Bas Dammers
19 februari 2019
Reader Inleiding Recht
Tekst 1 - Rechtswetenschap uit F.B. Cliteur en A. Ellian, Inleiding Recht, hoofdstuk 2,
par. 2.1
Het standaardbeeld van de wetenschap
Wetenschappers analyseren de waarnemingen op zoek naar een structuur. Ze onderzoeken of de
regelmatigheden die ze waarnemen louter toevallig zijn, of dat we te maken hebben met
wetmatigheden. Als we een wetmatigheid ontdekken, dan kunnen we een wetenschappelijke theorie
formuleren waarmee we bepaalde verschijnselen niet alleen beschrijven, maar ook verklaren met iets
dat strikt genomen niet waarneembaar is. Vaak is dit te toetsen met een formule.
Betrouwbare kennis is volgens de opvatting het product van de zorgvuldige toepassing van de
empirische cyclus. We noemen de manier van onderzoek empirisch omdat het begint met het zoeken
naar patronen en correlaties door zorgvuldige waarneming van het onderwerp. Met behulp van
inductie (= het afleiden van een algemene theorie uit een reeks afzonderlijke waarnemingen)
formuleren we vervolgens een theorie over wat de regelmatigheden zou kunnen verklaren. Ware
wetenschap houdt zich bezig met feiten en niet met normen (hoe het is, en niet hoe het zou moeten
zijn). Soms komen we te snel tot de conclusie dat de theorie waar de interpretatie is gebaseerd, klopt.
In de argumentatieleer wordt deze drogreden overhaaste generalisatie genoemd. Toetsen van
een theorie gebeurt d.m.v. een experiment. Het afleiden van een dergelijke hypothese uit de
algemene theorie gebeurt met behulp van deductie. Het voortdurende proces van inductie,
theorievorming, deductie en toetsing noemt men de empirische cyclus. Het standaardbeeld van
de wetenschap dat wordt geschetst wordt ook wel het hypothetisch-deductieve model genoemd.
Abductie beweegt zich van de interpretatie van bepaalde feiten als een gevolg naar mogelijke
oorzaken van die feiten. We zien een feit als het resultaat van een feit of gebeurtenis dat er
hoogstwaarschijnlijk aan vooraf is gegaan, een gebeurtenis dat deze huidige waarneming het beste
verklaart. Ook juristen willen dit vaak: zoeken naar oorzaken die we alleen kunnen reconstrueren als
we ze abduceren uit wat in de waarneming is gegeven.
Rechtswetenschap
Het standaardbeeld van de wetenschap heeft in het recht maar in beperkte mate geldingskracht. In
de eerste plaats heeft de rechtswetenschapper niet te maken met feiten zoals in de natuur, maar met
normen. Het onderzoek richt zich in hoofdzaak op de rechtsregels en beginselen die in de
rechtsbronnen zijn vastgelegd. Het gaat om normatieve regels die voorschrijven hoe we ons moeten
gedragen (dus hoe het zou moeten zijn en niet hoe het is). Stel je een rechtsvraag (Vb. Aan welke
READER INLEIDING RECHT 1
,voorwaarden moet worden voldaan voor het toekennen van een schadevergoeding op grond van
onrechtmatige daad?) dan is het zorgvuldig in kaart brengen van wat op grond van de rechtsbronnen
allemaal een rol zou kunnen spelen, belangrijk. Zonder een dergelijke beschrijving is
beantwoording niet mogelijk. Een grondige analyse levert echter nog een grotere bijdrage aan de
oplossing van een juridisch probleem. Vaak is het nuttig een complexe rechtsregel te analyseren in
voorwaarden en rechtsgevolgen. Je krijgt dan zicht op de structuur van de regel en daarmee op de
manier waarop je deze moet toepassen.
Rechtswetenschappers zoeken naar de fundamentele begrippen, definities, onderscheidingen en
beginselen waarmee ze het geheel van in de rechtsbronnen gegeven regels als een samenhangend
systeem kunnen zien. Ze formuleren dus theorieën die de grotere verbanden en samenhang zichtbaar
moeten maken, verbanden die door het louter beschrijven van de regels buiten zicht blijven en die
zich pas tonen na grondige analyse (Vb. de gelaagde structuur van het BW). De theorieën die
rechtswetenschappers formuleren over de structuur komen inductief tot stand, ze leiden ze af van
patronen uit juridisch materiaal. De theorieën kunnen ook worden getoetst door uit de theorie
voorspellingen of hypothesen af te leiden en te kijken naar de overeenkomst met nieuw materiaal
zoals nieuwe wetgeving. Rechtswetenschappers zoeken niet naar oorzakelijke verbanden (zoals
natuurwetenschappers) maar naar systematiek. Het tweede verschil: de vaagheid of openheid van de
taal waarin de rechtswetenschappelijke theorieën geformuleerd zijn, maakt dat de toetsing van de
theorie lang niet zo precies kan zijn als in de exacte wetenschappen. De vaagheid zorgt ervoor dat er
niet zozeer onomstotelijk bewijs is voor een theorie, maar eerder een afweging van argumenten voor
of tegen. Het derde verschil: als een rechtswetenschappelijke theorie de toets niet doorstaat kan de
theorie worden verworpen of het recht worden aangepast. Soms vinden juristen en burgers dat de
theorie waar zou moeten zijn, waarna ze hun handelen hieraan aanpassen. De sociale werkelijkheid
richt zich dan op de theorie die wij gezamenlijk waarmaken, door deze als leidraad voor ons
handelen te nemen.
De rechtswetenschap is dus een normatieve wetenschap in twee betekenissen. Het is ten eerste
een wetenschap waarin niet natuurlijke feiten, als wel normen het onderwerp van onderzoek vormen.
Ten tweede kunnen rechtswetenschappers hun eigen theorieën waarmaken op een manier die
natuurwetenschappers niet gegeven is: men stelt niet alleen vast wat recht is, maar men kan ook
theorieën op grond van een norm ontwikkelen die als aanbeveling dienen voor hoe het recht zou
moeten zijn. Het contrast wordt nog groter als rechtswetenschappers niet zozeer analytisch naar het
recht kijken, maar hermeneutisch (= verklarend). Rechtswetenschappers doen een analyse die op
zoek is naar de diepere structuur dat het geheel kenmerkt.
Als je naar het recht kijkt, kun je er niet omheen om op zoek te gaan naar de bedoeling, zowel van de
afzonderlijke regels als van het systeem van regels als geheel. Volledig begrip is eigenlijk pas mogelijk
als we zien dat de rechtsregels en rechtsbeginselen van ons rechtssysteem voortvloeien uit, en
samenhangen met, het idee van de democratische rechtsstaat. De centrale vraag die we stellen als we
hermeneutisch naar het recht kijken, is niet zozeer hoe? maar wel de waartoe?-vraag. Het waartoe? is
altijd een kwestie van interpretatie van de feiten en gebeurtenissen op grond van kennis van
menselijke bedoelingen, instituties en conventies. Begrijpen vergt kortom mensenkennis en kennis van
READER INLEIDING RECHT 2
,cultuur en samenleving.
Rechtsfilosofie houdt zich bezig met de analyse en duiding van begrippen en onderscheidingen die
in het recht worden gehanteerd en die in een moderne rechtsstaat als de onze vaak het product zijn
van rechtswetenschappelijk onderzoek (Vb. Wat is ‘schuld’ precies?). Rechtsfilosofen begeven zich op
een abstracter niveau van analyse dan rechtswetenschappers, maar dragen op die manier ook bij aan
de analyse van het begrip van het rechtssysteem. Wetenschappers proberen waardevrij (=
onvooringenomen) naar de wereld te kijken. De normen en waarden die eraan ten grondslag liggen
moeten we kritisch onderzoeken en niet zomaar voor lief nemen.
Democratie wordt vaak gepresenteerd als een universele en noodzakelijk standaard voor de gehele
mensheid. Mensenrechten krijgen de vorm van een politieke ideologie: een presentatie van
politieke ideeën en idealen als strikt rationeel geheel, zodat iedere tegenspraak slechts onredelijk en
daarmee irrelevant is. Een van de functies van rechtswetenschap bij ideologiekritiek is weer zichtbaar
maken wat in ideologieën bewust of onbewust wordt verhuld. Ideologie werkt verblindend, en
kritisch onderzoek opent de ogen voor de minder wenselijke aspecten van ons recht (Vb. Welke
keuzes zijn gemaakt, welke motieven spelen een onzichtbare rol bij de instandhouding van westerse
rechtssystemen?).
Er zijn ook externe perspectieven op het recht. Deze externe perspectieven delen de
vooronderstellingen en vragen over het recht van de jurist en rechtswetenschapper niet, ze houden
zich bv. niet bezig met het oplossen van een concrete casus aan de hand van de wet. Ze hanteren
begrippen, onderscheidingen en uitgangspunten die vreemd zijn aan het rechtssysteem, wat soms tot
frictie leidt.
Economen onderzoeken de wetmatigheden in de omgang met schaarse middelen, zowel door
individuen en bedrijven als door de overheid. Ze werken met empirisch waarneembare data of
gegevens. De data die zij gebruiken zijn vaak afkomstig van het CBS (Centraal Bureau voor de
Statistiek). De analyse gebeurt met behulp van wiskundig geformuleerde modellen en theorieën
waardoor een grotere exactheid wordt bereikt. De modellen zijn empirisch geïnformeerd (inductie)
en hieruit afgeleide hypothesen (deductie) zijn weer empirisch getoetst. Economen leveren een
belangrijke bijdragen aan het recht; het is zaak om efficiënt met schaarse middelen om te gaan.
Rechtseconomen zijn gespecialiseerd in kosten-batenanalyses waar we in het recht mee te maken
krijgen en hun bijdrage is niet meer weg te denken bij de voorbereiding en beoordeling van
wetgeving en overheidsbeleid.
Sociologie onderzoekt de wetten van het menselijk samenleven. Sociologen onderzoeken de
regelmatigheden in hoe mensen feitelijk handelen in de samenleving en dan blijkt hoezeer het recht
in de boeken verschilt van de maatschappelijke werkelijkheid. Sociologische kennis kan in de eerste
plaats een belangrijke bijdrage leveren aan het voorspellen van de effectiviteit en eventuele
ongewenste bijeffecten die we kunnen verwachten van wetsontwerpen. In de tweede plaats kan de
rechtssocioloog, na in werking treden van de wet, empirisch onderzoek doen naar de vraag hoe de
wet in de praktijk uitpakt.
READER INLEIDING RECHT 3
, Psychologie houdt zich bezig met onderzoek naar de wetten van de menselijke geest zoals
waarneming, bewustzijn, denken en handelen van menselijke individuen. Psychologen kunnen
juristen helpen voorzien hoe individuen zullen reageren op de manier waarop het hele proces is
ingericht. Ook kunnen ze wijzen op blinde vlekken, neigingen en vooroordelen. Zo helpt de
rechtspsychologie het proces van waarheidsvinding in het recht te verbeteren.
Rechtsantropologen houden zich bezig met recht als cultuurproduct dat vele verschijningsvormen
kent. Zij bieden inzicht in onze rechtscultuur door ons ter contrast (aspecten van) alternatieve
rechtssystemen voor te houden. Denk hierbij aan rechtssystemen in andere landen, maar ook aan
alternatieve vormen van confl ictbeslechting in eigen land. Hierdoor wordt duidelijk dat de staat niet
een monopolie heeft op geschilbeslechting.
Criminologen doen onderzoek naar crimineel gedrag en halen daarvoor informatie uit
bovenstaande disciplines. Denk hierbij aan onderzoek naar de maatschappelijke gevolgen van
crimineel gedrag, wat crimineel gedrag veroorzaakt enz. De kennis die wordt vergaard kan nuttig zijn
voor het vaststellen van overheidsbeleid met betrekking tot de bestrijding van criminaliteit in het
algemeen, als voor het beleid en het onderzoek van het OM in het bijzonder.
Tekst 2 - Bestuursrecht en procesrecht
Bestuursorganisatie en besturen; algemeen
Nederland wordt bestuurd op verschillende niveau’s: gemeentelijk, provinciaal, landelijk, rijksniveau.
Maar vergeet ook de Europese bestuursorganisatie niet. Denk aan de besturen als het college van
burgemeester en wethouders (gemeente), regering (landelijk), maar bv. ook het Centraal Bureau
Rijvaardigheidsbewijzen.
Het bestuur is dat deel van de staatsorganisatie dat niet is aan te merken als wetgevende of
rechtsprekende macht. Het bestuur (uitvoerende macht) is belast met besturen. Bestuursactiviteiten
bestaan uit feitelijk handelen. Deze handelingen kunnen door het bestuur zelf of door anderen in
opdracht van het bestuur worden verricht (bv. repareren gat in de weg, ophalen huisvuil).
Naast de feitelijke bestuursactiviteiten neemt een gemeentebestuur talrijke andere beslissingen.
Veel daarvan maakt het bestuur bekend op haar website en op overheid.nl alsmede in lokale huis-
aan-huisbladen (bv. verlening van omgevingsvergunningen, vaststelling nieuw bestemmingsplan).
Verder verstrekt een gemeentebestuur vaak subsidies. Ook in dat geval is er sprake van een
bestuursactiviteit.
De voornaamste taak van het provinciaal bestuur is het maken van overkoepelend beleid en het
coördineren van bestuursactiviteiten van binnen de provincie liggende gemeenten en waterschappen.
Gedeputeerde Staten heeft ook concrete taken: ze verlenen omgevingsvergunningen voor hele grote
milieuhygiënische inrichtingen (bv. DSM chemie). Ook zijn ze belast met het toezicht op de naleving
van deze vergunningen. Zo mag GS handhavend optreden bij een overtreding, zij leggen dan een
bestuurlijke sanctie op. Tot slot is het provinciaal bestuur belast met het verstrekken van subsidies.
READER INLEIDING RECHT 4
