Balkan Wars Damien Jooren
College 2
Misha Glenny, The Balkans
Chapter 1. A Confederacy of Peasants. Rebellion and revolution, 1804-66
The slaughter of the knezes: the Serbian Uprisings and the Ottoman Empire, 1804-30
Mehmed-aga Fočić, Kućuk-Alija Djevrljić, Mula Jusuf en Aganlia waren de vier dahi, lokale meesters
van de janitsaren (janissaries) onder Sultan Selim III bij de noordgrens van het Ottomaanse Rijk.1
Aleksandar Nenadović was de lokale Servische leider. Hij werd samen met zijn compagnon Ilija
Birčanin gearresteerd door Fočić op verdenking van wapensmokkel uit het Habsburgse Rijk voor een
opstand. Als bewijsstuk had hij een brief van Aleksandars zoon waarin het bevestigd werd. Aleksandar
en Ilija werden onthoofd. Lokale moslims sloten hun deuren indien wraakacties van de Serven zouden
volgen.
De Servische priester Hadži-Ruvim wist te ontsnappen en dook onder bij de Griekse bisschop
van Belgrado, Leontius. Hadži-Ruvim werd echter overgedragen aan Aganlia, die hem martelde.
Vervolgens werd hij in het openbaar onthoofd. Dit was het begin van de ‘slaughter of the knezes’ (seća
knezova), een opstand van de Serven. Deze rebellie vormt het begin van de moderne geschiedenis van
de Balkan.2
In 1801 werd Haci Mustafa, vertrouwd luitenant van de reformistische Sultan Selim III (1789-1807),
vermoord door de vier dahi/Janitsarenofficieren. Dit was het resultaat van de afnemende autoriteit
van de Sultan sinds de tweede helft van de 18de eeuw. Zijn autoriteit nam af doordat de Ottomaanse
Elite weigerde om de economische en sociale structuur aan te passen aan de economische en
technologische progressie van andere Europese Rijken. De ulema (wijze mannen van de Islamitische
hiërarchie) en de officieren in het leger zagen Europese ideeën als een bedreiging voor Ottomaanse
traditie. Ze besteedden geen aandacht aan het feit dat er een grote stijging van zilver en goud was op
de Europese markt. De impact van Europees mercantilisme na kolonisatie van de Nieuwe Wereld
zorgden voor inflatie, hongersnood en politieke instabiliteit in het Ottomaanse Rijk.
Toen Sultan Selim III aan de macht kwam in 1789 stond hij toe dat de roep om modernisering
uit het Sublime Porte (paleis Istanbul) gehoord werd.3 Hij wachtte tot het einde van de oorlog met het
Habsburgse Rijk in 1794 voordat hij zijn plannen bekendmaakte voor de Nizam-i-Cedid (New Order).
Dit had een klein en modern leger, getraind in de modernste technieken door voornamelijk Franse
officieren. Uit angst dat Westerse invloeden in het leger het einde van hun luxe leven zou betekenen
waren de janitsaren en legerofficieren hierop tegen en ondermijnden zij de New Order.
De janitsaren waren de voornaamste tegenstanders van de Sultan. Eind 18de eeuw bouwden
zij hun eigen kleine dynastieën op. 12.000 namen stonden geregistreerd als janitsaren in 1790, terwijl
er maar 2.000 daadwerkelijk actief waren in het leger. Om de New Order te ondermijnen werden
nieuwe leden in grote getalen opgenomen en de Sultan moest die allemaal betalen. In 1809 waren er
bijna 110.000 geregistreerde namen.
Naast de janitsaren vormden ook de pashas (regionale gouverneurs) een bedreiging voor de
macht van de Sultan. Zij vormden de cruciale link tussen het commando uit Istanbul en de imperiale
subjects. De grip op gebieden als Bosnië, Belgrado, Bucharest, Maghreb, Mesopotamië en Palestina
werden altijd verzekerd door de pashas en de janitsaren.4 De despoten Paşvanoğlu Osman Paşa van
Vidin (Noordwest Bulgarije) en Ali Paşa van Ioaninna (Noordwest Epirus) vormden een bedreiging
omdat zij de brug vormden tussen het Ottomaanse Rijk en de natiestaten die ontstonden op de
peninsula.
1
Misha Glenny, The Balkans, 1804-2012: nationalism, war and the great powers (London: Granta 2012) 1.
2
Ibid., 2.
3
Ibid., 3.
4
Ibid., 4.
1
,Balkan Wars Damien Jooren
Paşvanoğlu Osman zijn vader verloor familie-eigendom in Vidin. Paşvanoğlu keerde later terug
met een leger en versloeg de troepen van de gouverneur van Vidin. Door het succes van de rebellie
kozen huurlingen en militanten de kant van Paşvanoğlu. De belangrijkste troepen vormden de kircali,
nomadische bandieten te paard. Paşvanoğlu viel Wallachia binnen en riep zijn onafhankelijkheid van
de Sultan uit in 1795. Vervolgens streefde Sultan Selim ernaar zijn greep te herstellen maar werd
verraden door Napoleon Bonaparte.
De Franse invasie van Egypte in 1798 was een psychologische en praktische ramp voor Sultan
Selim en zijn hervormers.5 Hij trok troepen terug uit Vidin en stuurde deze naar Egypte. Hierdoor kon
Haci Mustafa het bevel tot uitwijzing van de janitsaren niet uitvoeren. Drie jaar lang hebben de dahi
Mustafa’s autoriteit ondermijnd, totdat ze hem vermoordden.
De onrust die ontstond in de pashalik (primaire administratieve afdeling) van Belgrado in februari 1804
betekende niet een toenemende mate aan conflicten tussen christenen en moslims. Het
tegenovergestelde was het geval. De christelijke boeren en de sipahi, de Ottomaanse landheren,
werkten openlijk samen met Sultan Selims manschappen tegen de gewelddadige janitsaren.
De vermoorde hervormer, Haci Mustafa, stond onder de christelijke boeren bekend als de
‘moeder van de Serven’. Dit vertrouwen leidde ertoe dat Sultan Selim in 1799 een firman (imperiaal
decreet) uitgaf die toestond dat de boeren wapens mochten dragen in strijd tegen de janitsaren. De
janitsaren zagen dit als een oorlogsverklaring omdat dit decreet gezien werd als een belediging voor
de theologische orde in Istanbul. De dahi lanceerden een tegenaanval tegen de christenen (slaughter
of the knezes, 1804). Ironisch is dat de vier dahi van oorsprong waarschijnlijk Slavisch waren.6
De alliantie tussen de sipahi en de christelijke boeren was in eerste instantie sterk. De Serven
waren georganiseerd in familie-eenheden, de zadruga. Een groep families koos een
vertegenwoordiger voor de knežina, een soort raadsdistrict dat op zijn beurt de knez of het stamhoofd
koos. Het contact tussen de knez en de sipahi moedigde de ontwikkeling van een stabiel agrarisch
systeem aan, waarbij de sipahi optraden als eigenaar van een timar (land geschonken door de Sultan).
De boeren betaalden belasting en verrichtten arbeid op dit land in ruil voor bescherming. Wat ze
produceerden mochten ze houden.
In de late 18de eeuw werd het timar systeem vervangen door het čitluk systeem, waarbij de
boer veranderde in een deelpachter met schuld. Vuk Karadžić, geboren in 1787, omschreef het čitluk
systeem als de ergste Turkse institutie in Servië. De sipahi in de pashalik van Belgrado poogden het
timar systeem te behouden tegenover de janitsaren, die hun winst vergrootten door middel van het
čitluk systeem.
De pashalik van Belgrado was al tweemaal onder het bewind van het Habsburgse Rijk gevallen,
waar een grote vraag naar varkensvlees heerste. Dit had geleid tot een boerenaristocratie van
varkensboeren. Zelfs onder Ottomaans bewind was deze handel winstgevend. Rijke families die
geassocieerd waren met het houden van varkens kregen vaker de positie van knez.7
De dahi werd zenuwachtig van wapens die aankwamen vanuit het Habsburgse Rijk. Controle
op het bezit van wapens bij de boeren was gewelddadig en de belasting op vee was zeer streng. Veel
van de hajduci, Servische bandieten, hadden in het Oostenrijks-Hongaarse leger gediend gedurende
de oorlog tegen het Ottomaanse Rijk van 1789 tot 1792. Deze bandieten zorgden voor logistieke
ondersteuning bij de Servische wapensmokkel.
Een eenheid van janitsaren faalde om Djordje Petrović / Karadjordje (Black George) te
vermoorden. Hij kreeg de militaire leiding tijdens de Eerste Servische Opstand. Hij werd een hajduk en
werd met behulp van zijn connecties met het Habsburgse Rijk een van de meest succesvolste
varkensboeren in de pashalik van Belgrado.
5
Ibid., 5.
6
Ibid., 6.
7
Ibid., 7.
2
, Balkan Wars Damien Jooren
De coalitie van de sipahi en de christenen wilden herstel van de imperiale autoriteit en
terugkeer naar het beleid van de vermoorde Haci Mustafa. Van mei 1804 tot juli 1806 spraken de
leiders van de opstand hun loyaliteit aan de Sultan en de Porte.8
De 300.000 christelijke Serven in de pashalik van Belgrado leefden op het platteland en
mochten geen kleren dragen met felle kleuren. De hajduci gingen hier tegenin door blauwe en groene
jassen met zilver te dragen. De 20.000 islamitische administrators, soldaten en handelaren leefden in
de steden.
Dorpensamenlevingen waren goed geordend, patriarchaal en monotoon. De zadruge bestond
uit families die een kamer deelden voor werk, recreatie en slaapplekken. Het was niet ongewoon dat
één huis de omvang had van een gehele straat. De grote 19de eeuwse Duitse historicus rondom de
Serven was Leopold von Ranke. Volgens hem waren de individuele doelen/interesses verweven in die
van de familie.9 Naast trouwen konden Serven een familiaire relatie aangaan op twee manieren:
1. Bij een bruiloft was de kum de getuige. Daarnaast werd deze persoon onderdeel van de familie
als onder andere de beschermer van hun belangen. Verraad van de kumstvo was een
onvergefelijke zonde.
2. Een bloedbroederschap. Daadwerkelijke uitwisseling van bloed uit de pols van twee vrienden
wiens relatie getransformeerd was. Kon leiden tot bloedvetes.
De zadruga bewaarden de sociale en culturele tradities van de Serven beter dan de Orthodoxe Kerk.10
Gedichten over Servische geschiedenis waren voor de Serven iets cultureels en vormden de bouwsteen
rondom Servische mythologie. De opstanden begin 19de eeuw werden m.b.v. de gedichten gezien als
een herleving van de Servische strijd tegen de veroverende Ottomanen. Dichters als de blinde Filip
Višnić gebruikte de Eerste Servische Opstand om overwinningen van de rebellen te verheerlijken (The
Beginning of the Revolt Against the Dahi). Dit werd vervolgens in Servische scholen gedoseerd.11
Toen de janitsaren de leefgemeenschap van de Servische boeren verstoorden werd een reactie
uitgelokt die de Islamitische controle op het platteland verdreef. In augustus 1804 werden een leger
van de Sultan en Servische rebellen naar Bosnië gestuurd om de janitsaren te vernietigen.
Karadjordje en zijn knezes vormden een sterk christelijk leger van 20-30.000 man. Servische
vluchtelingen vormden de beskućnici (de zwervers). Hun eerste prioriteit was het stelen en vernietigen
van Turkse eigendommen. Ze werden guerrillastrijders. Het leger had echter wel disciplinaire
problemen. Om dit tegen te gaan werd verklaard dat wie niet vóór de Opstand was, tegen was. Prota
Martija Nenadović omschreef dit in haar memoires.12 In een poging om voor loyaliteit en cohesie te
zorgen gebruikte Karadjordje de middeleeuwse Slavische symbolen.
De Servische rebellen vingen en executeerden de dahis in augustus 1804. De janitsaren zouden zich
nog één jaar verzetten en bij Sultan Selim III ontstond groeiende zorg over de steeds groter wordende
kracht en onafhankelijkheid van de Servische troepen. De Servische leiders eisten garanties die
verzekerden dat er geen sprake meer kon zijn van wanbeleid in de toekomst. Sultan Selim antwoordde
in de zomer van 1805 met een leger en beschouwde de Serven als rebellen. De Serven wonnen echter.
Karadjordje en zijn bondgenoten waren nu in oorlog met het Ottomaanse Rijk. Karadjordje
stuurde petities naar Istanbul waarin hij vroeg om stamhoofd van de Serven te worden en daar
belasting kon gaan heffen. Turken mochten alleen settelen met toestemming van de Ottomaanse
gouverneur en die van Karadjordje.13
In de herfst van 1806 was Sultan Selim III bereid om akkoord te gaan met de Servische eisen.
Toen brak echter oorlog uit tussen het Ottomaanse Rijk en het Russische Rijk. Door de expansie van
Napoleon werd de pashalik van Belgrado van grotere strategische waarde.
8
Ibid., 8.
9
Ibid., 9.
10
Ibid., 10.
11
Ibid., 11.
12
Ibid., 12.
13
Ibid., 13.
3
