SWK 8 – Onderwijs & Ethiek
College 1: Normatieve professionaliteit
Over slecht gedrag: het kwaad
Experimenten en geschiedenis laten zien dat de overgrote meerderheid, als de omstandigheden daar zijn, in
staat is om kwade dingen te doen.
Deze 7 sociale processen spelen een rol bij het ontstaan van slecht gedrag:
1. Gedachteloos – de eerste kleine stap nemen (maakt de volgende makkelijker)
2. Ontmenselijken – van anderen (o.a. stigmatiseren etc)
3. Afstand – nemen van jezelf als individu (anonimiteit i.p.v. identiteit)
4. Afstand – nemen van persoonlijke verantwoordelijkheid (sociale norm)
5. Blind gehoorzamen aan autoriteit
6. Conformeren aan groepsgenoten
7. Passieve tolerantie van slecht gedrag
We zeggen: Oh, het zijn maar een paar rotte appels. Maar zo bezien zijn de verantwoordelijken in belangrijke
mate degenen die verantwoordelijk zijn voor het systeem waar het handelende individu in gevangen zit (gaat
dus om macht).
1.1 Normatieve professionaliteit
Een mens kan gemakkelijk worden geïndoctrineerd als je hier zelf niet bewust van bent. Je kunt je letterlijk zelf
verliezen.
!!Dus naast ontwikkelen van je kunde (ook wel technisch-instrumentele-professionaliteit genoemd) – moet
een pedagoog ook kunnen oordelen over de vraag in hoeverre het streven naar effectiviteit & efficiency
aansluit op de ruimere bedoeling van opvoeden – namelijk, de oriëntatie op de eigenstandigheid (het ‘Zelf’)
van kind.
Kortom, de pedagoog reflecteert ook op de ‘’waartoe’’ vraag & is daarmee normatief professioneel.
Elke relatie is uniek = Je integreert steeds je technisch-instrumentele professionaliteit met je
normatieve professionaliteit en met je persoonlijke competenties (met je persoonlijke
professionaliteit). De overstijgende deugd is professionele wijsheid (als je in staat bent om goede
afwegingen te maken om iemand verder te helpen in zijn of haar persoonlijke groei) - (het nemen van
de juiste praktische beslissingen) Maar er zijn nog meer redenen waarom dit belangrijk is... !!
Nog meer redenen waarom het van belang is je normatief persoonlijk te ontwikkelen.
Je hebt o.a. te maken met:
➢ Kwetsbaren mensen – met onvermogens het eigen leven vorm te geven of in een situatie zitten dat het
vormgeven van het eigen leven belemmert.
➢ Werken met gevoelige info
➢ De machtspositie die je als hulpverlener hebt: gegeven de positie van de pedagoog t.o.v. de kwetsbaren &
ook gegeven zijn deskundigheid
➢ Het krachtenveld van verschillende belangen: van de cliënt en van de organisatie en van de overheid
Om je normatieve professionaliteit te ontwikkelen is het verder relevant te weten dat morele problemen
op verschillende niveaus plaatsvinden...
1
,Morele vraagstukken hebben verschillende niveaus:
➢ Micro niveau:
Een therapeut staat voor de keuze om vertrouwelijkheid te behouden of de
autoriteiten te waarschuwen bij zelfmoordgedachten van een cliënt
(veiligheid cliënt in het geding).
➢ Meso niveau:
Hulpverleners in een verslavingskliniek overwegen de behandeling van een cliënt
te stoppen wegens het negeren van regels (autonomie cliënt) wat de veiligheid in
gevaar kan brengen.
➢ Macro niveau:
Beleidsmakers moeten geestelijke gezondheidszorg betaalbaar houden
(kostenbeheersing), met een juiste balans tussen kosten en kwaliteit (van de
zorg).Deze niveaus staan met elkaar in verbinding – en daar kan nog meer over worden gezegd...
1.1 Moreelvraagstuk: Macro niveau professionaliteit
De professional kan gezien worden als hoeder van waarden (= idealen), omdat men o.a. zich kan beroepen op
de ‘universele verklaring van de rechten van de mens’ - dus iets wat op macro niveau besloten is (zoals
universele
mensenrechten), kan op microniveau worden toegepast...
1.2 Signaleren van morele problemen
Omdat je als hulpverlener zoveel invloed kunt hebben op het leven van anderen, moet je je kunnen
verantwoorden.
Maar ’t is aanlokkelijk zijn om je eigen verantwoordelijkheid (& geweten) te ontlopen:
1. ‘Ik deed slechts wat mij werd opgedragen’
2. ‘Iedereen deed het’
3. ‘Ik wist nergens van’ etc.
Volgens filosofe Hannah Arendt houden ons liever met banale dingen bezig dan dat we ons druk maken
om de moraal – zie daar: de banaliteit van het kwaad.
Dus, wie niet wil nadenken, kan zich niettemin aan het kwade overgeven (bv. omdat hij/zij simpel
doet wat de rest ook doet). Om dit te voorkomen, is het van belang om wel verantwoordelijkheid te
nemen – ook omdat morele problemen complex kunnen zijn.
1.3 Moraal & 1.4 Waarden, normen en deugden
Belangrijke definities: wat bedoelen we eigenlijk met moraal, deugd of ethiek?
Het woord moraal is afgeleid van het Latijnse ‘mos’ dat regel of gewoonte betekent. Moraal is het geheel van
handelingen die als sociaal wenselijk of maatschappelijke als gewenst wordt gezien.
➢ Waarden: abstracte begrippen van wat we waardevol vinden en waarnaar we streven, idealen
➢ Normen: handelingsvoorschriften, hoe je moet handelen (Waarden worden vertaald in normen)
➢ Normen & waarden (en dus de moraal) zijn niet statisch.
➢ !!Deugd: soort kwaliteit, een min of meer goede eigenschap (door het verinnerlijken van waarden)
die ertoe leidt dat de persoon goed handelt.
➢ !!Ethiek: de systematische reflectie op morele vragen, op basis van rationele argumenten
➢ Moreel probleem: als waarden botsen is spraken van een moreel probleem
(bv. Een app die info opslaat over de gezondheid van de gebruiker, maar kan ook
een inbreuk betekenen op de privacy).
➢ De meest gecompliceerde morele problemen noemen we ethische dilemma’s, waarbij welke keus je
ook maakt; er geen perfecte oplossing is... => Het probleem van de trein (filmpje hc)
2
,1.5 Intuïtieve moraal
Mensen kunnen rationeel nadenken over morele vragen. Maar mensen kunnen ook moreel handelen op
basis van intuïtie en emoties –> men spreekt dan over de intuïtieve moraal. Zoals:
1. Hechtingsmoraal:
Het is goed om voor je naasten te zorgen
2. Geweldsmoraal:
Het is goed om jezelf & naasten te beschermen tegen levensbedreigingen (overlevingsinstinct).
3. Reinigingsmoraal:
Het is goed om je wereld zuiver te houden (zondebok)
4. Samenwerkingsmoraal:
Het is goed om constructief samen te werken (vertrouwen)
1.6 Ethiek
Ethiek: ‘ethos’ (Gr.), zede, gewoonte, gemeenplaats
Als mensen afstand nemen van hun instinctieve gedrag en op een redelijke manier het verschil tussen
goed en kwaad beargumenteren, komen we op het terrein van de ethiek. De normatieve pedagoog is
hiertoe instaat...
Drie soorten ethiek:
1. Descriptieve (beschrijvende) ethiek
Ethiek - Hoe mensen zich gedragen (feiten)
2. Prescriptieve of normatieve (voorschrijvende) ethiek
Hoe mensen zich zouden moeten gedragen (waarden)
BV: Beroepscode; normatieve theorieën zoals o.a. utilisme, zorgethiek
3. Meta-ethiek (bestudeert fundamentele morele vraagstukken)
Zoals: kunnen waarden universeel zijn? Wat verstaan we onder vrijheid (h6)? Wat verstaan we
onder sociale rechtvaardigheid (h7)?
1.7 Morele ontwikkeling
Wat zegt de wetenschap ons over de ontwikkeling van onze morele vermogens?
Normen en waarden zijn begrippen die buiten de individuele mens bestaan. Pas als mensen zich die normen en
waarden eigen maken, als ze die internaliseren is er sprake van een geweten. Daarbij helpen de volgende twee
sociale (en cultureel bepaalde) emoties, namelijk:
1. Schaamte – (tussen 18mnd & 2jr)
De emotie die hoort bij de neiging dat mensen liever niet door de gemeenschap veroordeeld willen
worden.
2. Schuld – (vanaf ca. 3-4jr)
Als iemand normen en waarden geïnternaliseerd heeft. Dan kan hij van zichzelf vinden
dat hij een norm verbroken heeft. Iemand probeert in overeenstemming met zijn geweten te
handelen. Anders ontstaan schuldgevoelens.
➢ Aan zowel schuld (het veroordelen van jezelf) als schaamte (het veroordelen van anderen) zitten
schaduwkanten
3
, Wat zegt de wetenschap ons over de ontwikkeling van onze morele
vermogens?
Freud als kind van zijn tijd
Eind 19e begin 20e eeuw raakte onderzoeken van het onderbewuste om hysterie, obsessies en neurosen te
genezen in zwang. Verschillende wetenschappers experimenteerden met hypnose en drugs....
Freud was de eerste die een min of meer sluitende, zeer uitgebreide, theorie bood om afwijkend gedrag te
verklaren én te behandelen.
Hij openbaarde de onzichtbare dynamiek van de menselijke psyche... Sex en agressie als drijvende krachten van
de beschaafde mens.
Krachten in het bewustzijn:
Super Ego (Über-Ich)
➢ Hoe het hoort te zijn. Controle.
➢ Het stemmetje van je ouders: ‘gedraag je je wel netjes?’ Oordelen!
➢ Ego ideaal
Ego (Ich)
➢ Regulerende functie. Bewuste.
Id (Es)
➢ Instincten en onbewuste wensen.
➢ Het gedeelte van jezelf dat je nog niet ‘in bezit’ hebt.
De behavioristen wilde de exact wetenschappelijke benadering die werd toegepast in de
natuurwetenschapen, gebruiken in de psychologie.
Behavioristen stellen dat de mens objectief bestudeerd kan worden door zijn waarneembare gedrag te
onderzoeken. Al het niet-waarneembare viel volgens hen buiten de wetenschap.
Morele ontwikkeling kwam volgens hen door:
➢ Straf & beloning (conditionering)
➢ Door observeren (van rolmodellen)
Andere psychologen verzetten zich tegen dit idee dat morele ontwikkeling tot stand komt door
uitwendige prikkels...
Kohlberg’s theorie van morele ontwikkeling:
Niveau 1: Preconventionele moraal (stadia 1 en 2) – what’s in it for me?
- Goed is wat niet bestraft wordt
- Voor wat, hoort wat-principe
Niveau 2: Conventionele moraal (stadia 3 en 4)
- Goed is wat het systeem/de groep van je vraagt
- Goed is gehoorzaamheid aan de wet
Niveau 3: Postconventioneel niveau (stadia 5 en 6)
- Oriëntatie op het sociale contract/mensenrechten
- Universele ethische principes & het eigen geweten
Carol Gilligan:
➢ Alleen jongens deden mee aan onderzoek Kohlberg, resultaten gelden dus niet voor ‘mensen’ in
het algemeen
➢ Jongens (meer gefocust op abstracte principes) kijken anders tegen ethiek aan dan meisjes (meer
gericht op zorg verlenen in een concrete situatie)
4
