Inleiding in de Westerse Kunstgeschiedenis I
Aantekeningen 2024-2025 | De Middeleeuwen
Week 4: Vroegchristelijke, Byzantijnse en Islamitische architectuur
College docent: Dr. Rixt Woudstra
Hoofdstuk 8: Vroegjoodse, Vroegchristelijke en Byzantijnse kunst
De Middeleeuwen was een periode van innovatie en verandering in de architectuur. De
architectuur in de middeleeuwen was deels een voortzetting van de klassieke oudheid.
I. Vroegchristelijke architectuur
In de eerste vijf eeuwen van het christendom is er weinig bekend over de bouwkunst, vooral in
de eerste twee eeuwen. Dit verandert in 313, wanneer Keizer Constantijn (ca. 272-337 n.Chr.)
het Edict van Milaan ondertekent, dat het christendom legaliseert. Tot dat moment was er geen
monumentale christelijke bouwkunst, omdat het geloof niet openbaar mocht worden
uitgeoefend. In deze vroege periode kwamen gelovigen samen in huiskerken, de zogenaamde
domus ecclesia, waar ook doopfronten aanwezig waren.
Met de legalisering van het christendom begint een nieuw tijdperk in de architectuur. De
vroege christelijke architectuur ontwikkelt zich snel en de religie verspreidt zich in hoog tempo
door Europa, Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Dit roept de vraag op hoe een kerk eruit
moet zien. In tegenstelling tot de bestaande Romeinse tempels, die niet genoeg mensen
konden huisvesten, zocht men naar nieuwe vormen die een grotere gemeenschap konden
samenbrengen voor bijvoorbeeld de mis.
De Romeinse basilica biedt een passend model. Deze gebouwen, oorspronkelijk gebruikt voor
rechtspraak en andere publieke bijeenkomsten, hadden een lange, rechthoekige vorm die
goed aansloot bij de Christelijke processies. Bovendien straalden ze autoriteit en grandeur uit,
wat de status van het opkomende christendom weerspiegelde. Zo ontstond er een unieke
architecturale stijl die niet alleen de religieuze praktijken faciliteerde, maar ook de sociale en
politieke betekenis van het christendom benadrukte.
De vroegchristelijke basilica
Oude Sint-Pietersbasiliek
De Oude Sint-Pietersbasiliek (ca. 319) bevond zich in Vaticaanstad en werd in opdracht van
keizer Constantijn de Grote opgericht, dit markeerde een belangrijke ontwikkeling in de
christelijke architectuur. De keuze voor deze locatie was niet toevallig; hier lag sinds de tweede
eeuw de tombe van de apostel Petrus, zijn graf maakte deel uit van de Vaticaanse necropolis.
Het ontwerp was typisch voor de basilica-stijl, met een lange rechthoekige plattegrond en een
hoge centrale ruimte, die de aandacht van de gelovigen naar het altaar leidde.
1

, Belangrijke verschillen met de Romeinse basilica
• De ingang bevindt zich bij de Christenen aan de voorkant
• Er is maar één apsis en die is aanzienlijk kleiner dan bij de Romeinen
• Verschil in ligging, de vroeg-Christelijke basilica bevond zich altijd net buiten de stadsmuren
of aan de rand van de stad niet in het centrum
Santa Sabina
Een van de oudste vroeg-christelijke basilica's is de Santa Sabina (432) in Rome werd gebouwd.
Dit relatief kleine gebouw is opgetrokken uit dunne bakstenen en legt de nadruk niet op een
weelderig exterieur, maar op een indrukwekkend interieur. Ondanks de wijzigingen die in de
loop der jaren zijn aangebracht, zijn de kenmerkende architectonische elementen van de
basiliek goed bewaard gebleven. De indeling bestaat uit een apsis, een altaar, een centraal
schip en zijbeuken, zonder transept, wat typisch is voor vroege basilica's. Santa Sabina was
hoogstwaarschijnlijk oorspronkelijk bedekt met vele mozaïeken, en er zijn tal van spolia te
vinden. Spolia zijn hergebruikte bouwmaterialen die zowel praktisch zijn als een teken van
continuïteit en de vestiging van een nieuwe orde benadrukken.
Kenmerken van vroegchristelijke basilica
• Een open, grote, rechthoekige, langgerekte ruimte met een apsis en één of twee zijbeuken
geschikt voor grote mensenmassa’s en processies, met de nadruk op het altaar door lengtes.
• Soms was er sprake van een transept, die de scheiding tussen de apsis en het schil vormde.
• De nadruk lag op veel licht binnen laten, door bijvoorbeeld de lichtbeuk of re ectie in de
mozaïeken.
• Het dak had een houten constructie, dit was licht en snel.
• Het exterieur was bescheiden, de nadruk werd op het interieur gelegd.
• De ‘oude’ St. Pieter fungeert als model voor veel Middeleeuwse kerken.
De centraalbouw
Bij centraalbouw ligt de focus op het midden van het gebouw, dat op twee manieren
symmetrisch is. De structuur is doorgaans rond en bestaat uit een narthex of voorportaal,
gevolgd door een omgang die de ruimte om het centrale punt heen vormt. In het hart van het
gebouw bevindt zich de kist of tombe van de overledene. Opmerkelijk is dat vier van de bogen
iets hoger zijn dan de andere en een andere kleur hebben, waardoor ze de aandacht vestigen
op deze speci eke plek en fungeren als een ingang. De sarcofaag die daar stond, was gemaakt
van por er, een kostbaar materiaal dat oorspronkelijk uit Egypte komt. Dit gebruik van por er
benadrukt de verbinding met de Romeinse grootheid en voegt een extra laag van prestige en
symboliek toe aan de ruimte.
2
 fi fi fl fi
, Baptisteria
Baptisteria zijn achthoekige gebouwen die speci ek zijn ontworpen als doopkapellen. De keuze
voor een achthoekige vorm heeft symbolische betekenis, omdat Christus volgens de traditie op
de achtste dag na zijn geboorte herrees. Dit aantal vertegenwoordigt een nieuw begin en de
opstanding.
Een opmerkelijk voorbeeld van een vroegchristelijk baptisterium is het Orthodoxe Baptisterium
in Ravenna (laat 4e eeuw). Dit baptisterium staat bekend om zijn prachtige mozaïeken, die zowel
het doopritueel als belangrijke bijbelse taferelen uitbeelden.
Baptisteria waren cruciale ruimtes voor de opname van nieuwe leden in de kerk en dienden als
plekken van zowel spirituele als sociale betekenis. Ze waren vaak verbonden aan grotere kerken
en functioneerden als overgangsruimten waar gelovigen zich voorbereidden op hun doop.
Kenmerken van vroegchristelijke centraalbouw
• Bouwwerk gericht op een centraal middelpunt, plattegrond is soms rond, soms een veelhoek
• Vaak mausolea, martyria of baptisteria
• Niet geschikt voor grote mensenmassa’s, maar kleinschalig
II. Byzantijnse architectuur
In 395 vond de splitsing van het Romeinse Rijk plaats, resulterend in het West-Romeinse Rijk en
het Oost-Romeinse Rijk (ook wel Byzantium genoemd). Constantinopel, gesticht door keizer
Constantijn de Grote in 330, werd de hoofdstad van het Oost-Romeinse Rijk en ontwikkelde zich
tot een belangrijk cultureel en economisch centrum.
Het West-Romeinse Rijk had aanvankelijk zijn hoofdstad in Milaan, maar verhuisde deze later
naar Ravenna vanwege betere verdedigingsmogelijkheden. Het Rijk viel in 476 n.Chr.,
voornamelijk door invasies van Germaanse stammen en interne politieke instabiliteit, wat
resulteerde in de afzetting van de laatste Romeinse keizer, Romulus Augustulus.
In tegenstelling tot het West-Romeinse Rijk bleef het Oost-Romeinse Rijk nog bijna duizend jaar
bestaan en bloeide het op het gebied van kunst, cultuur en handel, en speelde het een
belangrijke rol in de verspreiding van het christendom.
Architectuur onder Keizer Justinianus I
Justinianus I was keizer van Byzantium van 527 tot 565 n.Chr. Tijdens zijn heerschappij
veroverde hij delen van het West-Romeinse Rijk terug, evenals gebieden in Noord-Afrika en
Spanje. De Byzantijnen beschouwden zichzelf als de erfgenamen van het Romeinse Rijk en
noemden zichzelf Rhomaioi. Justinianus regeerde vanuit Constantinopel, dat hij transformeerde
3
 fi
, van een vissersstad tot een bloeiende "Romeinse" stad. Hij investeerde in de bouw van
aquaducten, tempels en andere openbare gebouwen.
Hagia Sophia
Keizer Justinianus I liet meer dan dertig kerken bouwen in Constantinopel, met de Hagia Sophia
als het meest prestigieuze voorbeeld. Deze indrukwekkende kerk werd in een tijdspanne van vijf
jaar, van 532 tot 537 n.Chr., ontworpen door de architecten Anthemius van Tralles en Isidorus
van Miletus.
Na de val van Constantinopel in 1453, toen de Ottomanen het Byzantijnse Rijk binnenvielen,
werd de Hagia Sophia omgevormd tot moskee. In 1934 werd het een museum, maar recentelijk
is het opnieuw tot moskee gemaakt. De Hagia Sophia herbergt tal van bijzondere details,
waaronder het monogram van Justinianus en zijn vrouw Theodora op de Byzantijnse zuilen. De
kapitelen zijn ontworpen om er bijna gewichtsloos uit te zien, en de onderste muren zijn
bekleed met verschillende soorten kostbaar marmer. Dit marmer bevat unieke 'spiegelende'
patronen, die ontstaan zijn door het doorsnijden van het materiaal.
Architectonisch gezien vormt de Hagia Sophia een kruising tussen basilica- en centraalbouw. De
ovale nave wordt omringd door een vierkant gebouw, wat de uitdaging met zich meebracht om
een ronde koepel boven een vierkante structuur te plaatsen. Deze uitdaging werd opgelost met
behulp van pendentieven, die de koepel met de zijmuren verbonden. De centrale koepel wordt
verder ondersteund door halfkoepels.
De koepel is meerdere keren ingestort, onder andere door aardbevingen in 558, 989 en 1346.
De rij ramen aan de onderzijde van de koepel creëert een illusie van een zwevende koepel en
zorgt voor een spectaculair lichtspel, dat vaak wordt geassocieerd met goddelijkheid.
Bovendien speelt de rol van geluid en geur een belangrijke functie in de ervaring van de ruimte.
In vergelijking met de zware en stevige Romeinse architectuur, richt de Byzantijnse architectuur
zich op een mystieke ervaring en de creatie van gewichtsloosheid.
San Vitale, Ravenna
Ravenna werd in 540 n.Chr. onderdeel van het Byzantijnse Rijk, wat de stad een belangrijke rol
gaf in de ontwikkeling van de vroege christelijke architectuur. De San Vitale, gebouwd tussen
526 en 547 n.Chr., fungeert zowel als kerk als martyrium. Deze unieke structuur heeft een
achthoekige hoofdvorm, die typerend is voor de vroegchristelijke architectuur, maar de
toevoegingen van een voorportaal en apsis zorgen ervoor dat er geen duidelijke centrale as is.
De San Vitale is beroemd om zijn prachtige mozaïeken die scènes uit het leven van Christus, de
heiligen en belangrijke Byzantijnse guren uitbeelden. Deze mozaïeken zijn niet alleen
esthetisch indrukwekkend, maar ze dragen ook bij aan de theologische boodschap van de kerk.
4

fi
