mei 2024 Eda Simsek Yesilkanat
Achter de schermen van het negatief zelfbeeld:
zie jij wat ik niet zie?
Gerichte interventies om de vicieuze cirkel van negatief zelfbeeld te doorbreken
Op een zonnige lentedag, terwijl de zon de klaslokalen verwarmde, merkte ik een leerling op die bezorgd
naar zijn potlood staarde. Ik vroeg me af wat hem zo zorgen baarde. Toen ik aankondigde dat we met de
rekenles zouden beginnen, zuchtte hij diep en zakte onderuit, murmelend: "Daar gaan we weer." Rekenen
was niet zijn sterkste vak, waarvoor hij steevast onvoldoendes haalde. Zou hij worstelen met een gebrek
aan zelfvertrouwen of een negatief zelfbeeld? Hoe bewust zijn leerlingen van de invloed daarvan op hun
prestaties? In dit artikel wordt dieper ingegaan op het onderzoek naar één specifieke leerling, waarbij
gerichte interventies zijn ontworpen en toegepast om de vicieuze cirkel van negatief zelfbeeld te
doorbreken.
Tussen zien en gezien worden Beide reacties zijn pogingen om zichzelf te
beschermen tegen verdere kritiek en bevestigen
Het zelfbeeld is een verzameling van vaak de negatieve verwachtingen van hun
overtuigingen, gedachten en oordelen die men omgeving.
over zichzelf heeft. Individuen met een laag
zelfbeeld vinden het vaak moeilijk om hun eigen In strijd met het zelfbeeld
positieve eigenschappen te erkennen en leggen
Een levendige leerling in groep 7, staat voor een
de nadruk vooral op de aspecten die nog niet
uitdaging die zijn hele wereld omvat: een
beheerst worden. Dit zelfbeeld is diepgeworteld
negatief zelfbeeld. Dit innerlijke conflict
en wordt vaak versterkt door iemands
beïnvloedt niet alleen zijn gedrag, maar ook de
interpretatie van sociale interacties en de
manier waarop anderen hem waarnemen en
verwachtingen van anderen, zoals
behandelen. De vicieuze cirkel lijkt hem
leeftijdsgenoten en onderwijzers. Het negatieve
gevangen te houden, waarbij elke stap hem
zelfbeeld vormt een vicieuze cirkel waarbij
verder in de knoop brengt. Tijdens het
negatieve zelfopvattingen leiden tot
onderzoek lag de focus niet alleen op het kind
gedragingen die deze opvattingen bevestigen,
zelf, maar ook op zijn omgeving. Zoals de
waardoor de negatieve gedachten verder
theoretische benadering van de Belgische
worden versterkt. Dit zelfversterkend proces is
wetenschapper Orhan Agirdag (2016)
zonder gerichte interventie moeilijk te
benadrukt, hebben de externe factoren invloed
doorbreken (Bevers, 2018).
op de ontwikkeling en instandhouding van het
negatief zelfbeeld.
Het vastzitten in een vicieuze cirkel van negatief
zelfbeeld kan diepgaande effecten hebben op
een kind. Deze kinderen kunnen zich Het onderzoek naar deze vicieuze cirkel binnen
onzichtbaar voelen en hun innerlijke strijd de onderwijscontext toont aan hoe dit patroon
verbergen door zich sociaal terug te trekken, zich manifesteert bij een leerling uit groep 7. Het
waardoor ze minder interactie hebben met begint met het ontwikkelen van negatieve
leeftijdsgenoten en volwassenen. Aan de andere zelfbeeldideeën, die vervolgens het gedrag van
kant kunnen ze ook een sterkere behoefte de leerling beïnvloeden.
hebben om gezien en erkend te worden, wat
zich kan uiten in uitdagend gedrag. Dergelijk Bij herhaaldelijk doorlopen van dit proces raakt
gedrag komt vaak niet overeen met wie zij het kind verstrikt in een cyclus van negatieve
werkelijk zijn (Hoorn, 2022). zelfbeeldideeën. Bepaalde gedachten over
,zichzelf raken diepgeworteld en manifesteren Het is daarom van groot belang dat leerkrachten
zich in zijn gedrag. Dit wordt mede veroorzaakt zichzelf voortdurend afvragen of ze elk kind op
door zijn opvattingen over eigen capaciteiten en gelijke wijze behandelen en voldoende
de verwachtingen die de omgeving van hem stimuleren (Agirdag, 2016).
heeft. Als reactie voldoet het kind aan deze
verwachtingen door negatieve gedragingen te Het ontworpen Vicieuze cirkel van
vertonen, overtuigd dat falen onvermijdelijk is. Hij
negatief zelfbeeld:
denkt: 'Dit is wat ik kan, dit is wat jij van mij
verwacht, dus dit doe ik. Als ik beter probeer en Ontwikkelt negatief zelfbeeld: Een kind
faal, dan heb ik echt gefaald.' Wanneer de ontwikkelt een negatief zelfbeeld, beïnvloed
omgeving dit gedrag bevestigt, wordt het kind door aanhoudende negatieve gedachten over
aangemoedigd om dit gedrag voort te zetten, eigen capaciteiten en persoonlijke waarden.
waardoor de cyclus zich versterkt en bijna
ondoorbreekbaar lijkt. Handelt naar verwachtingen: Gedreven door
deze negatieve zelfperceptie, vertoont het kind
Dit zelfontworpen cirkelmodel, ontwikkeld op gedragingen zoals een ongemotiveerde
basis van de theorie van Agirdag (2016) en houding en een gebrek aan inzet.
verrijkt door interviews met het kind, wordt
weergegeven in Figuur 1. Het model omvat vijf Omgeving ziet en bevestigt dit: Het gedrag
stappen die zowel interne als externe invloeden van het kind, dat zijn negatieve zelfbeeld
in acht nemen, waarbij elke stap de volgende weerspiegelt, wordt door zijn omgeving gezien
ondersteunt. Het model illustreert de vicieuze en bevestigd, waardoor zijn negatieve
cirkel van een negatief zelfbeeld, waarbij het kind gedachten als realiteit worden bekrachtigd.
negatieve verwachtingen ervaart en gedrag
vertoont dat deze verwachtingen bevestigt. Dit Versterkt negatieve stereotyperen: Dit
gedrag wordt waargenomen en versterkt door gedrag versterkt negatieve stereotyperingen bij
de omgeving, wat leidt tot een bevestiging van onderwijspersoneel en medeleerlingen,
negatieve stereotypen bij onderwijspersoneel en waardoor een vicieuze cirkel van lage
medeleerlingen. Deze cyclus herhaalt zich, verwachtingen en discriminatoir gedrag ontstaat.
waardoor het kind gevangen blijft in een
zelfversterkend negatief patroon. Voelt negatieve verwachtingen: Het kind
voelt de lage verwachtingen van anderen en
Behandel je alle leerlingen gelijk, bij de eerste
handelt daarnaar, uit angst om teleur te stellen.
begroeting of waarschuwing in de ochtend?
Dit versterkt de negatieve cyclus, mede door het
Merk je dat je wenkbrauwen zich sneller fronsen
Pygmalion-effect, waarbij de verwachtingen van
of je gezicht een bepaalde uitdrukking aanneemt
de omgeving zijn gedrag verder vormgeven.
bij sommige leerlingen? Of geef je iedereen
dezelfde behandeling? Stimuleer en motiveer je Figuur 1
De vicieuze cirkel van negatief zelfbeeld, geinspireerd van Orhan Agirdag (2016).
elk kind voldoende? Of zie je sommige kinderen
als minder behoeftig aan zorg en aanmoediging
omdat ze lastig lijken? Onthoud dat ieder kind
liefde, aandacht en erkenning verdient.
Volwassenen spelen een cruciale rol in de
ontwikkelingscyclus van kinderen, vooral
professionals in het onderwijs. Zij dienen zich
bewust te zijn van hun interacties met alle
kinderen, maar vooral met diegenen die kampen
met een negatief zelfbeeld. Zelfs subtiele
signalen, zoals een zucht of bepaalde
gezichtsuitdrukkingen, kunnen een diepgaande
invloed hebben op een kind.
, “WAT HEEFT HIJ NU WEER GEDAAN?” Een allesomvattende benadering
Leerkracht
Binnen dit onderzoek staan verschillende
gerichte interventies centraal in het streven naar
het verzwakken van de vicieuze cirkel van
negatief zelfbeeld. Deze interventies richten zich
op het verbeteren van het zelfbeeld van het
Volgens het onderzoek 'Pygmalion in the desbetreffende kind en het veranderen van de
Classroom' (1968), begonnen leraren bepaalde negatieve percepties die binnen zijn omgeving
kinderen anders te behandelen nadat hen hersen. Bij het aanpakken van
verteld was dat deze kinderen laatbloeiers of juist zelfbeeldproblemen bij kinderen zijn zowel hun
grijze muizen waren, ook al was dit niet het geval. eigen gedachten als externe invloeden van
Dit leidde ertoe dat de kinderen zich conform de belang. Kinderen handelen vaak op basis van
verwachtingen van de leraren gingen gedragen. hun zelfperceptie, die sterk beïnvloed wordt door
Dit illustreert hoe de negatief stereotyperende
hun omgeving. Het is cruciaal om hen te helpen
houding van de leraren door de leerlingen werd
inzien dat een verandering in denkwijze nodig is
opgepikt, wat hun negatieve zelfbeeld versterkte.
om negatieve patronen te doorbreken.
Een belangrijke interventie is de
Het Pygamilon- theorie "Weerbaarheidstraining van SuperHeld",
Het Pygmalion-theorie stelt dat de ontworpen voor kinderen tussen de 7 en 12 jaar
verwachtingen van de omgeving, vooral die van die moeilijkheden ondervinden bij het opkomen
leerkrachten, aanzienlijk invloed hebben op het voor zichzelf (SuperHeld voor Kids, 2023).
gedrag en zelfbeeld van een kind (Feldman, Tijdens de lessen bekijken de kinderen
2020). In Figuur 2 is het 'Pygmalion-model' verschillende filmpjes en voeren zowel
(Nikolopoulou, 2023) visueel weergegeven. Dit zelfstandig als in groepsverband activiteiten uit.
model toont aan hoe leerkrachten hun Deze activiteiten zijn ontworpen om vervolgens
verwachtingen overdragen via vier cruciale in hun werkboeken verwerkt te worden. Deze
mechanismen: training omvat vier thematische lessen en
Sfeer: De atmosfeer gecreëerd door de bijbehorende werkboeken die zich richten op de
leerkracht, zowel verbaal als non-verbaal, kan sociale en emotionele ontwikkeling:
een positieve of negatieve invloed hebben.
Feedback: De manier waarop leerkrachten Een positieve minset: Leerlingen worden
feedback geven, positief of negatief. getraind om negatieve gedachten om te buigen
Input: De hoeveelheid energie en moeite die naar positieve.
leerkrachten investeren, vaak meer in leerlingen
van wie ze hoge verwachtingen hebben. Je beste eigenschappen: Kinderen ontdekken
Output: De neiging van leerkrachten om meer te en benutten hun unieke krachten.
reageren op en aan te moedigen van leerlingen Krachtige houding: Kinderen leren resoluut te
die zij als beter beschouwen. zijn en hun grenzen duidelijk te stellen.
Figuur 2
Het Pygmalion- effect (Nikolopoulou, 2023)
De held in jou: Deze module bouwt
zelfvertrouwen op en stimuleert kinderen zichzelf
als een held te zien.
De lessen zijn interactief en bieden ruimte voor
kinderen om persoonlijke verhalen te delen, wat
cruciaal is voor hun emotionele groei. Door een
combinatie van video's, individuele activiteiten
en groepsopdrachten worden leerlingen actief
betrokken en leren ze de behandelde
vaardigheden praktisch toe te passen.
, Daarnaast biedt SuperHeld specifieke trainingen Naast de trainingen en persoonlijke begeleiding
voor leerkrachten en schoolpersoneel, met twee bieden positieve bekrachtiging en sociale
coaching workshops die helpen bij het vaardigheidstrainingen extra ondersteuning voor
bewustmaken van eventuele negatieve, het versterken van zelfbeeld en sociale
stereotyperende gedachten. Deze stereotypen interacties. Positieve bekrachtiging in het
kunnen onbedoeld het negatieve zelfbeeld van klaslokaal, zoals beschreven in het boek
het kind versterken. De trainingen zijn erop "Positieve bekrachtiging op school", omvat het
gericht het onderwijzend personeel te erkennen en prijzen van de inspanningen en
ondersteunen bij: successen van leerlingen, wat hun zelfbeeld kan
Het creëren van een betere verbinding met verbeteren. Sociale vaardigheidstraining helpt
leerlingen. kinderen hun sociale interacties te verbeteren,
Het ontwikkelen van een positieve mindset wat positief kan bijdragen aan hun zelfbeeld.
en een sterk geloof in eigen kunnen.
Het herkennen en inspelen op specifieke Door de combinatie van deze interventies
sociaal-emotionele behoeften van leerlingen. ontstaat een uitgebreide aanpak die zowel de
interne als externe factoren die het zelfbeeld van
Een andere essentiële interventie is individuele kinderen beïnvloeden, aanpakt. Het is essentieel
mentoring. Volgens hoogleraar Luc Stevens is om een ondersteunende omgeving te creëren
het cruciaal om een omgeving te scheppen waarin kinderen positieve bevestiging
waarin het kind zich competent en gewaardeerd ontvangen, wat een sleutelrol speelt in dit proces
voelt (Alkema et al., 2022). Dit versterkt het en bijdraagt aan een gezond zelfbeeld en hun
vertrouwen in zijn eigen kunnen. Het vermogen om positieve veranderingen in hun
mentorschap kan worden opgenomen door de leven aan te brengen.
groepsleerkracht, een leerling uit hogere
groepen, of ander personeel. Hierbij wordt De eerste enquête afname
dagelijks na schooltijd vijftien minuten besteed
In maart werd een schriftelijke enquête
aan gesprekken met het kind, waarbij hij werd
afgenomen bij de leerlingen van groep 7 en het
aangemoedigd om zowel expliciet als
schoolpersoneel om inzichten te verzamelen
impliciet te reflecteren.
over de percepties rond het kind. De resultaten
toonden aan dat het kind voornamelijk negatief
Deze aanpak houdt in dat er soms directe vragen
werd beoordeeld: door 18 van de 22 leerlingen
worden gesteld over acties en gedachten van
en 18 van de 21 leerkrachten. Uit gesprekken
het kind, en dat er op andere momenten ruimte is
met zowel leerlingen als leerkrachten die een
voor het kind om zelfstandig te reflecteren op
negatief oordeel hadden, is duidelijker geworden
ervaringen. Dit draagt bij aan het identificeren
hoe zij het gedrag van het betreffende kind
van verbeterpunten en het ontwikkelen van
ervaren. De voornaamste redenen voor deze
oplossingen. Tijdens deze gesprekken worden
negatieve beoordelingen waren gedragingen
dagelijkse onderwerpen en gedachten van het
die als storend werden ervaren. Dit omvatte
kind besproken. Deze gesprekken zijn bedoeld
rondhangen in de gangen, het veroorzaken van
om zijn kwaliteiten te erkennen en hem te laten
conflicten tijdens buitenspelen, ongevraagde
zien dat we zijn positieve eigenschappen
interacties met anderen en heftige emotie-
waarderen en naar hem luisteren.
uitbarstingen, waaronder woede. Deze
De juf: " Kun je me vertellen waarom je zo boos was?" gesprekken hebben belangrijke inzichten
Het kind: "Ja, want zo ben ik. De kinderen denken dat ik het opgeleverd in de gedachten en ervaringen van
toch niet kan. Dat was vorig jaar ook zo. Dat maakt betrokkenen met betrekking tot het gedrag van
me boos." het kind.
De juf: "En wat doe je met dat gevoel? Probeer je dan extra
je best te doen om het tegendeel te bewijzen?"
Het kind: Het kind: "Nee, waarom zou ik? Het boeit me niet “HIJ IS VERVELEND!”
meer."
De juf: “Waarom denk je dat ik zo over je denk?” Leerling uit groep 7
Het kind: (aarzelt even) "Omdat iedereen dat denkt."
