Inhoud
Hoofdstuk 1 – de Arabische Lente .......................................................................................................... 4
Democratisering of autharian upgrading............................................................................................ 4
Het begin van de Arabische Lente ....................................................................................................... 5
Tunesië ............................................................................................................................................ 5
Egypte .............................................................................................................................................. 5
Libië ................................................................................................................................................. 5
Jemen .............................................................................................................................................. 6
Algerije............................................................................................................................................. 6
Marokko .......................................................................................................................................... 6
Jordanië ........................................................................................................................................... 6
Syrië ................................................................................................................................................. 7
Oorzaken van de opstand.................................................................................................................... 7
De achterliggende oorzaken van de opstand ...................................................................................... 8
Tunesië ............................................................................................................................................ 8
Egypte .............................................................................................................................................. 9
Jemen .............................................................................................................................................. 9
Libië ................................................................................................................................................. 9
Syrië ............................................................................................................................................... 10
Algerije........................................................................................................................................... 10
Marokko ........................................................................................................................................ 10
Golfstaten ...................................................................................................................................... 10
Iran................................................................................................................................................. 10
Conclusie ....................................................................................................................................... 10
Hoofdvragen ...................................................................................................................................... 11
Hoofdstuk 3 – Sociale structuren en sociale ontwikkelingen................................................................ 12
De transformatie van de landbouwsamenleving .............................................................................. 12
De ontwikkeling van een moderne economie .................................................................................. 12
De elasticiteit van de traditionele economie in de MENA ............................................................ 13
Verstedelijking ................................................................................................................................... 13
De opkomst van een nieuwe sociale klasse ...................................................................................... 13
De opkomst en neergang van Egyptische vakbonden................................................................... 14
Educatie, geletterdheid en massamedia ........................................................................................... 14
Sociale veranderingen, gender en familie ......................................................................................... 14
Hoofdvragen ...................................................................................................................................... 15
1
,Hoofdstuk 4 – politieke economie ........................................................................................................ 17
Patronen in economisch beleid en de economische prestaties........................................................ 17
Economische ontwikkelingen door de staat ................................................................................. 17
Economische liberalisering ................................................................................................................ 18
Conclusie ....................................................................................................................................... 20
Bevolkingsgroei en de daarmee gepaard gaande moeilijkheden ..................................................... 20
Migratie binnen de MENA ................................................................................................................. 20
Migratie en Europa ............................................................................................................................ 21
Geldzending ....................................................................................................................................... 21
Economische verslechtering.............................................................................................................. 21
Olie en politiek in de MENA .............................................................................................................. 22
De nationale invloed van olie ............................................................................................................ 22
Hoofdvragen ...................................................................................................................................... 23
Hoofdstuk 7 – het maatschappelijk middenveld en politieke veranderingen ...................................... 25
Het maatschappelijk middenveld: een overzicht .............................................................................. 25
Het maatschappelijk middenveld en democratie ............................................................................. 26
Het begrip maatschappelijk middenveld definiëren ..................................................................... 26
Het maatschappelijk middenveld in het Midden-Oosten ................................................................. 26
Het maatschappelijk middenveld in de MENA: belangrijkste benaderingen.................................... 27
Het maatschappelijk middenveld als liberaal................................................................................ 27
Het maatschappelijk middenveld als ‘’neutraal’’ .......................................................................... 28
Het maatschappelijk middenveld als hulpstuk voor het regime ................................................... 30
Het maatschappelijk middenveld en autoritaire beperkingen ..................................................... 31
Het maatschappelijk middenveld als geactiveerd burgerschap.................................................... 32
Het maatschappelijk middenveld, geactiveerd burgerschap en de Arabische Lente ....................... 33
Conclusie ........................................................................................................................................... 35
Hoofdvragen ...................................................................................................................................... 35
Hoofdstuk 6 – Religie en politiek........................................................................................................... 37
Terminologie: fundamentalisme, Islamisme en politieke islam ........................................................ 37
Een wereldwijde Islamitische heropleving? ...................................................................................... 37
Diversiteit binnen de Islam ............................................................................................................ 39
Islamitische heropleving: oorsprongen en oorzaken ........................................................................ 40
Politieke factoren .......................................................................................................................... 40
Sociaaleconomische factoren ........................................................................................................ 41
Ideologische factoren .................................................................................................................... 41
2
, Christendom en politiek in de MENA ............................................................................................ 43
Jodendom en politiek in de staat Israël......................................................................................... 44
Hoofdvragen ...................................................................................................................................... 45
Hoofdstuk 10 – Het Midden Oosten en de rest van de wereld ............................................................ 47
De Verenigde Staten en de MENA aan het einde van de Koude Oorlog .......................................... 47
De MENA in een unipolaire wereld ............................................................................................... 47
Democratie: promotie en de grenzen ............................................................................................... 49
De impact van 11 september: democratie versus veiligheid ............................................................ 50
Obama en de MENA .......................................................................................................................... 51
De Europese Unie: normatieve kracht projecteren in het Midden-Oosten...................................... 52
Constructieve betrokkenheid in het EU beleid ............................................................................. 52
Het Euro-Mediterrane verbond (EMP) .......................................................................................... 52
Het Europese buurt beleid (ENP) .................................................................................................. 52
De Unie voor de Mediterraan ....................................................................................................... 53
De grenzen van EU democratie promotie ..................................................................................... 53
Nieuwe wereldlijke machten en het Midden-Oosten ....................................................................... 54
Conclusie ........................................................................................................................................... 56
Hoofdvragen ...................................................................................................................................... 56
Hoofdstuk 11 – Na de Arabische Lente ................................................................................................. 58
Het karakter van de protestbewegingen .......................................................................................... 58
Revolutionaire coalities ................................................................................................................. 58
Bewegingen zonder leider ............................................................................................................. 59
De marginalisatie van jeugdbewegingen ...................................................................................... 59
Nationale, regionale en internationale contexten ............................................................................ 60
Regime-samenleving relaties ........................................................................................................ 60
De rol van het leger ....................................................................................................................... 60
De rol van externe actoren ............................................................................................................ 61
Conclusie: alles is veranderd/niets is veranderd ............................................................................... 61
Hoofdvragen ...................................................................................................................................... 62
3
,Hoofdstuk 1 – de Arabische Lente
Democratisering of autharian upgrading
In het midden van de eerste tien jaar van de 21e eeuw leken de politieke verhoudingen in het Midden-
Oosten en Noord-Afrika (MENA-regio) opmerkelijk stabiel. In het bijzonder genoten de leiders van
bijna alle Arabische staten een opmerkelijke veiligheid wat betreft hun ambt. Met de uitzondering van
Libanon en de niet-Arabische staten Israël en Turkije was nergens de macht overgedragen aan de
stembus; het volk.
In 2007 waren er verscheidene signalen voor politieke veranderingen in het Midden-Oosten
(Schlumberger):
• De opkomst van een nieuwe politieke protest beweging die opkwam voor veranderingen;
• Een mate van besef van zittende regeringen dat bepaalde politieke veranderingen
noodzakelijk waren;
• Op het internationale toneel door externe partijen een nieuwe nadruk kwam op de promotie
van good governance (goed bestuur).
Ondanks deze signalen bleef de Arabische wereld uniek in het gebrek aan vrijheid. Vele andere
wetenschappers hadden dezelfde opvatting dat het Arabisch autoritisme uniek was in een wereld
waarin liberalisering en democratisering dominante modellen waren. Al deze zienswijzen hadden
gemeen dat zij ervan uitgingen dat regimes in het Midden-Oosten niet serieus nadachten over
democratisering. Daarentegen hadden deze regimes geavanceerde mechanismes ontwikkeld om de
internationale gemeenschap en mondiale financierders ervan te overtuigen dat enige vorm van
liberalisering op de politieke agenda stond, terwijl het echte doel was om de controle van het regiem
te behouden. Het Westen deed tegelijkertijd alsof het geloofde dat zulke liberaliseringsbewegingen
echt waren.
Authoritarian upgrading bestaat niet uit het afsluiten van Arabische samenlevingen van globalisatie en
andere manieren van politieke, economische en sociale veranderingen. Ook is het niet gebaseerd op
de enkele bereidheid van regimes om hun tegenstanders te onderdrukken door het gebruik van wijd
verspreide dwang. Daarentegen gaat het om het opnieuw samenstellen van het autoritaire bestuur
om zich aan te passen aan en het bestand maken tegen politieke, economische en sociale
veranderingen. Het concept houdt in het aangrijpen van nationale en internationale mogelijkheden
om zo een echte verandering te voorkomen. Het doel is om meer flexibele – en daarmee blijvende –
vormen van autoritarisme te bewerkstelligen. Heydemann: regimes doen onder druk en soms
begeleiding van de internationale gemeenschap alsof zij hun politieke en economische systeem aan
het liberaliseren zijn. Hierdoor kunnen zij de veranderingen aangrijpen om hun overheidsbestuur
flexibeler te maken, maar zeker niet meer verantwoordelijk.
• De regimes maakte zich het activisme van het maatschappelijke middenveld eigen
o In plaats van daadwerkelijke prodemocratisch en/of liberaal activisme toe te staan
hebben zij het maatschappelijke middenveld overspoeld met overheids-
georganiseerde non-govermentele organisaties (NGO’s). Hierdoor konden personen
die dichtbij het regime stonden opereren en obstakels opwerpen voor meer kritische
organisaties.
• De regimes maakten de politieke betwisting eigen
o Dit werd gedaan door verscheidene politieke veranderingen te introduceren:
▪ Meerpartijenverkiezingen werden geïntroduceerd, om zo de impressie van
liberalisering te geven. Tegelijkertijd werd het regime echter geleid op basis
van een informeel netwerk, waardoor elke belangrijke invloed van de nieuw
gecreëerde instituties werd ontnomen.
• De economie werd slechts selectief geliberaliseerd
4
, o Belangrijke economische markten werden slechts toegankelijk gesteld voor een
netwerk van ‘’cliënten’’ die loyaal waren aan het regime door de politiek, familiale
banden, bij dezelfde clan hoorden, etc., om zo te voorkomen dat een economische
middenklasse met een andere politieke mening op kon komen.
• Het aanwenden en gebruiken van nieuwe technologieën om zo economische groei te
stimuleren werd toegestaan, maar deze nieuwe technologieën werden strikt onder controle
gehouden door de staat om zo tegenstand te monitoren.
• De regimes gebruikten de mogelijkheden van het internationale systeem om ‘’te shoppen’’ bij
andere bronnen van beschermheerderschap en ondersteuning dan de westerse landen, die
steeds meer vereisten dat democratisering plaatsvond.
Het begin van de Arabische Lente
Tunesië
Tegen het einde van 2010 braken protesten uit in de stad Sidi Bouzid in het centrum van Tunesië. Deze
protesten ontstonden doordat een jonge man genaamd Mohammed Bouazizi zichzelf in brand stak en
daarbij kwam te overlijden. Dit was echter niet het eerste geval van politieke zelfdoding in Tunesië.
Sommige wetenschappers spreken zelfs over een zelfdodingscultuur onder de jongeren in Tunesië.
Binnen enkele weken verspreidden de spontante protesten zich naar grotere steden. Deze
ongeorganiseerde protesten zonder enige vorm van leiding bestaan met name uit jongeren, die zich
online via sociale media mobiliseren. Daarnaast mobiliseren de jongeren zich via informele,
persoonlijke netwerken die vaak verbonden zijn met migratiepatronen van het platteland naar de stad.
Op 13 januari zijn de protesten dusver uitgemond dat Ben Ali het bevel geeft op de demonstranten te
schieten. De leider van het leger Rachid Ammar weigert dit bevel op te volgen. Uit deze weigering
wordt duidelijk dat de president belangrijke support verliest. Hij vlucht dan ook naar Saudi-Arabië.
Door dit vertrek laait de wil bij de demonstranten om veranderingen door te voeren meer op. Zij willen
niet alleen het vertrek van de dictator, maar daadwerkelijke veranderingen binnen het regime. Het
vertrek van Ben Ali ging als een schokgolf door de MENA, aangezien het betrekkelijk weinig moeite
kostte om Ben Ali uit Tunesië te laten vluchten. Daar kwam bij dat veel analisten Tunesië, tezamen met
Syrië, als het meest stabiele en snel herstellende autoritaire land in de Arabische wereld zagen. Dit
kwam doordat Ben Ali een effectieve politiestaat had gebouwd om zo zijn positie te beschermen.
Egypte
De grootste directe impact van het vertrek was te merken in Egypte. Eind januari protesteren
duizenden demonstranten in steden over het hele land, met soortgelijke eisen als de Tunesische
demonstranten. Net als in Tunesië zijn ook deze demonstraties in eerste instantie gedreven door jonge
mensen, waarbij opmerkelijk is dat ook deze jonge demonstranten vaak eerst apolitiek waren. De
jongeren mobiliseren zich online via sociale media. Net als in Tunesië was de legitieme oppositie (de
oppositie die werd toegestaan door het regime) en de leiding van de Moslim Broederschap niet bereid
om een actieve rol aan te nemen. Op 11 februari 2011 wordt Mubarak gedwongen af te treden.
Libië
De gebeurtenissen in Tunesië en Egypte hadden gevolgen op andere plekken. Door de arrestatie van
de mensenrechtenactivist Fethi Tarbel op 15 februari ontstonden ook demonstraties in Libië. Anders
dan in Tunesië en Egypte geraakt Libië echter in een langdurig gewelddadig conflict. Op die wijze
probeert het regime namelijk de macht te behouden. Gaddafi had namelijk de eerdere gebeurtenissen
ook gezien en was van mening dat gewelddadige onderdrukking het probleem wel zou oplossen.
Echter, Gaddafi had geen rekening gehouden met de kracht van de oppositie en dat deze oppositie de
essentiële steun kreeg van de internationale gemeenschap. In eerste instantie steunt het Westen het
Libische leger. Op 17 maart besloten de Verenigde Naties in te grijpen. De NAVO probeert Gadaffi
eveneens van de troon te stoten. Pas op 20 oktober 2011 wordt Gadaffi vermoord in het laatste grote
gevecht van het conflict.
5
,Jemen
Net als in Libië wordt de strijd tegen de leider Ali Abdullah Saleh gekenmerkt door een aanzienlijke
externe betrokkenheid. Op veel punten lijkt de situatie in Jemen op de situaties in Tunesië en Egypte.
Ook hier wordt een groep (apolitieke) jongeren in een stad geïnspireerd door de gebeurtenissen in de
andere landen. Deze protestbeweging verspreidt zich vervolgens over de rest van het land, waarmee
de grootte eveneens begint te groeien totdat het een daadwerkelijke uitdaging voor het regime is om
de demonstraties in de hand te houden. Ook hier was de oppositie traag met betrokken raken. Saudi-
Arabië wordt als buurland ook gealarmeerd door de onrust en voert druk uit die uiteindelijk heeft
geleid tot het vertrek van Saleh.
Algerije
Ook in Algerije braken protesten uit, maar daar werden deze protesten onvoldoende opgevolgd. De
demonstraties verspreiden zich niet door de rest van het land om een aantal redenen:
• Veel demonstraties zijn lokaal en gaan daarmee ook over lokale problemen. De betrokkenen
krijgen het niet voor elkaar om een voldoende verband te maken op nationaal niveau,
waardoor de steun beperkt blijft.
• De burger oorlog van 1990 herinnerde zowel de bevolking als het regime eraan wat voor erge
gevolgen het kan hebben als veranderingen te snel worden doorgevoerd.
• De president Bouteflika grijpt de gebeurtenissen aan om de noodtoestand uit te vaardigen en
belooft grondwettelijke veranderingen die het systeem zouden democratiseren en de
verbetering van de economie door werkloosheid aan te pakken. Deze problemen blijken de
echte oorzaak van de demonstraties te zijn.
Marokko
In Marokko lijkt de protestbeweging in eerste instantie krachtig, maar de koning en de politieke klasse
blijken deze beweging te kunnen manoeuvreren. De koning willigt sommige eisen in en stelt voor dat
er over een nieuwe, meer democratische grondwet in een referendum wordt gestemd. Deze
grondwetswijziging lijkt tot meer democratisering te hebben geleid, maar goed bezien bevestigen de
wijzigingen slechts het primaat van de monarchie.
Jordanië
In januari 2011 breken protesten uit. Deze demonstraties bestaan uit verschillende groepen van
jongeren tot oppositie partijen die demonstreren tegen corruptie, voor politieke participatie, grotere
verantwoordelijkheid en voor een meer constitutionele monarchie. Maar net als in Marokko eisen ze
niet de omverwerping van de koning (koning Abdullah) of de monarchie in het algemeen. De focus van
de demonstraten lag met name op de premier. De koning besloot dan ook – mede gezien de
gebeurtenissen in de regio – in februari 2011 om de premier en de regering te ontslaan en beloofde
hervormingen en een nationaal debat over electorale en constitutionele hervormingen.
Golfstaten
In de Golf was de algemene reactie op de onrust om de economie te verbeteren, maar ook daar werd
onderdrukking toegepast.
In Bahrein heerst een Soenitische koning over een Sjiitische meerderheid. Op het moment dat
vreedzame demonstraties opkomen, zegt het regime dat deze demonstranten slechts uit Sjiieten
bestaan en dat zij worden beïnvloed door Iran ondanks de aanwezigheid van Soennieten onder de
demonstranten. Het voeren van deze tactiek was problematisch om twee redenen:
• Sjiitische minderheden over het gehele schiereiland voelen zich aangevallen.
• De internationale spanningen in de regio werden vergroot.
6
, o Soennitische politie en religieuze leiders in de Golf kenmerken alle eisen tot
verandering als een complot dat is bedacht door Iran, om zo te kunnen ingrijpen.
o Saudi-Arabië ondersteunt Bahrein om de demonstraties neer te slaan en het regime
te herstellen.
o Alhoewel de eisen van de demonstranten niet veel anders waren dan in de rest van de
regio werden zij heel anders geïnterpreteerd in de Golf. Instabiliteit in de Golf zou
namelijk leiden tot verdere spanningen met Iran en zou de Saudische monarchie
tegenwerken.
Syrië
In Syrië zorgt de arrestatie en marteling van een groep schooljongens van tussen de 10 en 15 jaar die
anti-regime graffiti opspoten in maart 2011 voor opschudding. De protesten werden vervolgens
gewelddadig neergeslagen. Als reactie hierop leek eventjes dat de oude reflex van angst weer opnieuw
zou komen. Echter, tijden waren veranderd en de angstmuur doorbroken. Vreedzame protesten
verspreiden zich over heel Syrië en keer op keer worden deze protesten met veel geweld neergeslagen.
De vreedzame protesten eindigen dan ook op een gegeven moment. De oppositie begint met harde
hand terug te slaan en begint zich dus gewapend te verzetten. Dit leidt dan ook tot een nog steeds
voortdurend gewapend conflict.
Anders dan in Libië weigert het Westen om in te grijpen en de rebellen te steunen. Redenen hiervoor
zijn:
• De complexiteit van de geopolitieke en strategische locatie.
• De oppositie van Rusland en andere internationale actoren.
o Niet-westerse machten zoals Turkije, Saudi-Arabië, Qatar en Iran sponsoren
verschillende partijen financieel, met wapens en informatie in dit conflict.
• Een toenemende angst over wat komen gaat na een Assad-regime.
Oorzaken van de opstand
Assad verklaarde over de opstanden als volgt: de ideologische scheiding tussen bevolking en leiders is
cruciaal in het begrijpen van de opkomende opstanden. Waar sprake was van een dergelijke scheiding
was de kans op opstanden groter. Waar dit niet het geval was, vonden opstanden niet plaats. Assad
meende dan ook dat Syrië niet hetzelfde pad zou volgen als dat van Egypte en Tunesië, omdat de
overtuigingen van de leider niet uit de toon waren met die van gewone Syriërs. De geschiedenis, die
hierboven is weergegeven, wijst uit dat Assad hier totaal ongelijk had.
Analisten proberen redenen te vinden voor de ogenschijnlijk revolutionaire en compleet onverwachte
gebeurtenissen. Veel zoeken de oorzaak in een combinatie van socio-economische en politieke
factoren.
In de Arabische wereld en met name in de landen met een middel en laag inkomen ging het einde van
het kolonialisme gepaard met een informeel sociaal contract. Dit contract bestaat uit de verplichting
van de staat om te zorgen voor de socio-economische welvaart van de burgers in ruil voor politiek met
rust te laten geworden. Vanaf 1990 vinden er echter neoliberale hervormingen plaats in de gehele
regio. Hiermee kwam de aantasting van dit sociale contract. Onder andere de volgende hervormingen
worden doorgevoerd:
• Maatregelen om buitenlandse handel te liberaliseren
• Het opheffen van import beperkingen
• Tariefbescherming opheffen
• Exportbeperkingen opheffen
• Overheidsingrijpen in de economie beperken
Dit zorgde er ook voor dat:
7
