Samenvatting Geschiedenis
Hoofdstuk 1: tijd van jagers en boeren – prehistorie: 3000 v. Chr.
De mens heeft zich vanuit Afrika over de ander werelddelen verspreid. In Oost-Afrika leefden 5 tot 4 miljoen
jaar geleden al mensachtigen. Ongeveer anderhalf miljoen jaar geleden verliet de menssoort homo erectus
Afrika. In Europa ontwikkelde zich uit de homo erectus, de neanderthalers. Tegenwoordig bestaat er nog maar
1 soort: homo sapiens. Ongeveer 35000 jaar geleden verscheen de homo sapiens in Europa, rond die tijd
stierven de neanderthalers uit.
Jagers en verzamelaars is de oudste vorm van bestaan. Zij leiden een nomadisch bestaan, omdat ze steeds
rondtrekken op zoek naar voedsel. Het tropische klimaat heeft een permanent groeiseizoen waarbij het hele
jaar door insecten, wild, vissen en vruchten gevonden worden. Tot ongeveer 10.000 jaar v. Chr. Bedekte de
ijskap van de laatste IJstijd het noorden van Europa en heerste in West-Europa een toendraklimaat. Op deze
toendra, een gebied zonder bomen en begroeid met mos, gras en struiken, leefden rendierjagers. Zij leefde als
nomaden. De belangrijkste hulpmiddelen die rendierjagers gebruikten waren het vuur en gereedschappen van
vuursteen, botten en hout.
Rond 7000 v. Chr. hoefden de jagers in West-Europa niet meer ver te trekken. Ze konden in een beperkt gebied
blijven, waar voldoende voedsel was. Deze jagers-verzamelaars gebruikten bij de jach boomstamkano’s.
De eerste boeren leefde ca. 10.000 jaar v. Chr. in het Midden-Oosten. Dit gebied wordt de vruchtbare
halvemaan genoemd. Hier vandaan verspreidde de landbouw zich over de aangrenzende gebieden en
uiteindelijk ook naar West-Europa. Jagerverzamelaars hadden weinig bezittingen, er worden daarom veel
minder archeologische sporen van hen teruggevonden. In het Midden-Oosten, het grensgebied van het huidige
Turkije, Irak en Syrië, kwamen natuurlijke graanvelden voor. De uitvinding van de landbouw had zoveel
gevolgen dat men spreekt over de Agrarische Revolutie.
De boeren ontwikkelde nieuwe technieken, zoals het spinnen en weven van wol. Verder ontdekten de boeren
ook het gebruik van metalen als koper, brons en later ijzer. Runderen, ezels en ook paarden werden gebruikt
als last of trekdier om goederen te dragen. Het ploegen en bemesten van het land, was een belangrijke vinding
om de grond vruchtbaar te houden. De vroege vormen van landbouw leidden vaak tot erosie van de bodem. De
afvalhopen van dieren waren een bron van nieuwe ziekten.
De eerste landbouwcultuur in West-Europa was de Bandkeramiekcultuur, rond 5300 v. Chr. Dit boerenvolk
kreeg zijn naam door de opvallende versiering in de vorm van een band op het aardewerk. Het is niet duidelijk
waar deze boeren vandaan kwamen, het kan zijn dat ze vanuit West-Europa naar het westen waren vertrokken.
In Nederland vinden we deze kleiachtige grondsoort alleen in Zuid-Limburg.
Een andere belangrijke landbouwcultuur was de Trechterbekercultuur. Dit boerenvolk leefde tussen 3500 en
2700 v. Chr. Zij kregen hun naam door de trechtervormige potten, bekers en schalen. Deze boeren gaven hun
overledenen potten, sieraden en wapens mee als ze in een hunebed werden bijgezet. De hune-bedden
kwamen in heel Noord-West-Europa voor. In Nederland vinden we ze vooral in Drenthe. Hunebedden zijn
ontstaan in de IJstijd door gletsjers.
Steen is de langste tijd het belangrijkste materiaal geweest om gereedschappen of wapens te maken. Later
namen brons en ijzer deze rol over. De eerste boeren maakten net als de jagers-verzamelaars veel gebruik van
stenen wapens en gereedschappen. > daarom steentijd genoemd. Vooral vuursteen werd gebruikt. Rond 4000
v. Chr. werd vuursteen zelfs door middel van mijnbouw opgegraven. Eerst werden voorwerpen van puur koper
gemaakt, deze waren nauwelijks bruikbaar, omdat koper te zacht en te buigzaam was. door het mengen van
,koper en tin ontstond een legering die veel bruikbaarder was: brons. Rond 2100 v. Chr. komen in Europa de
eerste bronzen voorwerpen voor. Vanaf 700 v. Chr. werd in Europa ook gebruikgemaakt van ijzer, dit kon op
veel plaatsen gevonden worden.
In Spanje en Frankrijk zijn verschillende grotten waar jagers-verzamelaars ruim 30.000 jaar geleden,
grottekeningen hebben gemaakt. De tekeningen waren meestal afbeeldingen van dieren of handafdrukken. In
hunebedden zijn grafgiften teruggevonden, zoals trechterbekers, sieraden, wapens en gereedschappen.
Bronnen uit dit tijdvak
Prehistorie is de tijd waarover geen geschreven bronnen zijn. Daarom zijn we afhankelijk van archeologische
vondsten. De prehistorie van een samenleving eindigt als er schriftelijke bronnen over de samenleving zijn. Zo
eindigde in het Midden-Oosten de prehistorie als 5000 jaar geleden, terwijl de prehistorie in West-Europa
eindigde met de komst van de Romeinen ruim 2000 jaar geleden.
Archeologie is de wetenschap die zich bezighoudt met het in kaart brengen van bodemsporen, het doen van
opgravingen en het rapporteren en het interpreteren van vondsten. Opgravingen worden alleen verricht, als de
bodemsporen dreigen te verdwijnen. Dat gebeurt vaak bij stadsvernieuwing, uitbreidingen van steden en
dropen en de aanleg van verkeerswegen. In veen blijft veel organisch materiaal als hout en leer bewaard.
Een andere belangrijke wetenschap die kennis oplevert over het leven in de prehistorie is de culturele
antropologie. Men gaat ervan uit dat de tegenwoordige mens in zijn manier van denken en handelen niet veel
verschilt van mensen in de prehistorie.
Hoofdstuk 2: tijd van Romeinen en Grieken – oudheid: 300 v. Chr.- 500 na Chr.
De landbouwsamenlevingen van het Midden-Oosten lagen aan rivieren als de Eufraat, Tigris en de Nijl. De
landbouw was hier afhankelijk van irrigatie, waarbij men rivierwater over het land liet lopen via kanaaltjes.
Uiteindelijk werd er zoveel voedsel verbouwd dat sommige mensen konden worden vrijgesteld van het werken
op het land. In de gedachten van de landbouwers moesten de goden hiervoor gunstig gestemd worden,
daarom werden tempels gebouwd, waarin priesters zich bezighielden met de zorg voor de goden. Een
geslaagde verovering had als voordeel dat niet alleen vruchtbare grond werd veroverd, maar ook slaven. De
bevolking van het veroverde gebied kon als slaven op het land aan het werk worden gezet, dit alles moest
georganiseerd worden door ambtenaren en bestuurders. Deze werden op hun beurt geleid door een koning.
Op deze wijze ontstonden stadstaten of beschavingen, waarin mensen zich bezighielden met allerlei taken die
geen direct verband meer hadden met het bewerken van het land. Om deze mensen te kunnen voeden werden
belastingen geheven op de verbouwde producten van het vee. Belastingsambtenaren hielden hiervoor een
voorraadadministratie, dit leidde tot het ontstaan van de eerste geschreven teksten. Dit waren kleitabletten
met een tekening van een schaap of geit. Er waren koningen die duidelijke regels binnen hun staat wilde
vastleggen, daardoor ontstonden de eerste geschreven wetten.
In Griekenland ontstonden ook stadstaten, zoals Athene, Sparta en Thebe. De stadstaat Athene valt op doordat
daar nieuwe leden werden ontwikkeld, zoals de democratie en filosofie. In Athene ontstond een democratische
bestuursvorm, waarbij alle vrije mannelijke burgers invloed hadden op het bestuur. Griekse filosofen als
Socrates en later ook Plato en Aristoteles ontwikkelden ideeën voor een ideaal bestuur.
In het Romeinse rijk werden veel zaken overgenomen uit de Griekse cultuur, zoals religie, wetenschap en
bouwstijlen. Hierdoor spreken we van een Grieks-Romeinse cultuur. Het huidige Nederland lag precies op de
grens van het Romeinse rijk, doordat de Rijn een grensrivier was geworden. Rome was rond 750 v. Chr. uit
enkele nederzettingen ontstaan. Rond 270 v. Chr. was geheel Italië veroverd. Vervolgens werd het
Middellandse zeegebied door de Romeinen tot één rijk samengevoegd. Ze kwamen rond 50 v. Chr. terecht in
, het huidige België en Nederland. In deze tijd werd het leger geleid door Julius Caesar. Zijn opvolgers werd de
eerste keizer van het Romeinse Rijk: Caesar Augustus (27 v. Chr – 14 na Chr.). Tijdens Augustus begon een
periode van stabiliteit en welvaart in het rijk, die ongeveer na 250 na Chr. duurde, de Pax Romana. In het
zuiden lag de Sahara, in het noorden lagen de rivieren: de Rijn en de Donau. In het westen lag de oceaan en de
Kaukasus.
In alle veroverde gebieden golden dezelfde wetten en hielden rechtbanken toezicht op het naleven van de
wetgeving. Het leger zorgde voor rust en veiligheid. Het wegennet was belangrijk voor handelaren en
bestuursambtenaren. De Romeinen gebruikten veel slaven voor het verrichten van arbeid. De slaven vormde
een kwart van de totale bevolking. De stad Rome had 100 na Chr. ongeveer een miljoen inwoners. De
hoofdstraten kruisten elkaar op het forum (marktplein) met één of meer tempels en een basilica
(gemeenschapsruimte). Buiten de stad werd een badhuis (thermen) en een theater of amfitheater (arena)
gebouwd. Bij het bouwen van grote bouwwerken gebruikten de Romeinen boogconstructies om stevigheid aan
het bouwwerk te geven en tegelijkertijd materiaal te sparen.
Er zijn verschillende oorzaken aan te wijzen voor de ondergang van het West-Romeinse rijk. Het rijk had
regelmatig problemen met de opvolging van de keizers. Veel keizers hun dood waren gewelddadig. Hoge
militairen zagen zichzelf als goede keizer. Vanaf 250 na Chr. kwamen de grenzen onder druk te staan van de
grote volksverhuizingen. Klimaatveranderingen hebben hier een rol bij gespeeld. Het nomadische hunnenvolk
trok vanuit Midden-Azië in westelijke richting en zette hiermee de grote volksverhuizingen in gang. De hunnen
verdreven andere volken naar het westen. De Romeinen lieten verschillende volken toe in het rijk, zoals de
franken. Een bijkomend probleem was dat de economie in een crisis raakte, door toenemende belastingen. In
385 na Chr. werd het Romeinse rijk opgedeeld in een West-Romeins rijk met Rome als hoofdstad en een Oost-
Romeins rijk met de stad Byzantium als hoofdstad. Deze stad kreeg een nieuwe naam: Constantinopel. In 476
werd de laatste West-Romeinse keizer afgezet en hield het West-Romeinse rijk op met bestaan. In 2453 werd
Constantinopel veroverd door de turken, dit werd Istanbul.
In de tijd van Julius Caesar, rond 50 v. Chr. verschenen de Romeinen voor het eerst in ons gebied. Rond 12 v.
Chr. hadden ze het gebied langs de grote rivieren in handen gekregen. De bewoners maakte zo kennis met de
Grieks-Romeinse cultuur uit het middellandse zee gebied. De Romeinen bleven hier ongeveer 400 jaar.
Uiteindelijk bleef in Nederland weinig voor archeologen bewaard, doordat de rivieren met hun sterk
wisselende loop veel sporen hebben uitgewist. De rijn was lange tijd een grens van het rijk. Ter versterking van
de grens werden op regelmatige afstand van elkaar wachttorens en forten langs de rivier gebouwd, de limes.
Het meest noordelijke fort lag niet aan de Rijn, maar aan het IJ. Op een hoogte langs de waal werd een grote
legerplaats gebouwd (met een markt en arena). > Noviomagus (Nijmegen).
De bewoners van het huidige Nederland behoorden tot een volk dat een groot deel van Noord-Europa
bewoonde, de Germanen. Er waren verschillende Germaanse stammen, zoals de Friezen, de Bataven en de
Kananefaten. Veel Germanen namen gewoonten en gebruiken van de Romeinen over. > Romanisatie. Op de
grens tussen Engeland en Schotland zijn beschreven plankjes van Bataafse soldaten teruggevonden. In het jaar
69 na Chr. kwamen de Bataven samen met andere Germaanse stammen in opstand tegen de Romeinen. De
leider van de Bataafse opstand noemde zich Julius Civilis.
In Woerden (Zuid-Holland) zijn verschillende schepen opgegraven. Aan de monding van de Schelde, de huidige
Oosterschelde, ontstond een havenplaats. Kooplui bezochten hier een tempel die gewijd was aan de
plaatselijke godin Nehalennia. Ze plaatsten hier altaarstenen wanneer ze veilig van hun zeereis naar Brittannia
waren teruggekeerd. Bij het huidige Heerlen was een nederzetting met een groot badhuis (thermen). De
Romeinse aanwezigheid leidde tot veel handel, omdat de legerplaatsen moest bevoorraad. Dit gebeurde niet
alleen ten zuiden van de Rijn, maar ook in het gebied ten noorden van de rivier.
