontologische) discussie over het onderscheid tussen verschijning en realiteit; wat is echt
en wat is slechts een verschijning?
◦ Parmenides: zijn (being) is echt, verandering niet. ◦ Heraclites: verandering is echt, zijn niet.
,Plato had zowel Parmenides als Heraclites hoog staan. Hun gedachten zijn de achtergrond waarop Plato’s filosofie
begrepen kan worden. Hij had contact met Cratylus (een volger van Heraclites; was zelfs nog iets extremer en zei dat men
zelfs niet één keer in dezelfde rivier kan stappen) en onderschreef het idee dat de wereld in eeuwigdurende flux (stroom) is.
Als we kennis gelijkstellen aan perceptie (empirisme), dan heeft de fluctuerende aard van de perceptuele wereld de
consequentie dat waarachtige kennis verkrijgen onmogelijk is: kennis is dan afhankelijk van de toeschouwer, met zijn
eigen percepties en overtuigingen. Volgens Protagoras (490-420 B.C.) is ‘de mens is de maat voor alle dingen’. Homo
mensura: niemand kan het ergens fout over hebben, ieders mening waar is omdat hij die verkregen heeft d.m.v. zijn
zintuigen. Als we Protagoras en Heraclites volgen ligt de waarheid in het oog van de toeschouwer, maar dit is absurd
omdat het de mogelijkheid tot onderzoek en kritiek ondermijnt. Plato vond deze conclusie onacceptabel.
Epistemologie (kennisleer)
Voor Plato was deze relativiteit van kennis een onacceptabele conclusie; waarheid en kennis (epistèmè) gaan over hoe
dingen ècht zijn, niet over hoe het is voor jou of mij. Kennis is dus niet gelijk aan perceptie, aldus Plato, omdat die
definitie je op een hellend vlak richting een relativisme stuurt waarin iedereen zijn eigen waarheid heeft. Vanwege de
voortdurende flux van de realiteit kunnen we voor kennis niet afgaan op het bewijs van observatie.
Plato was het eens met Parmenides; de wereld verandert niet steeds maar is een bovennatuurlijk rijk dat eeuwige en
perfecte Vormen (ook wel Ideeën) bevat van bijna alles. Bijvoorbeeld de ideale driehoek; alle driehoeken die we
tegenkomen, zijn imperfectie representaties (reflecties) daarvan. Onze kennis over driehoeken komt van deze Vorm en
niet van alle imperfectie manifestaties ervan.
Plato’s Cave: de beroemde allegorie van de grot: gevangenen in een grot kunnen alleen de schaduwen zien die de
poppenspelers voor hen vormen op de rotswand; een illusoir spektakel van het leven buiten de grot (figuur p. 26). De
gevangenen denken dus dat die schaduwen de werkelijke objecten zijn. Als ze bevrijd worden, worden ze eerst verblind
door het licht van het vuur, maar na een tijd realiseren ze zich dat de schaduwen niet de realiteit zijn, maar slechts de
schaduw van een kopie van de realiteit. Pas buiten in de zon zullen ze de realiteit echt begrijpen.
Wij mensen verwarren onze zintuiglijke ervaringen met de realiteit, onze zielen zijn gevangenen in een lichaam. We
moeten leren verder te kijken dan we met onze zintuigen kunnen zien, zodat we de universele Vormen kunnen zien,
waarvan we eerst alleen de imperfectie kopieën zagen. Deze Vormen zijn de ultieme realiteit waar echte kennis is.
Empirisch onderzoek is dus ontoereikend voor kennis omdat het de mens alleen in contact brengt met de veranderende
realiteit (Heraclites’ flux); dat leidt tot overtuiging (doxa), niet tot kennis (epistèmè). Ware kennis kan alleen verkregen
worden door te kijken achter de wereld van zintuiglijke ervaringen, het vereist dus begrip van de eeuwige Vormen.
Nativisme: (geassocieerd met rationalisme) volgens Plato worden we geboren met aangeboren Ideeën: alle ware kennis
over de wereld. Maar hoewel we het bij onze geboorte zijn vergeten, kunnen we het toch weer herinneren als we onze
rede correct gebruiken. We leren dus geen nieuwe kennis, maar herinneren ons alleen de perfecte Vormenwereld beter.
Anamnèsis: leren-door-herinnering. Volgens de reïncarnatietheorie van Plato behoort de onsterfelijke ziel toe aan de
Wereld van de Vormen. Door op de juiste manier te redeneren, kunnen we ons de Vormen herinneren die we zagen
voor onze geboorte en op die manier de echte wereld leren kennen.
Dialoog Meno: een dialoog van Plato waarin hij uitlegt hoe kennis over de Wereld van de Vormen herinnerd kan
worden; d.m.v. een conversatie tussen Socrates (verdedigt Plato’s theorie), Meno en Meno’s slaaf (die niets weet over
meetkunde). Plato wilde aantonen dat de slaaf zich wiskundige kennis zou kunnen herinneren, als hij maar op de juiste
manier zou redeneren. Socrates tekent een vierkant van 2 bij 2 in het zand en vraagt aan de slaaf hoe groot hij wordt als
hij hem zou verdubbelen. Nadat de slaaf dit aanvankelijk verkeerd deed (hij zei dat het 4 bij 4 zou worden) zag hij in
waarom dat fout was (nadat Socrates het voor hem uittekende, figuur 1.1 p. 28 ) en deed het de volgende keer wel goed. Dit
zou het bewijs zijn dat alle kennis is aangeboren, als je er maar goed over nadenkt. Natuurlijk weet de slaaf dit niet; hij
bevestigt alleen wat Socrates zegt. Maar Meno is overtuigd.
Onbewust bezitten we alle kennis al omdat onze zielen de essenties van de dingen hebben gezien toen ze in de
Vormenwereld woonden. Als we onze rede op de juiste manier gebruiken, kunnen we herstellen van onze toestand van
vergetelheid en de eeuwige Vormen herinneren en dus kennen. Dus: pure gedachten verschaffen ons toegang tot de
waarheid.
1.3 Aristoteles’ empirisme
Aristoteles was het niet met Plato eens en werd gezien als de eerste empirist. Volgens empiristen is de bron van kennis
niet de rede, maar zintuiglijke ervaring (Grieks: empeira, Latijn: experientia, Engels: experience). Zintuigen brengen ons in
direct contact met de wereld, deze ervaringen zijn het fundament van onze kennis.
Aristoteles (volgens Dante ‘the master of those who know’) hield zich bezig met fysica, metafysica, astronomie, biologie,
zoölogie, logica, politiek, ethiek, anatomie, economie en meteorologie. Was het niet eens met Plato en vond dat voor
wetenschappelijke vooruitgang men niet abstract moest theoretiseren, maar zich moet richten op de empirische feiten
van de natuur. Theorieën moeten in overeenstemming zijn met ‘ta phainomena’: verschijningen en fenomenen, maar
ook meningen van relevante autoriteiten (gemeenschappelijke overtuigingen). De empirische data die hij verzamelde werd
,ook gebruikt om wijdverspreide vooroordelen te corrigeren.
Aristoteles verwierp Plato’s idee van twee werelden. Voor Aristoteles was er slechts één wereld; de natuurlijke wereld
waarin we leven. Essenties zijn onderdeel van de natuurlijke wereld en dus ook toegankelijk, niet door puur
intellectueel denken, maar door empirisch onderzoek. Kennis komt van het observeren van de natuur.
Peripatetic Axiom: ‘nihil est in intellectu quod non prius in sensu’ (‘er is niets in het intellect wat niet eerst in de zintuigen
was’) van Thomas Aquinas (1225-1274); middeleeuwse Katholieke filosoof; haalde dit uit het werk van Aristoteles.
Blanke lei
Aristoteles bestreed ook het idee van Plato van de aangeboren kennis; de mens wordt zonder enige kennis geboren. Dus
géén anamnèsis, maar alle kennis komt van ervaring. Volgens John Locke (17e eeuw) is een kind een onbeschreven blad
(tabula rasa), deze analogie komt van Aristoteles: perceptie is in letterlijke zin in-formatie; de indruk van vormen door
de zintuigen in het wastablet.
Aristoteles’ doctrine heeft belangrijke implicaties voor de wetenschappelijke methodologie. Zijn visie op
wetenschappelijke methoden worden uiteengezet in zijn zes logische verhandelingen die samen het ‘Organon’
(‘Instrument’) vormen.
We hebben alleen kennis over dingen waarvan we de oorzaak weten; we hebben kennis als het lukt een causale verklaring te vinden.
Deductie (syllogisme)
Volgens Aristoteles is wetenschap het ontdekken van de oorzaken van dingen: een causale verklaring. Een syllogisme is
een deductief argument dat gebruikt werd voor zo’n causale verklaring, middels twee premissen en een conclusie:
1. Niet beperkende ware wet: algemene kennis: ‘alle mensen zijn sterfelijk’.
2. Specifieke geval: specifieke kennis die te verbinden is met de eerste stelling: ‘Socrates is een mens’.
3. Conclusie: de eerste stelling wordt toegepast op de tweede (deductie) en zo komen we tot een specifieke conclusie:
‘dus, Socrates is sterfelijk’.
De volgorde is hierbij belangrijk; van een niet-beperkende ware wet (sterfelijkheid van alle mensen) verschuift het naar
een specifiek geval (de sterfelijkheid van Socrates); dan kan de conclusie met zekerheid getrokken worden. Als hier niet
aan wordt voldaan, wordt de conclusie een persoonlijke mening (doxa) en geen ware kennis (epistèmè).
Probleem met syllogisme: Aristoteles zag een probleem met deze vorm van redeneren, de principes waarop volgens
hem wetenschappelijke kennis rust zijn:
Oorzakelijk (‘causative’) Rechtstreeks (‘immediate’) Waar (‘true’)
Maar deze principes kunnen niet volgens een syllogisme bewezen worden; de waarheid van het syllogisme volgt niet
automatisch uit de geldigheid ervan. De universele principes waarop een wetenschappelijke verklaring is gebaseerd,
kunnen niet bewezen worden door ze de conclusie van een ander syllogistisch argument te maken.
Volgens Plato was de waarheid van deductie vanzelfsprekend; de eerste stelling is afkomstig uit de aangeboren
Ideeënwereld (anamnèsis).
Inductie (epagogè)
Aristoteles was het daar niet mee eens; wetenschap moet kijken naar empirische fenomenen. Om verklarende principes
te verkrijgen, moet de richting omgedraaid worden; niet van algemeen naar specifiek, maar van specifiek naar
algemeen: inductie.
Inductie is van het concrete naar het abstracte gaan; uit de observatie van specifieke fenomenen universele wetten
verkrijgen. Als we waarnemen dat mensen om ons heen sterven, kunnen we daaruit veronderstellen dat alle mensen
sterfelijk zijn. De eerste stelling is dus een inductie van wat we hebben waargenomen.
Probleem met inductie: maar ook dit leidt niet tot zekere kennis, aldus Aristoteles; als we niet alle mensen hebben
gezien weten we niet zeker dat iedereen sterfelijk is. Ook met behulp van inductie lossen we dus het probleem van het
syllogisme uiteindelijk niet op. De inductieve methode kan dus ook niet gezien worden als de zekere waarheid, maar
alleen als een (belangrijke) eerste stap.
Intuïtieve inductie: om toch tot ware kennis te komen is er volgens Aristoteles nog iets anders nodig: nous: een
speciale en onfeilbare intellectuele capaciteit. Inzicht door de nous garandeert de waarheid van de empirisch verkregen
correlaties. Hoewel observaties alleen kunnen vaststellen dat alleen de geobserveerde mensen sterfelijk zijn, kan het
intellect inzicht geven dat alle mensen noodzakelijkerwijs sterfelijk zijn.
Aristoteles wordt vaak als eerste empirist gezien. Maar dat is controversieel om een aantal redenen:
1. Intellect (nous) is nodig voor causaliteit: inductie is niet exclusief observationeel; er is ook het gebruik van
intellect nodig om de causale eigenschappen van objecten met zekerheid te kunnen detecteren. Causaliteit is
, cruciaal voor Aristoteles’ theorie; er zijn volgens Aristoteles vier soorten ‘causes’ (oorzakelijke verbanden). Ze
worden uitgelegd door te kijken naar een standbeeld van Apollo:
◦ Formal cause: de vorm van het standbeeld: ◦ Efficient cause: de primaire bron van de
Apollo-vorm. verandering: Beeldhouwer.
◦ Material cause: materiaal van een standbeeld: ◦ Final cause: het doel waarom iets wordt gedaan:
Marmer. Esthetiek of devotioneel.
Om iets te kunnen weten, moet je kennis hebben over deze vier causes. Omdat Aristoteles ook redenatie in zijn
wetenschap betrekt (de final cause), kan hij niet gezien worden als pure empirist, maar ook als rationalist.
2. Beïnvloed door vooroordelen: Francis Bacon stelde dat Aristoteles vaak geleid werd door aannames en
vooroordelen. Zijn ideeën over de biologie van de vrouw werden geleid door de ideologische vooroordelen van de
mannelijke dominantie uit die tijd. En zijn phainomena bestond ook uit de meningen van relevante autoriteiten.
Aristoteles zette echter empeiria als primaire bron van kennis neer en kan daarom toch gezien worden als een
grondlegger van het empirisme.
Biografieën
Plato (428-348 B.C.): Plato werd geboren in een hoge klasse familie in Athene en beweerde een afstammeling te zijn van
koningen. Hij was een discipel èn criticus van Socrates. Nadat Socrates was geëxecuteerd, verliet Plato Athene. Hij
reisde naar Egypte, Zuid-Italië en Sicilië. Na zijn terugkomst in Athene in 387 stichtte hij zijn eigen school, de
Academia. De tiran Dionysius II nodigde Plato uit om naar Syracuse te komen op Sicilië om hem te onderwijzen en van
hem een filosoof-koning te maken in de lijn van Plato’s werk de ‘Republic’. Dionysius verschilde van mening met Plato
en plaatste de hem onder huisarrest. Nadat hij werd vrijgelaten bleef hij hoofd van zijn school en een actief onderwijzer
tot zijn overlijden in 347. Zijn meest beroemde pupil was Aristoteles.
Aristoteles (384-322 B.C.): Aristoteles werd geboren in Stagira (Macedonië) in een familie van fysici. Op zijn 17e
verhuisde hij naar Athene en werd hij een leerling van Plato aan zijn Academia. Nadat Plato overleed, werd Aristoteles
voorgedragen als hoofd van de Academia, maar deze positie ging uiteindelijk naar Plato’s neef Speusippus. Aristoteles
stichtte zijn eigen academie in Assos (tegenwoordig Noordwest-Turkije). Hier trouwde hij met Pythias, de geadopteerde
dochter van Hermias, de heerser van dat gebied. Na een Perzische aanval en de moord op Hermias vertrok Aristoteles
naar Mytilene op Lesbos. Samen met Theophrastus, een eilandbewoner, wijdde hij zichzelf aan biologische studies. Hij
bestudeerde onder andere het leven in en rond de lagunes. Een paar jaar later werd hij door Koning Phililip II van
Macedonië gevraagd om de leraar te worden van zijn 13-jarige zoon Alexander, die later bekend zou worden als
Alexander de Grote. Toen Alexander naar Azië vertrok voor zijn veldtocht, keerde Aristoteles terug naar Athene om
daar zijn eigen filosofieschool te stichten. Deze werd bekend als het Lyceum, genoemd naar Apollo Lyceios. Aristoteles
onderwees zijn leerlingen het liefste lopend (peripateo) in de tuin van het Lyceum. Hierdoor werd de school ook wel
bekend als de Peripatetic School. Het werk van Aristoteles was zo’n 200 jaar zoek na zijn overlijden. Het kwam in
Kreta weer tevoorschijn en werd in het Latijn vertaald. De invloed van Aristoteles was groot in de Islamistische wereld
maar zijn werk werd genegeerd in de Christelijke wereld, tot de 13e eeuw toen Aquinas de filosofie van Aristoteles
wilde samenvoegen met de heilige geschriften.
Samenvatting
Sinds de antieke tijd zijn er twee conflicterende benaderingen op Socrates’ vraag: wat is kennis? De eerste positie is het
rationalisme, dat beweert dat kennis kan worden verworven door te vertrouwen op alleen onze redeneringscapaciteiten.
Rationalisme onderschrijft doorgaans het nativisme, de bewering dat er aangeboren ideeën zijn. Deze visie kan worden
getraceerd naar Plato. Plato zei dat kennis gaat over onzichtbare essenties of Vormen in een bovennatuurlijke realiteit.
Deze kennis is aangeboren en kan worden herinnerd.
Deze rationalistische visie werd verworpen door de empirist Aristoteles, die beweerde dat essenties empirisch konden
worden onderzocht. Wetenschappelijke kennis hangt af van inductie. Zowel Aristoteles’ analyse van de inductie en zijn
doctrine van de vier oorzaken onthullen rationele invloeden.
Volgende hoofdstuk: Tijdens de 16e en 17e eeuw werden de wetenschap en filosofie van Aristoteles ter discussie
gesteld op een wereldwijde schaal. De aarde-gecentreerde visie van het universum, zoals eerst werd gesteld door
Aristoteles en later uitgebreid door Ptolemaeus, was dominant in de Middeleeuwen. De Copernicaanse Revolutie van de
astronomie lieten zien dat het geocentrisme moest worden vervangen door het heliocentrisme. Galileo’s vele empirische
ontdekkingen stonden grotendeels op gespannen voet met de antieke en middeleeuwse wereldvisie. De
Wetenschappelijke Revolutie bereikt zijn hoogte punt in het werk van Isaac Newton. Universele mechanica en
mathematica werden gezien als de essentiële kenmerken van de nieuwe wetenschap. Aristoteles’ doctrine van de vier
oorzaken werd dus overbodig. Een ander kenmerk van de nieuwe wetenschap was de nadruk op een empirische
methodologie. Francis Bacons inductivisme verving de methodologie van Aristoteles.
,Antieke Griekse filosofie (samenvatting digitale werkboek)
De vraag hoe we de wereld kunnen leren kennen begint bij de oude Grieken (600-300 voor Christus). In het Romeinse rijk
daarna ging de filosofie m.n. over ethiek, recht en politiek. Na de Romeinse tijd kwam de macht van de kerk en doofden
de kritische vragen. Pas aan het eind van de middeleeuwen gingen meer mensen kritisch denken en wierpen hun geloof
af: de wetenschappelijke revolutie (1500-1650).
De wetenschappelijke revolutie leidde tot de verlichting: geïnspireerd door de Griekse filosofie; rationalisme,
empirisme en idealisme. Filosofen in deze tijd waren Descartes, Locke en Berkeley. De verlichtingsfilosofie leidde tot
het bepalende werk van twee filosofen: Hume en Kant. Ze betrokken de vragen ‘wat is kennis’ en ‘hoe komen we tot
kennis’ expliciet op de wetenschap: ‘wat is wetenschappelijke kennis?’.
Deze vragen speelden niet alleen bij de oude Grieken een rol, maar ook bij de antieke Chinese en Indiase denktradities.
Maar in deze cursus beperken we ons tot de westerse denktraditie vanaf het moment van Plato en Aristoteles.
Twijfel aan de empirie
De eerste filosoof waar we veel van weten is Plato, en omdat hij veel geschreven heeft over Socrates, zijn we ook op
de hoogte van zijn filosofie. Van filosofen voor Plato, zoals Heraclites en Parmenides, weten weinig en alleen via het
werk van anderen.
De filosofie kan worden opgedeeld in drie subdivisies met elk hun eigen vraagstuk:
1. Metafysica: onderzoekt de werkelijkheid: ‘wat is de werkelijke aard der dingen?’.
Het woord metafysica komt van Aristoteles; de stukken waarin hij de natuur empirisch beschreef had als titel de
‘Physika’, en als hij met redeneren de essentie van het leven probeerde te achterhalen, ‘Ta meta ta Physika biblia’
(het werk volgend op de Physika). Metaphysika is dus een filosofische kijk op de werkelijkheid, naast Physika.
2. Ontologie: onderdeel van de metafysica en onderzoekt wat de essentie van dingen is: ‘wat zijn de bepalende
eigenschappen van dingen?’ en ‘hoe ontstaan die eigenschappen?’.
Voorbeeld: een ontologische opvatting is dat de menselijke geest een bijverschijnsel is van het brein (neuronen,
neurotransmitters etc.), de achterliggende metafysica is dat de werkelijkheid in essentie slechts bestaat uit materie.
3. Epistemologie: onderzoekt kennis: ‘wat is kennis en hoe komen wij daartoe?’.
De epistemologische positie die iemand kiest, is afhankelijk van diens ontologische opvattingen. Dus als de
ontologische aanname is dat de geest een bijverschijnsel is van het materiële brein, gebruikt men een
natuurwetenschappelijke, empirische aanpak om tot kennis erover te komen (MRI-scanners bv.).
Metafysica Ontologie (onderdeel van de metafysica) Epistemologie
Onderzoekt de werkelijkheid: wat Onderzoekt de essenties van dingen: wat zijn de bepalende Onderzoekt kennis: wat is kennis
is de werkelijke aard der dingen? eigenschappen van dingen, hoe ontstaan die eigenschappen? en hoe komen we eraan?
De intuïtieve aanpak van wetenschap is waarnemingsgegevens verzamelen en beschrijven wat we hebben
waargenomen. Lijkt op de empirische positie; de werkelijkheid komt tot ons via de zintuigen. De eerste Griekse
filosofen twijfelden al aan dit empirisme; zoals de discussie tussen Heraclites en Parmenides over of de ware aard van
de werkelijkheid statisch of veranderlijk is:
1. Heraclites: de werkelijkheid verandert voortdurend; niets is, alles wordt.
Door deze continue verandering is het moeilijk om de werkelijkheid te zien. Mensen lopen volgens hem als
slaapwandelaars door een eeuwig veranderende wereld lopen zonder de verborgen werkelijkheid te zien.
2. Parmenides: de werkelijkheid is statisch; alles is, niets wordt.
De veranderlijkheid die waargenomen wordt is alleen maar een suggestie die wordt opgewekt door de zintuigen,
daarachter ligt de onveranderlijke statische werkelijkheid die verborgen blijft.
Heraclites Parmenides
De werkelijkheid verandert voortdurend (constante flux): niets is, alles wordt. De werkelijkheid is statisch: alles is, niets wordt.
Volgens Protagoras was de veranderlijke wereld van Heraclites een persoonlijke wereld; iedereen bekijkt het vanuit
zijn eigen perspectief en ziet dus een andere wereld. Kennis is dus afhankelijk van degene die naar de wereld kijkt.
Ook Socrates sloot zich hierbij aan; we kunnen via de empirie nooit zekerheid krijgen over de aard van de
werkelijkheid. Socrates wist maar één ding zeker, namelijk dat hij niets wist. Dit idee, dat zekere kennis onbereikbaar
,is, noemen we scepticisme.
Samenvatting: de ontologische opvatting dat de statische werkelijkheid verborgen blijft achter de veranderlijke wereld
leidde tot de epistemologische conclusie dat we via waarneming niet tot ware kennis kunnen komen.
Het rationalisme van Plato
De filosofie van Plato is vooral een kritische reactie op die van zijn voorgangers. Net als Socrates vond hij de empirie
onbetrouwbaar, maar hij vond diens relativisme en scepticisme onbevredigend. Hij zocht naar een andere bron van
kennis dan de zintuigen. Gebruikte een analogie om de relatie tussen zintuiglijke waarneming en kennis te verhelderen.
Plato’s grot: een mensenmassa zit gevangen in een grot. De gevangenen zitten met hun rug tegen de muur en hebben hun gezicht
gefixeerd op de muur tegenover hen. Achter hun rug bevindt zich een vuur. Tussen het vuur en de gevangenen bevindt zich een
poppenspel dat schaduwen werpt op de muur. De gevangen kunnen noch het vuur, noch het poppenspel zien. Zij zien alleen de
schaduwen van het poppenspel op de muur en gaan er dus vanuit dat deze schaduwen de werkelijkheid zijn. Wanneer een
gevangene vrijgelaten wordt zal hij in eerste instantie verblind worden door het vuur, maar na enige tijd zal hij zich realiseren dat de
schaduwen niet de realiteit zijn, maar een vage schaduw van de realiteit. Wanneer hij zich dat eenmaal realiseert en zijn ogen gewend
zijn aan het licht van het vuur, zal hij de weg naar de uitgang kunnen vinden waar hij de werkelijkheid in zijn volle glorie kan
aanschouwen. Pas dan zal hij zich realiseren dat ook het poppenspel slechts een kopie is van de wereld zoals die buiten de grot is.
De wereld waar hij zijn heel leven naar heeft gekeken, is niet alleen een schaduw, maar een schaduw van een kopie van de
werkelijkheid.
Volgens Plato zijn wij gevangen door onze imperfecte zintuigen, waardoor we nooit de werkelijkheid kunnen zien
(alleen vage afdrukken van imperfecte kopieën ervan) . Om ware kennis te krijgen, moeten we ons bevrijden van onze
zintuigen, de grot verlaten en het licht van de waarheid opzoeken. Dit kan alleen door middel van het verstand, de ratio.
Volgens Plato is het de taak van de filosoof om ons te helpen de weg van de rationaliteit te bewandelen.
De allegorie van de grot bevat zowel de wereld van Heraclites als die van Parmenides, volgens Plato bestaan beide
werelden dus:
1. Heraclites: de schaduwen op de muur is de ervaringswereld; laat 2. Parmenides: de wereld buiten de grot is
een eindeloze stroom van vage veranderlijke indrukken achter. de statische onveranderlijke wereld.
De zintuiglijke wereld van Heraclites leidt tot onzekere kennis; dogmatische kennis, die we alleen maar kunnen
geloven. Door de grot van zintuiglijke kennis te verlaten en op de weg van het verstand op zoek te gaan naar de wereld
van Parmenides, kunnen we echte kennis verkrijgen.
Wereld van de Vormen (Ideeën): de wereld van het verstand en ware kennis die niet voor zintuigen bereikbaar is.
Ware Vormen in perfecte staat, waarvan wij in de echte wereld alleen maar kopieën zien. Volgens Plato bevindt deze
wereld zich in ons en is aangeboren. We hebben de kennis, maar zijn die vergeten en moeten het ons alleen opnieuw
herinneren. Hiermee geeft Plato een ontsnapping uit het scepticisme van Socrates; waar hij stelde dat we nooit iets
zeker kunnen weten, zegt Plato dat het wel kan. Door gebruik te maken van ons verstand kunnen we ons die kennis
herinneren en zekerheid bereiken.
Syllogismen
Deductie
De Vormenwereld van Plato is de bron van alle kennisuitspraken; er bevindt zich uitsluitend abstracte, algemene kennis.
Middels deductie kan er geredeneerd worden van die algemene abstracte kennis naar specifieke instanties.
Het syllogisme is een vorm van zo'n deductieve redenering; een vorm van logica waarmee we de argumentatie van een
deductie kunnen uitschrijven. Bestaat uit twee premissen en een conclusie: door de eerste premisse toe te passen op de
tweede, plegen we deductie en komen we tot een specifieke conclusie.
1. Alle mensen zijn sterfelijk; 2. Socrates is een mens; 3. Socrates is sterfelijk.
Geldigheid: de volgorde is belangrijk, als je de tweede en de derde verwisselt (Socrates is sterfelijk, dus Socrates is een
mens) leidt dat niet tot geldigheid (Socrates zou ook een dier kunnen zijn, want de eerste premisse sluit niet uit dat dieren ook
sterfelijk kunnen zijn). We zouden de eerste premisse moeten veranderen om het weer een geldig argument te laten zijn
(iedereen die sterft is menselijk; Socrates is sterfelijk, dus Socrates is een mens) .
Deductieprobleem: het probleem met deductie is dat geldigheid niet per definitie tot waarheid leidt (ook dieren zijn
sterfelijk). Een deductief argument staat of valt met de waarheid van de eerste premisse. Als die niet waar is, kan het
syllogisme wel kloppen, maar leidt het nergens toe.
Inductie
Plato zag dat syllogismeprobleem niet; de waarheid van de eerste premisse was voor hem vanzelfsprekend omdat het
afkomstig was uit de aangeboren Vormenwereld. Aristoteles vond dat een zwak argument; concrete feiten bieden de
, meeste zekerheid, door die met elkaar te verbinden stapelen we specifieke zekerheden op tot algemene kennis.
Andersom redeneren dus, van het specifieke naar het algemene: inductieve redenering.
1. Aristoteles is 2. Plato is een 3. Socrates is een 4. Parmenides is 5. Heraclites is 6. Dus, alle
een mens en is mens en is mens en is een mens en is een mens en is mensen zijn
sterfelijk; sterfelijk; sterfelijk; sterfelijk; sterfelijk; sterfelijk.
Vijf waarnemingen dat mensen sterven brengt ons tot de veronderstelling dat alle mensen sterfelijk zijn. De eerste
premisse komt niet uit de Vormenwereld, maar is een inductie van wat we tot nu toe hebben waargenomen. Aristoteles
verwierp het idee van de Vormenwereld en de deductieve methode en gaf de inductieve methode als alternatief.
Inductieprobleem: het syllogismeprobleem is hier echter niet mee opgelost; als we niet alle mensen gezien hebben,
weten we ook niet zeker dat alle mensen sterfelijk zijn.
Deductie Inductie
Filosoof Plato Aristoteles
Redeneren Van algemene kennis naar specifieke instanties. Van specifieke instanties naar algemene kennis.
Probleem Geldigheid leidt niet per definitie tot waarheid. Wetmatigheid is nooit vast te stellen op basis van een
beperkt aantal waarnemingen.
Kennis Leidt tot zekere kennis, maar alleen van wat we al wisten. Leidt wel tot nieuwe, maar niet tot zekere kennis.
Aristoteles
Filosofen zijn over het algemeen veel genuanceerder dan je in eerste instantie denkt. Aristoteles verkoos inductie boven
deductie en zag waarneming als bron van kennis. Toch erkende hij dat waarneming alleen niet voldoende is om tot
kennis te komen; zijn empirisme heeft ook rationalistische trekjes.
Empirische standpunten van Aristoteles
Blanco blad: volgens Aristoteles worden we geboren als blanco blad (zonder aangeboren kennis), waarop kennis wordt
verzameld d.m.v. waarnemingen. We moeten niet abstract theoretiseren, maar kijken naar de natuur om zo principes te
ontdekken en te verbinden tot een groter geheel: waarneming als bron van informatie.
Inductie: Aristoteles erkende het deductieprobleem: als redeneringen geldig zijn, betekent dat niet dat ze ook waar
zijn. De eerste algemene aanname kan niet bewezen worden vanuit het verstand en zal door waarneming onderbouwd
moeten worden. Deductie levert géén kennis op, het maakt kennis alleen preciezer.
Monistische wereld: de wereld van Aristoteles is monistisch en niet dualistisch, zoals die van Plato. Er is maar één
wereld en dus geen splitsing tussen de onzekere ervaringswereld en de perfecte Vormenwereld.
Peripatetisch axioma: ervaring als bron van kennis en inductie als methode; volgens Aristoteles is er ‘niets in het
verstand dat niet eerst in de waarneming was’ (dus geen aangeboren kennis).
Niet naïef-empirische standpunten van Aristoteles
Intuïtie (inzicht): Aristoteles had ook kritiek op de inductieve methode; inductie levert nieuwe kennis op, maar kan
nooit leiden tot zekerheid. Volgens Aristoteles kunnen we dat verkrijgen met intuïtie: een speciale en feilloze
eigenschap van onze geest die ons helpt om op basis van beperkte waarnemingen toch tot algemeenheden te komen.
Inductie is volgens Aristoteles dus eerder een intuïtief dan een logisch proces. Dat maakt hem geen naïef-empirist, maar
ook geen rationalist.
Gemeenschappelijkheid: volgens Aristoteles moeten theorieën niet alleen aansluiten bij observaties, maar ook bij
algemene opvattingen in de maatschappij. Hij koppelt de waarheid van kennis dus op een vreemde manier aan de
gemeenschap (wordt later sociaal relativisme of sociaal constructivisme genoemd). Het maakt hem kwetsbaar voor
vooroordelen en misvattingen die leven in de gemeenschap.
Doelgerichtheid: volgens Aristoteles hebben we pas voldoende kennis over iets als we de vier oorzaken ervan kennen:
1. Vormoorzaak 2. Stofoorzaak 3. Werkoorzaak 4. Doeloorzaak
De eerste drie zijn empirisch te achterhalen, de vorm- en stofoorzaak beschrijven hoe het ding eruitziet en waar het van
gemaakt is, en de werkoorzaak beschrijft hoe het ding tot stand gekomen is (oorzakelijkheid). De laatste, de doeloorzaak,
beschrijft waartoe iets dient, maar dat doel is niet zichtbaar (ligt in de toekomst) en is dus kennis dat niet empirisch waar
te nemen is.
Vormoorzaak (formele) Stofoorzaak (materiële) Werkoorzaak (efficiënte) Doeloorzaak (uiteindelijke)
Hoe het eruit ziet: de vorm. Waar het van gemaakt is. Hoe het tot stand gekomen is. Waartoe het dient (toekomstige doel).
