Bewustzijnsfilosofie
Tentamen informatie 4
College 1 - Inleiding en substantiedualisme 5
Wat is filosofie? 5
Waarom filosofie voor psychologen? 6
Question 1 - What is the conscious mind? 6
Question 2 - Can the mind function separately from the brain?
Dualisme 8
Samenvatting 12
College 2 - Idealisme en behaviorisme 13
Question 3 - Is there only mind?
Idealisme 13
Question 4 - Is there only behaviour?
Behaviorisme 16
Psychologisch behaviorisme 17
Filosofisch behaviorisme 18
Problemen met het behaviorisme 21
Samenvatting 21
College 3 - Identiteitstheorie 23
Question 5 - Is the conscious mind part of the brain?
Identiteitstheorie/reductionisme 24
MBIT = Mind Body/Brain Identity Theory 26
Eliminativisme 26
Argumenten pro MBIT 27
Argumenten contra MBIT 28
Samenvatting 30
College 4 - Functionalisme 31
Functionalisme vs behaviorisme 31
Functionalisme vs MBIT 32
Functionalisme met betrekking tot wat? 32
Question 6 - Can machines have conscious minds? 33
Evaluatie van het functionalisme 35
College 5 - Connectionisme 37
Evaluatie connectionisme 41
Implicaties connectionisme 41
1
,College 6 - De belichaamde, gesitueerde en uitgebreide geest 43
De belichaamde (embodied) en gesitueerde (embedded) geest 43
Moeten we onze analyse van mentale toestanden herzien? 46
De uitgebreide (extended) geest 47
Inleiding 47
Question 7 - Is Google Maps part of the conscious mind? 48
De hypothese van de uitgebreide geest (extended mind) 48
Argumenten voor de EMH 49
Argumenten tegen de EMH 51
Conclusie 52
Overzicht/schema van stromingen 53
College 7 - De natuurlijke methode 55
Toespitsing van de problematiek 55
Wat is bewustzijn? 55
Methodologische uitgangspunten 59
Conclusie 61
College 8 - Projectie college 62
Bewustzijn is homogeen en heterogeen 62
Gevalsstudie 1: fantoomledematen 64
Gevalsstudie 2: synesthesie 67
Conclusie 70
College 9 - Projectie college 2 71
Vragen bij de conclusie van vorige keer 71
Gevalsstudie 1: Ervaringen van buitenlichamelijkheid 72
Gevalsstudie 2: Kleuren & kleurenblindheid 74
Gevalsstudie 3: De blinde vlek 76
De sterkste ervaring van projectie 76
Conclusie 77
College 10 - Niet bewust van zaken die er wel zijn 78
Gevalsstudies 78
Grand illusion 2 79
Skill theory 80
Evaluatie skill theory 81
Conclusie 83
College 11 - The other minds problem 84
The other minds problem 84
2
, Het other minds probleem als klassiek sceptisch-filosofisch probleem 84
Het other minds probleem als praktisch probleem 86
Een wetenschappelijk probleem: The binding problem 89
Oplossingen voor de problemen 91
Conclusie 94
College 12 - Bewustzijn bij dieren en de functie van bewustzijn 95
Bewustzijn bij andere dieren 95
De ervaring van schoonheid 98
Conclusie 102
College 13 - De illusie van een bewuste zelf 104
De ego vs. de bundeltheorie 104
De bundeltheorie 106
College 14 - De illusie van een vrije wil 111
Conceptuele verduidelijking 111
Het vrije wil debat 112
Waarom sommige posities afgewezen moeten worden 113
Conclusie 115
Implicaties 115
Tips 117
3
,Tentamen informatie
Lichaam-geest
Eerste 6 colleges:
Docent: Steefan Blancke
Boek: 8 Questions About the Conscious Mind
Midterm:
Midterm telt 25% mee. Midterm bestaat uit 20 meerkeuzevragen. De stof gaat over de eerste 6
colleges. En over de questions 1 t/m 7 uit het boek.
Bewustzijn
De laatste 8 colleges:
Docent: Hans Dooremalen
a.j.p.w.dooremalen@tilburguniversity.edu
Boek: Consciousness, A Introduction, alle versies mogelijk - Susan Blackmore
Tentamen:
Eindtentamen telt 75% mee. Hiervan zijn er 20 meerkeuze vragen die 25% meetellen en 3 open
vragen die 50% meetellen. De stof gaat over alle colleges.
De secties uit de boeken zoals die op canvas staan, en de in de colleges besproken stof moet
je kennen. Alle stof die in de colleges besproken is moet je kennen. Als er stof in de boeken
staat waar niet over gesproken is, dan hoef je dat niet te kennen. Als er in de colleges over iets
gesproken is wat niet in het boek staat dan moet je dat wel kennen. De colleges zijn dus
leidend!
Vakinformatie:
Hoofdvragen:
● Hoe verhouden de geest en het lichaam?
● Hoe past de geest in de fysische wereld?
4
,College 1 - Inleiding en substantiedualisme
Wat is filosofie?
Filosofie is…
● Conceptueel onderzoek
○ Empirisch (wetenschappelijk) onderzoek levert een wetenschappelijk
wereldbeeld
○ Normale wereldbeeld - manifest wereldbeeld
○ Filosofie: wat bedoel je met de term … ?
○ Wat is de link tussen deze wereldbeelden?
● Conceptuele verheldering Herman de Regt (TiU)
○ Je vraagt naar wat iemand met zijn concepten bedoeld
○ Maar je gaat een stap verder: je kijkt naar de wetenschap om de concepten bij te
stellen (wellicht levert de wetenschap kennis op die je niet krijgt door enkel
conceptuele analyse).
● Grondslagonderzoek / geldigheidswetenschap Christian Krijnen (VU)
○ Kijken of de termen die de wetenschap gebruikt wel geldig zijn
○ Stilstaan bij de concepten die we gebruiken
● Perspectiefwisseling
○ Bijvoorbeeld op de middelbare school wordt filosofie gebruikt voor
perspectiefwisseling, de standpunten van een ander te kennen en te evalueren.
● Zoektocht naar de waarheid Socrates
○ In het oude Griekenland liepen en docenten rond – de sofisten – die je leerden
argumenteren
○ Het ging niet om de waarheid, maar om of je de ander kon overtuigen (een beetje
zoals advocaten nu). De studenten wilden gelijk krijgen, ze moesten argumenten
zoeken voor hun standpunt.
○ Daar verzette Socrates zich tegen. Socrates zegt dat de waarheid wel bestaat
die voor iedereen geldt, onafhankelijk van je standpunt.
● All of the above
○ Dit zijn wellicht niet alle antwoorden;
○ Misschien is het handig om te zeggen dat filosofie dit allemaal is: we willen weten
wat we bedoelen met onze concepten, we willen dat ze geldig zijn, en om
daarachter te komen moeten we soms een ander perspectief innemen, zodat we
alles zo helder en duidelijk mogelijk krijgen.
Wat is filosofie niet?
● Het gaat om argumenten en feiten in plaats van een beetje kletsen
● Het is geen scepticisme (dat kennis onmogelijk is) of relativisme (dat de waarheid relatief
is aan jouw eigen standpunt)
5
,Waarom filosofie voor psychologen?
Academisch denken
● Iedereen kan een filosofische houding aannemen
● Leren te reflecteren
● Je kan de lange zin van wat filosofie is die we net zagen misschien wel samenvatten als:
filosofie is de studie van het kritisch denken
● Als academicus leer je in cursussen filosofie kritisch te staan tegenover je eigen
vakgebied – in ons geval dat van de psychologie.
Kritisch denken over…
● Hoe moet ik handelen? Mag ik een patiënt onder hypnose brengen om zo verdrongen
herinneringen uit zijn of haar geest op te diepen?
● Dat soort vragen zijn ethische vragen.
● Die worden dus besproken in de cursus (beroeps)ethiek.
● Dit alles brengt ons bij de vraag wat wetenschap is en wat niet.
● Wat is die geest waar we het over hebben? Wat is die psyche? Wat is dat bewustzijn?
En hoe past dat bewustzijn in een fysische wereld?
Het probleem van bewustzijn: The Hard Problem
● The problem of consciousness is nog niet zo gemakkelijk
● Mensen hebben dualistische intuïties – d.w.z. dat ze de intuïtie hebben dat lichaam en
geest twee totaal verschillende dingen zijn, die onafhankelijk van elkaar kunnen bestaan
en functioneren
● Maar als je in je geest wat voelt, dan gebeurt er wat in je brein en vaak ook andersom
We gaan nadenken over bewustzijn
● Wat is die geest waar we het over hebben? Wat is die psyche? Wat is dat bewustzijn?
En hoe past dat bewustzijn in een fysische wereld?
● We beginnen met die laatste vraag & zullen zien dat je als moderne wetenschapper –
als moderne psycholoog – niet anders kan dan accepteren dat bewustzijn een fysisch
fenomeen is
● We hebben een initiële beschrijving nodig van wat bewustzijn is.
Question 1 - What is the conscious mind?
Initiële indeling van mentale staten
1. Bewuste ervaringen (phenomenal experiences)
Alle fenomenale ervaringen voelen zo aan: ze worden gekenmerkt door hun kwalitatieve
gevoel. De term "fenomenaal" verwijst naar hoe iets voelt, naar hoe iets ons lijkt, naar
hoe iets wordt ervaren.
Quale (meervoud = qualia) = kwalitatieve aspecten van bewuste ervaringen
● What it is likeness?
6
, ● Hoe ervaar ik iets
● Hoe iets moet zijn
Voorbeelden: de smaak van koffie, iets moois zien, het licht zien weerkaatsen op het
water hebben allemaal kwalitatieve aspecten.
2. Cognitieve staat
Cognitieve staten kunnen worden gekenmerkt door te zeggen dat ze intentionaliteit
bezitten. Deze gedachten gaat ergens over (aboutness).
Voorbeeld: een gedachte over een vriend in de bar in Amsterdam gaat duidelijk over
(about) mijn vriend en de bar in Amsterdam. Zo'n cognitieve staat is een soort
representatie.
● Propositionele attitudes (PA’s)
Dit zijn houdingen t.o.v. een propositie
○ Propositie = betekenis van een zin / stelling / bewering
○ Attitude = houding t.o.v. iets
○ PA = houding ten opzichte van de betekenis van een hele zin (geloven
dat, weten dat, hopen dat)
○ PA’s hebben intentionaliteit (aboutness), het gaat ergens over
○ PA’s zijn discrete entiteiten (bescheiden iets wat een bestaan heeft)
Voorbeeld: het regent (= propositie), Jan gelooft dat het regent (Jan neemt de
positie aan ‘geloven’ t.o.v. het regent)
3. Emoties
Combinatie van
1. Een ervaring What-it-is-likeness
2. Een cognitieve toestand Aboutness
Emoties hebben dus zowel een kwalitatief karakter (het gaat over het voelen, de quale)
als een intentionaliteit (het gaat ergens over, aboutness).
Bv: als je verliefd bent gaat dat over iemand (aboutness) en over het gevoel dat je krijgt
bij die persoon (what it is likeness). Het is raar om wel een verliefd gevoel te hebben,
maar dat je op niets of niemand verliefd hebt, dat kan eigenlijk niet.
Drie subproblemen
Gegeven de drie (initiële) mentale categorieën:
1. Hoe verhouden ervaringen zich tot de (rest van de) fysische wereld, met name tot het
lichaam, met name tot het brein? Hoe passen fenomenale ervaringen in de fysieke
wereld?
2. Hoe verhouden cognitieve toestanden zich de (rest van de) fysische wereld, met name
tot het lichaam, met name tot het brein? Hoe passen cognitieve staten in de fysieke
wereld?
3. Hoe verhouden emoties zich tot de (rest van de) fysische wereld, met name tot het
lichaam, met name tot het brein? Hoe passen emoties in de fysieke wereld?
Dit kan je herleiden tot twee problemen want emotie bestaat uit en qualia (ervaringen) en
intentionaliteit (cognitie). Als je weet hoe ervaringen in de wereld passen en hoe cognitieve
toestanden in de wereld passen, weet je dat ook voor emoties.
7
,Terminologie:
● Cognitie
De term cognitie wordt gebruikt om te verwijzen naar het deel van mentale toestanden
dat aboutness heeft.
● Bewustzijn (consciousness)
De term bewustzijn wordt vaak gebruikt om te verwijzen naar de fenomenale toestanden
van de geest, voornamelijk omdat cognitieve toestanden mentale toestanden zijn die
ook bewuste toestanden kunnen worden.
Verschillende standpunten/stromingen in het lichaam-geest debat
1. Substantie-dualisme: de geest bestaat onafhankelijk van het lichaam en vice versa;
2. Idealisme: de fysische wereld is afhankelijk van de geestelijke wereld;
3. Behaviorisme: de geest is eigenlijk gedrag;
4. Reductionisme / identiteitstheorie: mentale toestanden zijn hersentoestanden;
5. Eliminativisme: de geest bestaat niet;
6. Functionalisme: mentale toestanden worden gerealiseerd door hersentoestanden;
7. Connectionisme: mentale toestanden worden gerealiseerd door neurale netwerken;
8. Embodied & Embedded en zelfs Extended mind.
Question 2 - Can the mind function separately from the brain?
Dualisme
Dualisme
● Substantie: datgene wat op zichzelf kan bestaan
● Substantie-dualisme: er zijn twee substanties:
1. Res cogitans (de denkende substantie), zoals de ziel of geest
2. Res extensa (de uitgebreide substantie), het neemt een plaats in in de ruimte,
het lichaam
● De traditionele verdediger van het substantie dualisme is René Descartes
Essentiële eigenschappen van de twee substantie
● De essentiële eigenschap van de denkende substantie is: denken;
● De essentiële eigenschap van de uitgebreide substantie is: uitgebreidheid;
● Uitgebreidheid is plaats innemen in de ruimte;
● Beweging ontstaat door botsing.
Michel Eyquem de Montaigne
Hij was een scepticus. Sceptici zijn de filosofen die beweren dat we nooit ergens zeker van
kunnen zijn en dat we onze oordelen altijd moeten uitstellen. Hij kwam inzien dat er niets was
waar hij zeker van kon zijn, elke claim stond open voor twijfel.
→ Descartes reageerde hierop en nam ook deze houding aan: twijfel aan alles
8
,Descartes’ eerste methode: radicale twijfel
Descartes wilde wetenschap funderen op een rotsvast fundament, solide kennis. Hij wilde
wetenschap opbouwen zoals in de wiskunde. Je constructie van kennis opbouwen op stevige
fundamenten. Descartes was op zoek naar échte kennis over de wereld.
● Wiskunde als prototype wetenschap (een bouwwerk op een fundament)
● Wat is een onbetwijfelbaar fundament? Bestaat dat wel?
● Docenten? Docenten geven niet altijd betrouwbare informatie dus die moeten we niet
geloven.
● Waarneming? Onze waarneming kan ons ook voor de gek houden dus die moeten we
ook niet vertrouwen.
● Wat als er een malin genie is? Een kwaadaardige demon die ons laat geloven dat de
wereld echt is terwijl het eigenlijk een illusie is.
● Cogito ergo sum (= ik denk dus ik besta), aangezien ik aan het twijfelen ben, ben ik
aan het denken, en aangezien ik denk moet ik bestaan. Ik besta omdat ik kan twijfelen.
Je kan niet betwijfelen dat ik aan het twijfelen ben.
● Maar wat is dan een ‘ik’? Omdat Descartes dit niet wist zei hij nog enkel: ik ben een
denkend iets.
→ Vanuit dit idee begon hij verder te bouwen.
Descartes’ tweede methode: helder en duidelijk inzicht
Wat ik heel helder en duidelijk waarneem, is waar. Descartes kan nu van
methode wisselen bij het zoeken naar echte kennis. Hij zegt dat
wanneer hij de inhoud van zijn geest onderzoekt, hij ziet dat hij ideeën
heeft. Een van die ideeën is die van God. Volgens hem een idee van het
meest perfecte wezen. Omdat hij zelf niet de oorsprong van dit idee kon
zijn - want hij is perfect - moest het afkomstig zijn van een wezen dat
inderdaad het meest perfecte wezen is: God. Dit is een van zijn bewijzen
voor het bestaan van God. God is perfect dus dat moet betekenen dat god bestaat. Want als hij
niet bestond zou hij niet perfect zijn. God is dus goed, want anders was hij niet perfect. Dus God
bedriegt mij niet. Descartes kon God gebruiken als een sterk fundament. En aangezien God
Descartes’ ideeën over zijn lichaam en de rest van de fysieke wereld niet misleidt, moeten deze
eigenlijk afkomstig zijn van die lichamelijke dingen zelf en daarom moeten ze ook bestaan. Nu
is Descartes zeker dat hij een geest en een lichaam geeft. Zijn lichaam is een fysiek ding dat
zich in een fysieke wereld bevindt.
● Substantiedualisme
Een substantie is iets wat op zichzelf kan bestaan.
○ Res cogitans = een denkende substantie, heeft geen plaats in de ruimte
○ Res extensa = dit is uitgebreid, dit betekent dat het driedimensionaal is: het
heeft in plaats in de ruimte. De essentiële eigenschap van uitgebreidheid blijft
bestaan. Bijvoorbeeld: als je iets smelt of beweegt blijft de massa hetzelfde.
9
, De mens bestaat dus uit twee substanties. Deze substanties kunnen los van elkaar
bestaan. Een dier is enkel een machine, alleen het fysieke zonder een geest. Ook het
menselijk lichaam is een machine, maar die is dichter gerelateerd aan de geest.
Prinses Elisabeth van Bohemia/von der Pfalz
Descartes had veel contact met de prinses. Zij bewonderde zijn werk en
daarom kregen ze contact. Descartes zei: “Zij is de enige persoon die ik
tot nu toe heb gevonden die al mijn eerder gepubliceerde werk volledig
heeft begrepen.”
In haar eerste brief aan Descartes formuleerde zij het
interactieprobleem:
Hoe kunnen het fysieke lichaam en de niet fysieke geest interacteren
met elkaar?
Letterlijk Elisabeth’s vraag: How can the soul of a man determine the
spirits of his body so as to produce voluntary actions given that the soul is only a thinking
substance?
● Animal spirits zijn geen geesten, maar hele kleine fysische deeltjes, door deze deeltjes
bewegen we.
Interactieprobleem
● De causale geslotenheid van de fysische wereld: er gaat geen energie in of uit. Elke
fysische gebeurtenis heeft een fysische oorzaak. Dit komt voort uit behoudswetten.
● Maar dan zitten we met een “Patrick Swazye probleem” (afkomstig van de film Ghost):
Hoe kan een niet-fysische substantie (zonder uitgebreidheid) botsen met de fysische
substantie? Hoe kan een immateriële substantie botsen met een materiële substantie?
● Descartes weet het niet
○ Aan de ene kant (zo zegt Descartes) zijn we [a] duidelijk twee substanties.
○ Aan de andere kant zijn we niet gelijk aan een zeeman op zijn schip (die niet zou
voelen wanneer zijn schip beschadigt, maar wij mensen wel pijn voelen), maar
[b] interacteren lichaam en geest.
We kunnen [a] en [b] niet tegelijk denken.
Twee oplossingen
● De pijnappelklier, lichaam en geest interacteren in de pijnappelklier volgens Descartes.
We kunnen de animal spirits in onze pijnappelklier aansturen, waarmee we ons hele lijf
aansturen.
● Suggestie van Descartes: God regelt die interactie: Hij had ons zo kunnen maken dat als
we in een spijker trappen dat we dan de smaak van chocolade zouden ervaren in plaats
van pijn.
Maar hoe regelt God die interactie dan?
○ Occosionalisme Nicolas Malebranche
■ Alleen God is de ware oorzaak van dingen in de wereld
10
