PRIVACY EN GEGEVENSBESCHERMING
WEEK 35
Online college 1
Onderwerp: Introductie
Raad van EU = richt zich primair op de bescherming van mensenrechten. Van belang is het EVRM &
bijbehorende Protocollen. Het EHRM oordeelt over het EVRM.
Europese Unie = primair economische achtergrond en is zich geleidelijk aan op bijna alle terreinen
gaan begeven, behalve staatsveiligheid en slechts in beperktere zin openbare/politie en justitie. Van
belang is het Handvest voor Grondrechten van de Europese Unie (Handvest) en Verdrag voor de
Werking van de Europese Unie (VWEU). Maar ook: AVG, Politierichtlijn, e-Privacyrichtlijn. Het HvJEU
oordeelt over deze verdragen.
Let op: er zijn verschillen in het aantal betrokken landen. Bijna elk land van Europa is lid van de Raad
van Europa. Van de Europese Unie zijn slechts 27 landen lid.
De EU heeft traditioneel gezien geen zeggenschap over nationale veiligheid. Dat is overgelaten aan
lidstaten = subsidiariteitsbeginsel. De Raad van Europa heeft daar juist wel zeggenschap over. De EU
wilde zelf ook lid worden van het EVRM. Het HvJEU stak hier echter een stokje voor, want zo zag hij
zijn macht en jurisdictie worden ingeperkt.
De Protocollen in het EVRM kunnen twee dingen doen:
- Nieuwe rechten afkondigen. Daarbij is het aan lidstaten de keus om zich wel of niet te
permitteren aan het Protocol.
- Ze kunnen de conventie zelf aanpassen.
Online college 2
Onderwerp: EVRM: Ratione Personae
De klachtprocedure onder het EVRM
Formele criteria voor ontvankelijkheid:
- Uitputting rechtsmiddelen (art. 35 lid 1 EVRM) = het EHRM behandelt pas zaken als nationale
lidstaten/rechters zelf geen effectieve remedie hebben geboden voor een klacht. Er bestaan
echter uitzonderingen.
- Tijslimiet (art. 35 lid 1 EVRM) = klacht moet worden ingediend binnen een termijn van zes
maanden na de datum van de definitieve beslissing op nationaal niveau.
- Substantieel dezelfde inhoud (art. 35 lid 2 EVRM) = je kan niet klagen over hetzelfde feit als je
daarvoor al eens bij het EHRM bent geweest.
- Misbruik van recht (art. 35 lid 3 onder a EVRM) = als bv. een klacht wordt gebruikt om
politieke beweegredenen. Dat is niet toegestaan.
- Locus standi (art. 35 lid 3 onder b EVRM) = een recht om over een bepaalde kwestie voor het
EHRM te verschijnen. Denk aan het milieu of dieren. Deze hebben zelf geen mogelijkheid om
te klagen.
- De-minimus regel (art. 35 lid 3 onder b EVRM) = als de schending heel minimaal is, dan kan
je niet succesvol klagen.
, - Duidelijk ongegrond (art. 35 lid 3 EVRM) = als iets duidelijk onzinnig/onterecht is, kan je niet
klagen.
Materiele criteria voor ontvankelijkheid:
- Ratione personae = het moet gaan over een klacht die wel aan een lidstaat kan worden
toegeschreven. Aanvankelijk werd alleen gefocust op negatieve rechten/plichten, algemene
belangen en objectieve klachten, maar tegenwoordig ook positieve rechten/plichten,
individuele belangen, subjectieve klachten van natuurlijke personen.
- Ratione loci = de schending/klacht moet wel op het grondgebied van de staat zijn gebeurt.
- Ratione temporis = er kan niet geklaagd worden over schendingen die gebeurt zijn voor het
EVRM is aangenomen.
- Ratione materiae = een klacht moet gaan over iets wat inhoudelijk gezien onder een EVRM-
artikel valt.
Klachtrecht: Travaux préparatoires
Travaux préparatoires = de verslaglegging van de totstandkoming van het EVRM. WOII was net
afgelopen. Dat was een periode van grootschalige mensenrechtenschendingen, gericht op
gemeenschappen (homoseksuelen, geestelijk gehandicapten, joden). Na WOII kwamen
mensenrechtendocumenten op zoals de UVRM (Universele verklaring voor de Rechten van de Mens).
Er bestonden discussies:
i. Moet er überhaupt een EVRM komen?
- Ja, Europa moet zijn eigen verdrag hebben dat geënt is op de Europese traditie en
effectieve nalevingsmechanismen kent.
- Nee, we hebben al een UVRM en we moeten geen document vervaardigen dat daar
mogelijk strijdig mee is.
Compromis: ja, er is een Verdrag, maar tekenen is optioneel.
ii. Hoe zou het Verdrag er uit moeten komen te zien?
- Ennumeration (A) = korte tekst, want we hebben al het UVRM.
- Precise definition (B) = recht wordt per artikel genoemd, daar staat dan bij genoemd
wanneer en onder welke omstandigheden die rechten kunnen worden beperkt.
Compromis: Precise definition is als basis genomen, maar alternatief A werd ook ten dele in
het Verdrag opgenomen.
iii. Dient er een ECRM te komen?
- Ja, een Commissie kan de feiten en omstandigheden van het geval bekijken en
beoordelen of de klacht ontvankelijk is; bovendien kunnen oordelen van de Commissie al
aanzetten tot gedrag van lidstaten en kan de Commissie schikkingen begeleiden
- Nee, er is geen behoefte aan een Europees toezicht mechanisme omdat er op lidstaat
niveau al toezicht mechanismen zijn en er het Internationaal Strafhof in Den Haag was.
Compromis: Ja, er is een Commissie, maar haar autoriteit was afhankelijk van de ratificatie
van de individuele lidstaten.
iv. Dient er een EHRM te komen?
- Ja, een Hof kan sancties neerleggen; derhalve is er een effectief toezicht mechanisme op
Europees niveau voor het EVRM.
- Nee, want al rechterlijke controle mogelijk op lidstaat niveau en een echt totalitair regime
houdt zich daar toch niet aan en een ECRM is afdoende.
, Compromis: wederom, het EHRM (= toezicht mechanisme) werd gecreëerd, maar autoriteit
was optioneel en afhankelijk van de ratificatie van de individuele lidstaten. Een aantal landen
was bv. bang om hun eigen soevereiniteit te verliezen.
v. Dienen individuen een individueel klachtrecht te hebben?
- Ja, zonder individueel klachtrecht is de rechtsbescherming onder het EVRM tandeloos.
- Nee, angst voor grote hoeveelheid klachten, klachten over klein, persoonlijk leed.
Compromis: zowel interstatelijke als individuele klacht, maar individu mocht alleen naar de
Commissie.
Individuele klachtprocedure = verzoekschrift indienen, zie art. 34 EVRM:
Klachtrecht voor lidstaten = gebeurt zelden vanwege politieke overwegingen, zie art. 33 EVRM
vi. Dient het recht op onderwijs, eigendom en vrije verkiezingen te worden opgenomen in het
EVRM?
- Ja, belangrijke rechten (invloed op onderwijs kan worden misbruikt door totalitaire
regimes: communistische regimes schenden het recht op individuele eigendom).
- Nee, want socio-economische rechten en geen civil-political rights.
Compromis: opgenomen in het 1e Protocol.
Civil-political rights = eerste generatie mensenrechten. Het zijn negatieve rechten. Je bent vrijwaart
van inbreuken van de staat. Bv. je kan gewoon genieten van je huisrecht, zonder dat de staat je huis
binnenvalt. Je kan gewoon genieten van je vrijheid op meningsuiting, zonder dat de staat aan censuur
doet. De staat heeft hier dus een onthoudingsplicht.
Socio-economic rights = vergt een actieve plicht van de staat om wel of niet zijn macht te gebruiken.
Het gaat meer om positieve (genots)rechten van mensen. Bv. het organiseren van verkiezingen t.a.v.
stemrecht.
Klachtrecht: dominante benadering van het EHRM
In de loop der tijd is het Verdrag vaak aangepast. Allerbelangrijkste aanpassingen:
- Protocol No. 9 = voorheen kon alleen de Commissie en de lidstaten bepalen of een klacht
werd doorgestuurd naar het EHRM voor een inhoudelijke beoordeling. Het idee
daarachter was: we sturen enkel zaken door als deze een zaakoverstijgend belang
dienen.
In ’99 is toen gezegd: ook individuen kunnen ook ontvankelijke klachten naar het EHRM
sturen. Dat zorgde voor een enorme impact op het aantal klachten. Iedereen die
individueel kon aantonen in zijn recht te zijn geraakt en aan de ontvankelijkheidscriteria
had voldaan, kon nu om een inhoudelijk oordeel vragen.
- Protocol No. 11 = niet alleen was er een ontvankelijkheids- en inhoudelijkheidstoets, maar
ook is er een ‘Grand Chamber’. Stel een zaak is zo gewichtig, dan werd er een soort
‘hoger beroep’ aangetekend, dan wordt de zaak door de Grote Kamer behandeld.
In Protocol No. 14 is daarom een nieuw principe: ook individuele rechters kunnen een
dergelijke uitspraak doen (praktisch/efficiënter).
Church of Scientology of Paris → het recht op vrijheid van godsdienst (art. 9 EVRM) kan zowel door
individuen als kerken worden ingeroepen, waarbij kerken als vertegenwoordigers van hun leden
functioneren. Aan de andere kant heeft het recht op respect voor privéleven en gezinsleven (art. 8
EVRM) een meer individuele focus, wat betekent dat het minder gericht is op collectieve rechten zoals
die van organisaties. Dit benadrukt de verschillende aard van deze rechten en hoe ze kunnen worden
toegepast door zowel individuen als groepen.
Vier typen klagers die een schending voor het EHRM kunnen brengen:
, - Lidstaten (speelt echter geen rol van betekenis, in totaal maar 20 zaken tot nu toe)
- Groepen = groepen mogen niet klagen - ook al was dat aanvankelijk de bedoeling van de
opstellers, ook al staat dat expliciet in het verdrag opgenomen - een groepsbelang
centraal stellen is niet toegestaan. Alleen individuen die individueel zijn getroffen, mogen
klachten bundelen.
- Rechtspersonen = bv. kranten/mediagroepen mogen klagen onder art. 10 EVRM (vrijheid
van meningsuiting) of kerken als het gaat om de vrijheid van religie. Maar, onder art. 8
EVRM (privacy) mogen zij niet klagen, want privacy is een primair individueel subjectief
goed. Vrijheid van meningsuiting daarentegen kent een publieke waarde. Het is nodig om
de democratie te controleren, bv. de media in het kader van public watchdog.
- Natuurlijke personen
Living instrument doctrine = het EHRM kent de travaux preparatoire (= oorspronkelijke bedoeling van
verdragsopstellers), maar moet het verdrag in het daglicht van deze tijd zien. Dat betekent dat het
verdrag soms anders wordt geïnterpreteerd dan op voorhand de bedoeling was. Primair zou het gaan
om afweerrechten van de burger en negatieve verplichtingen voor staten. Het EHRM heeft al snel
geaccepteerd dat ook positieve rechten in het verdrag zijn te lezen, en dat staten ook positieve
verplichtingen hebben.
Art. 8 EVRM is van een primair negatief afweerrecht gegaan tot een positief recht, waarbij burgers
positieve rechten hebben om hun dagelijks leven en dagelijkse praktijk vorm te geven. Het van privacy
artikel getransformeerd in persoonlijkheidsartikel. Staten hebben niet alleen plichten om zich te
onthouden van inperking, maar moeten actief bijdragen aan mijn persoonlijke ontwikkeling en
ontplooiing.
Alles wat niet direct aan iemands persoonlijk belang raakt, wordt afgewezen onder art. 8 EVRM. Een
aantal voorbeelden:
- Inabstractoclaims = denk aan iemand die klaagt over beleid als zodanig. In principe zijn
dat soort claims dus niet toegestaan. Het Hof kan zich alleen bezighouden met specifieke
klachten van verzoeker en niet met de wetgeving als geheel. Het Hof kan alleen de
concrete toepassing van de wet in een concrete zaak beoordelen, niet de wet in abstracte
zin → Lawlor v. The United Kingdom
NB: in principe worden inabstroclaims dus niet-ontvankelijk verklaard. De uitzondering daarop is als het gaat om
inlichtingendiensten (zie hieronder).
- A-prioriclaims = klachten die je als individu indient, nog voor er schade is berokkend. Je
denkt dat bepaald beleid/praktijken zullen leiden tot schade en je wil dat voorkomen. Dat
accepteert het EHRM niet. Je moet al schade hebben geleden, je moet al kunnen
aantonen dat je concreet en direct getroffen bent door een bepaald staatsbeleid. A-
prioriclaims accepteert het EHRM niet (niet ontvankelijkheid) → Tauria and others v.
France
- Hypothetische claims = ‘ik denk dat…’
- Actio popularis = je klaagt niet als schade aan jou als persoon/individuele belangen, maar
je komt op voor een groepsbelang. Het EHRM accepteert geen klachten waarbij een
individu voor een groepsbelang opkomt. Zeker onder art. 8 EVRM worden deze zaken
niet-ontvankelijk verklaard. Het gaat om het individuele belang → Asselbourg and 78
others and Greenpeace Assocation-Luxembourg v. Luxembourg
In de dominante benadering van het EHRM is dus de focus onder art. 8 EVRM op het individuele
belang. Dat staat in schreeuw contrast met de achtergrond en de bedoeling van het verdrag. Het ging
,daarbij om grootschalige schending van mensenrechten. Daarom werden toentertijd groepen
toegestaan om te klagen. Het ging toen voornamelijk om groepsbelangen.
Inmiddels staat het EHRM rechtspersonen toe om te klagen over hen eigen belang. Een aantal
voorbeelden:
- Chapell v. the United Kingdom → bedrijf klaagde over politie dat hun bedrijfspand binnen
viel. Naar analogie beredeneerd dat een natuurlijk persoon een huis heeft, heeft een
rechtspersoon een bedrijfspand. Als de politie dat binnenvalt, is dat een schending van het
huisrecht en dus een schending van art. 8 EVRM.
- Stes Colas and others → in deze uitspraak werd verwezen naar Chapell v. the United
Kingdom.
Sindsdien zijn er ongeveer 20 zaken geweest waarbij het EHRM klachten van rechtspersonen over
het recht op privacy (art. 8 EVRM) heeft geaccepteerd. Dat zit deels in zaken waarin naar analogie
met een natuurlijk persoon wordt beredeneerd, maar ook in zaken waarin het EHRM deels het
schadecriterium heeft losgelaten. Daarbij zijn de onderstaande zaken van belang (Zakharov, Centrum
För Rättvisa v. Sweden en Big Brother Watch). Deze zaken gaan eigenlijk over dezelfde fenomenen:
inlichtingendiensten en wetgeving daaromtrent.
Uit die zaken volgt: inlichtingendiensten opereren geheim. Dat zijn geheime organisaties waarbij de
activiteiten en bijvoorbeeld het verzamelen van data over burgers of rechtspersonen geheim blijven.
Logisch, want anders zouden organisaties/terroristen weten dat ze worden gevolgd en hun gedrag
daarop afstemmen. Dat betekent dat je als individu of rechtspersoon nooit kan aantonen dat je bent
geraakt door een activiteit van inlichtingendiensten. Daarom heeft het EHRM het vereiste van schade
losgelaten. Het heeft gezegd, vanaf nu accepteren we ook inabstractoclaims = klachten over het
beleid als zodanig.
Daarom zijn een aantal formele en materiele criteria losgelaten. Bv. de ‘de-minimus regel’ geldt niet
meer, want het schadebeginsel wordt losgelaten. Focus op individuele belangen geldt ook niet meer,
het gaat namelijk over algemene belangen (legitimiteit en legaliteit = goede democratische controle op
inlichtingendiensten). Omdat het gaat om de wet als zodanig, is de zes maanden-regel losgelaten.
Ook het vereiste van uitputting van nationale rechtsmiddelen wordt vaak losgelaten.
NB: in deze zaken gaat het over inlichtingendiensten, de wet/het beleid als zodanig en massa-surveillance.
Zakharov v. Russia → ging over geheim onderscheppen van vertrouwelijk telefoonverkeer. Zakharov
klaagde dat dit zijn recht op privacy (art. 8 EVRM) schond. Ook al was hij niet in staat te betogen dat
hij onderwerp was van een concrete aftapmaatregel, was hij toch gerechtigd om te klagen. Gelet op
de geheime aard van de aftapmaatregelen, het feit dat deze alle gebruikers van mobiel
telefoonverkeer hebben geraakt, alsmede het gebrek aan rechtsmiddelen op nationaal niveau,
overwoog het Hof dat verzoeker niet hoefde aan te tonen dat hij het risico liep dat zijn telefoonverkeer
werd afgetapt. Nu het nationale systeem geen effectief rechtsmiddel bood aan personen die
vermoedden dat zij onderwerp waren van geheim aftappen, vormde de in het geding zijnde wetgeving
zelf een inbreuk op het recht van privacy.
Het Hof overwoog, dat in deze context, de eis van een wettelijke basis zowel inhoudt dat er een basis
moet zijn in het nationale recht als dat de maatregel voldoet aan de eisen van rechtsstatelijkheid. Het
Hof overwoog dat in zaken waarin er een geschil is over wetgeving die geheime aftapmaatregelen
toestaat, de wettelijke basis van de inbreuk nauw samenhangt met de vraag of de maatregel
noodzakelijk is in de democratische samenleving. Het Hof onderzocht de eis van wettelijke basis en
de noodzakelijkheidseis samen. De eis van kwaliteit impliceert niet alleen voorzienbaarheid en
toegankelijkheid, maar ook dat zij noodzakelijk zijn in een democratische samenleving (in het
bijzonder door het bieden van adequate en effectieve waarborgen en garanties tegen misbruik). In dit
geval bood het Russische wettelijke systeem geen adequate en effectieve garanties tegen misbruik.
Het Hof stelde tekortkomingen, o.a.: duur aftapmaatregelen, procedures voor vernietigen/opslaan
onderschepte data, toezicht en effectiviteit van beschikbare rechtsmiddelen.
Het Russisch recht voldeed niet aan de eis van kwaliteit van het recht (= ‘quality of law’) en was niet in
staat om interceptie van telefoonverkeer te beperken tot wat noodzakelijk was in de democratische
samenleving. Schending van art. 8 EVRM.
, Centrum För Rättvisa v. Sweden → Zweedse wet stond de regering toe om op grote schaal
telecommunicatie te onderscheppen, onder het voorwendsel van nationale veiligheid. De NGO
Centrüm För Rättvisa betoogde dat deze surveillance een schending van het recht op privacy vormde,
omdat er onvoldoende waarborgen waren tegen misbruik.
Het EHRM benadrukt de noodzaak van evenwichtige regelgeving die nationale veiligheid combineert
met de bescherming van individuele rechten. Er ontbraken in dit geval adequate
controlemechanismen (toezicht van het Zweedse stelsel), dat leverde een schending op.
Big Brother Watch and others v. the United Kingdom → ging wederom om een NGO waarin klacht
werd gericht op bestaan van wetgeving die bulkverzameling en -verwerking van gegevens uit
communicatie door inlichtingen- en veiligheidsdiensten mogelijk maken. Er word geklaagd onder art. 8
EVRM. In deze zaak ging het ook om de verenigbaarheid met art. 8 EVRM van samenwerking tussen
buitenlandse inlichtingen- en veiligheidsdiensten. Ook werd geklaagd onder art. 10 EVRM, vanwege
de ongeoorloofde inbreuk die bulkinterceptie (= massa-surveillance), gegevensuitwisseling en het
verkrijgen van communicatiegegevens van marktpartijen maken op vertrouwelijke communicatie van
journalisten. Het ging om een in-abstractoclaim: klagers stellen niet slachtoffer te zijn van specifieke
interceptiemaatregel, maar van het enkele bestaan van de wetgeving die bulkinterceptie toestaat,
omdat deze zo breed is dat zij hierdoor potentieel geraakt worden.
Aan het slachtoffervereiste is voldaan vanwege de grote reikwijdte van de wet en de afwezigheid van
een effectief rechtsmiddel voor toetsing van een klacht over wetgeving in abstracto (net als bij
Zakharov het geval was). Hierdoor ontstaat het risico van publiek wantrouwen en bezorgdheid over
misbruik van bevoegdheden en willekeur en is er een grotere noodzaak van toezicht door het EHRM.
Daarom hoeft de klager niet aan te tonen dat hij door zijn persoonlijke omstandigheden een risico
loopt op toepassing van geheime onderzoeksmethoden. Wat betreft de klacht onder art. 8 EVRM, wijst
het Hof deze af omdat het Britse systeem voorziet in voldoende waarborgen voor verwerking van
ontvangen gegevens, in adequaat toezicht op de naleving hiervan en in een effectief rechtsmiddel
voor klachten hierover. Het EHRM erkent dat bulkinterceptie van vitaal belang is voor verdragsstaten
teneinde gekende en ongekende bedreigingen voor hun nationale veiligheid te identificeren.
Bedreigingen voor staten zijn versterkt door toegenomen digitalisering en technologische
ontwikkelingen (expliciet noemt het Hof bedreigingen op cybersecuritygebied).
Het Hof erkent dat art. 8 EVRM zich niet verzet tegen bulkinterceptie als middel ter bescherming van
de nationale veiligheid en andere gewichtige belangen van de staat, en dat het binnen de grote
beoordelingsruimte van lidstaten op dit punt blijft vallen om te kiezen voor een dergelijk systeem.
Tegenover de grote beleidsruimte om te kiezen voor bulkinterceptie, staat een veel beperkte ruimte bij
de inrichting en het gebruik van een dergelijk systeem. Staten moeten in voldoende waarborgen
voorzien om zorg te dragen voor toegankelijke en voorzienbare wettelijke normen, en dat maatregelen
slechts toegepast worden wanneer dit noodzakelijk is in een democratische samenleving.
Opgenomen in slide t.a.v. massa-surveillance
“Het Hof aanvaardt dat een verzoeker kan beweren het slachtoffer te zijn van een schending door het
enkele bestaan van geheime surveillance maatregelen, of wetgeving die dergelijke maatregelen
toestaat, mits aan de volgende voorwaarden is voldaan.
Ten eerste zal het Hof rekening houden met de reikwijdte van de wetgeving die geheime surveillance
maatregelen toestaat, door te onderzoeken of de verzoeker mogelijk door deze wetgeving kan worden
getroffen, hetzij omdat hij of zij behoort tot een groep van personen die door de betwiste wetgeving
worden geviseerd, hetzij omdat de wetgeving alle gebruikers van communicatiediensten rechtstreeks
treft door een systeem in te stellen waarin iemands communicatie kan worden onderschept.
Ten tweede zal het Hof rekening houden met de beschikbaarheid van rechtsmiddelen op nationaal
niveau en de mate van controle aanpassen afhankelijk van de effectiviteit van dergelijke
rechtsmiddelen. Zoals het Hof benadrukte in Kennedy, kan in gevallen waarin het nationale systeem
geen effectief rechtsmiddel biedt aan de persoon die vermoedt dat hij of zij aan geheime surveillance
is onderworpen, de wijdverbreide verdenking en bezorgdheid onder het publiek dat geheime
surveillancebevoegdheden worden misbruikt, niet als ongegrond worden beschouwd."
