Inhoud
Hoofdstuk 1: Inleiding: taalverwerving, een multidimensioneel gebeuren............................................ 5
Opgroeien door taal ............................................................................................................................ 5
Facetten van spraak- en taalontwikkeling........................................................................................... 5
Taalinhoud, taalvorm en taalgebruik .................................................................................................. 7
Hoofdstuk 2: Neurobiologische aspecten van taalverwerving ............................................................... 8
Inleiding ............................................................................................................................................... 8
Functionele centra .............................................................................................................................. 9
Hoofdstuk 3: De interactieve processen met de omgeving .................................................................. 11
Inleiding ............................................................................................................................................. 11
Taalverwerving en omgeving ............................................................................................................ 11
Het gebruik van kinderboeken .......................................................................................................... 13
Hoofdstuk 4: Kindgebonden factoren die van invloed zijn op het taalverwervingsproces. ................. 15
Inleiding ............................................................................................................................................. 15
Het algemene leervermogen............................................................................................................. 15
Het leervermogen voor taal .............................................................................................................. 15
Het vermogen tot luisteren ............................................................................................................... 15
Het vermogen om contact te leggen................................................................................................. 16
Motorische vaardigheid .................................................................................................................... 17
Neuro-anatomische uitgangspunten ................................................................................................ 17
Hoofdstuk 5: het taalverwervingsproces .............................................................................................. 18
Inleiding ............................................................................................................................................. 18
Prelinguale periode (het eerste levensjaar) ...................................................................................... 18
Vroeglinguale periode ( 1 jaar – 2, 5 jaar) ......................................................................................... 19
Eenwoordfase................................................................................................................................ 19
Kwantitatieve en kwalitatieve groei .............................................................................................. 20
Fonologische ontwikkeling ............................................................................................................ 21
Tweewoordfase ............................................................................................................................. 22
De meerwoordzin .......................................................................................................................... 22
Verbaal spel ................................................................................................................................... 23
Differentiatiefase (2,5 tot 5 jaar)....................................................................................................... 23
Inleiding ............................................................................................................................................. 23
Fonologische ontwikkeling ............................................................................................................ 23
, Semantische ontwikkeling en woordklassen ................................................................................ 24
Morfologische ontwikkeling .......................................................................................................... 25
Syntactische ontwikkeling ............................................................................................................. 26
Metalinguïstische aspecten ........................................................................................................... 27
Niet vloeiend spreken bij kinderen ................................................................................................... 27
Niet-vloeiend spreken samenhangend met de taalontwikkeling ................................................. 28
Niet-vloeiend spreken samenhangend met de fantasie-ontwikkeling ......................................... 28
Niet-vloeiend spreken samenhangend met de sociaal-emotionele ontwikkeling ........................ 28
Niet-vloeiend spreken samenhangend met de motorische ontwikkeling .................................... 28
Voltooiingsfase .................................................................................................................................. 28
Hoofdstuk 6: Twee- en meertaligheid bij jonge kinderen ..................................................................... 30
Inleiding ............................................................................................................................................. 30
Standaardtaal en dialect ................................................................................................................... 30
Simultane tweetaligheid ................................................................................................................... 30
Problemen die op kunnen treden bij simultane tweetaligheid ........................................................ 31
Successieve tweetaligheid................................................................................................................. 32
Problemen die kunnen optreden bij successieve tweetaligheid ...................................................... 32
Hoofdstuk 7: Signaleren, screenen, diagnostiek en indeling van taalontwikkelingsstoornissen.......... 33
Inleiding ............................................................................................................................................. 33
Het belang van signaleren ................................................................................................................. 33
Taalproblemen en totale ontwikkeling ......................................................................................... 34
Taalproblemen en kritische leeftijd .............................................................................................. 34
Taalproblemen en communicatieve ontwikkeling ........................................................................ 34
Taalproblemen en opvoeding ....................................................................................................... 34
Relaties tot lees- en leerontwikkeling ........................................................................................... 35
Signaleren en screenen van mogelijke taalontwikkelingsstoornissen .............................................. 35
Diagnostiek ........................................................................................................................................ 37
Uitgangspunten voor een multidisciplinaire diagnostiek.............................................................. 37
Medische diagnostiek.................................................................................................................... 38
Pedagogische-psychologische diagnostiek.................................................................................... 39
Spraak-taalevaluatie ...................................................................................................................... 39
Multidisciplinaire diagnostiek in de praktijk ................................................................................. 40
Indeling taalontwikkelingsstoornissen .............................................................................................. 40
Hoofdstuk 8: Opzichzelfstaande taalontwikkelingsstoornissen ............................................................ 43
, Inleiding ............................................................................................................................................. 43
Linguïstische aspecten....................................................................................................................... 44
Fonologische problemen ............................................................................................................... 44
Semantische problemen................................................................................................................ 45
Syntactische problemen ................................................................................................................ 45
Pragmatische problemen .............................................................................................................. 45
Het totale taalbeeld........................................................................................................................... 46
Grenzen tussen specifieke en niet-specifieke ontwikkelingsstoornissen ......................................... 46
Hoofdstuk 9: Verworven afasie bij kinderen ......................................................................................... 47
Inleiding ............................................................................................................................................. 47
Oorzaken van verworven afasie ........................................................................................................ 47
Convulsies ...................................................................................................................................... 47
Traumata ....................................................................................................................................... 47
Tumoren en stoornissen in de bloedvoorziening .......................................................................... 48
Kenmerken bij verworven afasie ....................................................................................................... 49
Inleiding ......................................................................................................................................... 49
Aanvankelijke taalkenmerken ....................................................................................................... 49
Taalkenmerken over een langere periode van tijd ....................................................................... 50
Andere kenmerken ........................................................................................................................ 51
Hoofdstuk 10: Niet-opzichzelfstaande taalontwikkelingsstoornissen .................................................. 52
Inleiding ............................................................................................................................................. 52
Verminderde gehoorscherpte ........................................................................................................... 52
Ernst van slechthorendheid........................................................................................................... 52
Frequentie van voorkomen ........................................................................................................... 53
Types van slechthorendheid ......................................................................................................... 53
Geleidingsverliezen ....................................................................................................................... 53
Perceptieve gehoorverliezen......................................................................................................... 54
Taalkenmerken .............................................................................................................................. 55
Taalstoornissen bij mentale retardatie ............................................................................................. 56
Inleiding ......................................................................................................................................... 56
Indeling mentale retardatie .......................................................................................................... 57
Diagnostiek .................................................................................................................................... 57
Taalkenmerken bij mentale retardatie.......................................................................................... 58
Taalstoornissen bij emotionele ontwikkelingsstoornissen ............................................................... 58
, Inleiding ......................................................................................................................................... 58
Taalkenmerken bij emotionele stoornissen .................................................................................. 59
Hoofdstuk 11 Taalstoornissen bij risicogroepen ................................................................................... 62
Inleiding ............................................................................................................................................. 62
Kinderen met schisis.......................................................................................................................... 62
Zieke kinderen ................................................................................................................................... 63
Buitenlandse adoptiekinderen .......................................................................................................... 63
Inleiding ......................................................................................................................................... 63
Het verloop van de taalaanpassing ............................................................................................... 63
Communicatieproblemen.............................................................................................................. 64
Twee- en meerlingen......................................................................................................................... 64
Inleiding ......................................................................................................................................... 64
Het verloop van de taalverwerving bij twee- en meerlingen........................................................ 65
Taalvertraging en taalproblemen .................................................................................................. 65
Idioglossie ...................................................................................................................................... 65
Hoofdstuk 12 Therapie .......................................................................................................................... 67
Inleiding ............................................................................................................................................. 67
Verbale benadering ........................................................................................................................... 67
Inleiding ......................................................................................................................................... 67
De syntactische benadering .......................................................................................................... 67
Semantische benadering ............................................................................................................... 68
Pragmatische benadering.............................................................................................................. 68
Communicatieve benadering ............................................................................................................ 68
Motorisch-visuele communicatievormen ..................................................................................... 68
Grafisch-visuele communicatievormen......................................................................................... 69
Taaltherapie voor onderscheiden groepen taalgestoorde kinderen ................................................ 69
Kinderen met een opzichzelfstaande taalontwikkelingsstoornis .................................................. 69
Kinderen met verworven afasie .................................................................................................... 72
Kinderen met niet-opzichzelfstaande talontwikkelingsstoornissen ............................................. 73
, Handboek taalontwikkeling, taalpathologie en taaltherapie
bij Nederlands sprekende kinderen
Deel 1: Taalontwikkeling
Hoofdstuk 1: Inleiding: taalverwerving, een multidimensioneel gebeuren
Opgroeien door taal
Het taalverwervingsproces staat namelijk niet op zichzelf, maar is onderdeel van het totale
proces van verandering waarin kinderen zich bevinden.
Voorbereidende opvoeding baby’s worden vertroeteld en toegesproken Er wordt niet
verwacht dat ze terug praten. Het is geaccepteerd dat het kind in zijn/haar eigen wereld leeft.
Opvoeding vanaf het eerste woordje dat het kind spreekt.
o Betekent kinderen iets willen leren, op een manier die gericht is op de zelfontplooiing
van het kind.
Het gesprek is een belangrijk opvoedingsmiddel. Door het gesprek, kent de opvoeding openheid.
Facetten van spraak- en taalontwikkeling
Taalverwervingsproces bestaat uit spraakontwikkeling en taalontwikkeling.
Spraakontwikkeling: de ontwikkeling van het klanksysteem van een taal, dat wil zeggen het leren
waarnemen en produceren van klanken en fonemen zoals die in een bepaalde taal voorkomen.
o Beheersing foneemsysteem ontwikkelt zich bij kinderen geleidelijk. Beheersing is
afhankelijk van de mate waarin kinderen verschillen tussen spraakklanken kunnen
waarnemen (luisteren en horen) en produceren (controle van de spieren: lippen, tong en
verhemelte).
Neurologische en motorische ontwikkeling speelt een belangrijke rol bij taal (productie).
Bij gesproken taal is het gehoor van cruciaal belang.
Bij gebaren taal neemt de visuele perceptie de rol van het gehoor over.
Taalontwikkeling fonologische ontwikkeling, de ontwikkeling van de woordenschat en van het
inzicht in het hanteren van grammaticale en communicatieve regels.
o Groot deel afhankelijk van:
Taalaanbod manier waarop ouders met het kind spreken.
Cognitieve ontwikkeling het algemene leervermogen van het kind.
In het taalverwervingsproces gaat spraakontwikkeling en taalontwikkeling hand in hand.
Spraakontwikkeling fonologische aspect.
Taalontwikkeling semantische, grammaticale en pragmatische aspect.
Receptieve vaardigheden = passieve.
Actieve vaardigheden = actieve.
Supra-segmentele kenmerken zoals melodie, prosodie en intonatie komen op verschillende
niveaus aanbod.
o Intonatie voornamelijk fonologische maar ook syntaxis en pragmatiek.
, Fonologie = klankleer
o Nederlandse klinkers en medeklinkers
Daarnaast tweeklanken en halfvocalen.
o Klinkers worden bepaald door de openingsgraad van de mond (open en gesloten
klinkers), de tongpositie (tongwelving voor of achter of tong laag in de mond), positie van
de lippen (gespreide lippen, geronde lippen) en door spierspanning.
o Bilabialen met beide lippen gemaakt /p/,/b/,/m/
o Labiodentalen de boventanden worden op de onderlip geplaatst /f/,/v/
o Dentalen en alveolaren de tongpunt wordt tegen de tanden of tandkassen geplaatst
/t/,/d/,/n/, /s/, /z/, /l/, /r/
o Palatalen het tongblad raakt het harde verhemelte /sj/ in sjaal of /zj/ in bagage.
o Velaren de tongrug wordt naar het zachte gehemelte bewogen /k/, /g/, /ng/ en
/ch/
o Laryngalen ontstaat een geruis op glottisniveau /h/
o Articulatie wijze speelt bij medeklinkers een rol
Daardoor zijn de /n/ en de /t/ aparte fonemen.
Verschillende articulatiewijzen zijn ook:
Stemhebbend en stemloos /v/ vs /f/
Ploffer en glijder /t/ vs /s/
o Fonotactische regels bepalen welke foneemcombinaties voorkomen en welke
veranderingen fonemen bij samenvoeging ondergaan.
Een stemhebbende op het einde van het woord wordt steeds stemloos
gerealiseerd. Bijv. bedden en bed /t/
Semantiek = lexicon en woordenschat
o Beschrijft de betekenisorganisatie van woorden die tot de taal behoren.
Betekenis van woorden afzonderlijk
Betekenis van woorden binnen grotere woordgroepen
o Woordenschatverwerving
Syntaxis bestudeert de zinsopbouw
o Samenvoegen van woorden in groepen, die functioneren in delen van een zin.
o Syntactische regels geven aan hoe woorden grammaticaal juist worden samengevoegd
tot welgevormde zinnen.
Morfologie bestudeert de vormveranderingen die de woorden van een bepaalde taal kunnen
ondergaan.
o Enkelvoud en meervoud
o Bij vervoegingen en verbuigingen waar de basisbetekenis ongewijzigd blijft noemen we
flexio-morfologie. bijv. ik bak, hij bakt, wij bakken, gebakken
o Worden vormveranderingen gebruikt om een andere betekenis af te leiden dan noemen
we dat derivatie morfologie. bijv. bakkerij, gebak, baksel, aanbakken.
Pragmatiek richt zich op de manier waarop taal gebruikt wordt in het dagelijks leven.
o Hierbij speelt het soepel inschatten van de linguïstische en niet linguïstische context een
grote rol.
Metalinguïstiek beschrijft het nadenken over taal, de reflectie op taalgebruik.
o Zelfcorrectie, kritiek op taalgebruik, vragen naar de juiste betekenis.
,Tabel componenten van taal
Receptie Productie
Fonologie Discriminatie van spraakklanken Klankvorming
Klankinpassing in woorden
Semantiek Begrijpen en interpreteren van Woordvinding
woorden, woordgroepen en zinnen. Benoemingsflexibiliteit
Relaties tussen betekenissen
hanteren
Syntaxis en morfologie Begrip van woordvolgorde, begrip Zinsopbouw
van vormverandering in woorden Woordvorming
Toepassing van vervoegingen
en verbuigingen
Derivatie morfologie
Pragmatiek Begrijpen van het verband tussen Taalgebruik in de sociale en
verbale en non-verbale informatie pragmatische context
Metalinguïstiek Reflectie over taal Grammaticaoordelen
Innerlijke grammatica Zelfcorrecties
Taalinhoud, taalvorm en taalgebruik
Taalvorm, taalinhoud en taalgebruik bepalen samen de kennis die het kind heeft en van waaruit
het met de taal kan omgaan.
Taalvorm betreft de woordkeuze en de manier waarop woorden en zinnen gevormd worden.
o Grammaticale regels worden toegepast en er wordt gebruik gemaakt van intonatie,
klemtoon en frasering.
o Betrekking op het fonologisch, syntactisch, morfologisch en pragmatisch aspect.
Taalinhoud via de taal weergegeven kennis van de werkelijkheid, de kennis die een kind heeft
van objecten, gebeurtenissen en relaties.
o Vooral het semantische aspect.
Taalgebruik het hanteren van taal in een bepaalde situatie.
o Het gaat erom dat de taalvorm en de taalinhoud zinvol zijn afgestemd op de situatie
waarin men zich bevindt.
o Vooral betrekking op het pragmatische aspect.
Taalverwervingsproces is afhankelijk van het aangeboren taalverwervingsvermogen en een
aantal andere factoren: taalaanbod uit de omgeving, sociale kennis, cognitieve kennis,
sensorische vaardigheid en fijn-motorische vaardigheden.
o Taalvorm, taalinhoud, en taalgebruik zijn bij het taalverwervingsproces dus afhankelijk
van vele factoren en nauwelijks afzonderlijk te beschrijven.
, Hoofdstuk 2: Neurobiologische aspecten van taalverwerving
Inleiding
Taalgedrag is een product van hersenactiviteit.
Neurobiologische rijpingsprocessen en stimulatie van buitenaf (omgevingsinvloeden) bepalen de
manier waarop het taalverwerkingsproces bij kinderen verloopt.
Van het begin af aan is het voor de taalverwerving derhalve belangrijk dat het kind in een
stimulerende interactie met zijn omgeving verkeert.
Luria (1963, 1970) onderscheidt drie grote hersensystemen die alle betrokken zijn bij de opbouw
van het taalsysteem:
1. Het systeem van bewustzijnsregulatie
Waarschijnlijk gelokaliseerd in de middenhersenen en bewerkstelligt het
vermogen ergens aandacht voor te kunnen opbrengen en de aandacht hierop
gericht te houden.
Speelt een grote rol bij het scheppen van voorwaarden om contact met de
buitenwereld te onderhouden.
Gedrag is pas mogelijk als er sprake is van voldoende bewustzijn om informatie
uit de buitenwereld op te nemen.
Stoornissen in het bewustzijn zijn vaak een gevolg van letsels in de hersenstam.
2. Het opname-verwerkingssysteem
Gelokaliseerd in de achterste helft van de hersenen en verzorgt de opname,
verwerking, evaluatie en opslag van informatie die vanuit de buitenwereld op
ons afkomt.
De tot betekenis volle eenheden verwerkte informatie uit de associatiegebieden
(auditief, visueel, proprioceptief) komt vervolgens samen in nog grotere
ruimtelijke, logische verbanden en daar vindt als het ware de integratie van al
die informatie plaats.
Aan dit gebied is altijd een zeer grote betekenis toegekend voor schoolse
vaardigheden zoals lezen, rekenen en schrijven.
3. Het handelingsysteem
Gelokaliseerd in de meer naar voren gelegen delen van de hersenen en activeert
de spieren om een georganiseerde manier.
Hier vindt de planning, structurering en regulering van het handelen plaats.
Bij taalgedrag spelen vele corticale en subcorticale gebieden met hun
verbindingen een rol.
De linkerhemisfeer is meestal meer bij de taalverwerving betrokken dan de
rechter. (linker kant heeft een genetische voorkeur voor taal)
De taaldominantie zit slechts in 15% van de gevallen in de rechterhemisfeer en
bij 15% zit de taalfunctie in beide hemisferen.
De rechterhemisfeer voegt wel een aantal kwaliteiten aan taalgebruik toe zoals
klemtoon en intonatie waardoor de taal emotionele betekenis krijgt.
Ook het logisch opbouwen van een verhaal wordt mede door de
rechterhemisfeer bewerkstelligd.
