Samenvatting
PB1202
Biologische grondslagen:
neuropsychologie en psychofarmacologie
Hans Smits
,Toelichting
In deze samenvatting volg ik de lijn van de tekst in yOUlearn van de cursus Biologische grond-
slagen: neuropsychologie en psychofarmacologie (PB1202). De samenvatting gaat voor een
belangrijk deel over het boek van Kessels et al. (2012). Klinische neuropsychologie, 2e editie.
Amsterdam: Boom. Ook alle artikelen uit yOUlearn zijn in de samenvatting opgenomen.
Uitleg van de gebruikte kleuren:
Belangrijk begrip of definitie
Hersengebied
Puntsgewijs overzicht
Informatiebox, belangrijke naam
Afbeelding of tabel
Examenstof uit yOUlearn of externe bron
2
,Inhoud
Introductie ............................................................................................................................................... 7
Thema 1 – Introductie ............................................................................................................................. 8
1.1 Historische mijlpalen - Luria .......................................................................................................... 8
1. Klinische neuropsychologie: een historische schets ................................................................... 8
1.7 Luria: een globaal model ...................................................................................................... 8
1.8 Een eerste aanzet: de testbatterij ........................................................................................ 9
1.9 De neuropsychologie als zelfstandige discipline .................................................................. 9
1.10 Cognitieve neuropsychologie ........................................................................................... 10
1.11 Neuropsychologie in Nederland ....................................................................................... 12
1.12 Tot besluit ......................................................................................................................... 12
3. Neuropsychologie: de wetenschappelijke aanpak ................................................................... 12
1.2 Neuropsychologische praktijk ..................................................................................................... 13
2. De neuropsychologische praktijk .............................................................................................. 13
2.1 Inleiding .............................................................................................................................. 13
2.2 Het neuropsychologisch onderzoek ................................................................................... 14
2.3 Betrouwbaarheid en validiteit............................................................................................ 17
2.4 Neuropsychologische behandeling .................................................................................... 18
2.5 Werkveld ............................................................................................................................ 18
2.6 Positie en professionele ontwikkeling................................................................................ 19
2.7 Tot besluit ........................................................................................................................... 20
5. Herstel en behandeling ............................................................................................................. 20
5.1 Inleiding .............................................................................................................................. 20
5.2 Herstel en plasticiteit ......................................................................................................... 20
5.3 Leren en leerbaarheid ........................................................................................................ 22
5.4 Neuropsychologische revalidatie ....................................................................................... 25
5.5 Tot besluit ........................................................................................................................... 27
1.3 Anatomie en beeldvorming ........................................................................................................ 27
4. Beeldvorming van de hersenen ................................................................................................ 27
4.1 Ontwikkeling van het beeldvormend onderzoek door de tijd ........................................... 27
4.2 Structurele beeldvorming................................................................................................... 28
4.3 Structurele beeldverwerking .............................................................................................. 29
4.4 Functionele beeldvorming.................................................................................................. 30
4.5 Het meten van elektrische signalen ................................................................................... 31
4.6 Het meten van hemodynamische signalen ........................................................................ 32
4.7 Functionele beeldverwerking ............................................................................................. 32
4.8 Toepassing .......................................................................................................................... 33
4.9 Tot besluit ........................................................................................................................... 33
PDF Het menselijk brein, een overzicht van de belangrijkste gebieden ...................................... 33
1.4 Psychofarmacologie .................................................................................................................... 36
PDF Algemene en neurofarmacologie .......................................................................................... 36
Thema 2 – Functiedomeinen ................................................................................................................. 43
2.1 Visuele waarneming .................................................................................................................... 43
6. Visuele waarneming ................................................................................................................. 43
6.1 Inleiding .............................................................................................................................. 43
6.2 Fysiologische basis van objectwaarneming........................................................................ 43
6.3 Een functioneel model voor visuele waarneming .............................................................. 44
6.4 Stoornissen in de visuele waarneming ............................................................................... 45
6.5 Een klasse apart: prosopagnosie ........................................................................................ 47
6.6 Overige visuele stoornissen................................................................................................ 48
3
, 6.7 Tot besluit ........................................................................................................................... 49
2.2 Geheugen .................................................................................................................................... 49
8. Geheugen.................................................................................................................................. 49
8.1 Taxonomie van het geheugen ............................................................................................ 49
8.2 Geheugenstoornissen......................................................................................................... 53
8.3 Geheugen en het brein....................................................................................................... 55
8.4 Tot besluit ........................................................................................................................... 55
2.3 Taal .............................................................................................................................................. 56
9. Taal............................................................................................................................................ 56
9.1 Inleiding .............................................................................................................................. 56
9.2 Taal, spraak, communicatie................................................................................................ 56
9.3 Taal als cognitie .................................................................................................................. 56
9.4 Stoornissen ......................................................................................................................... 58
9.5 Spraakstoornissen .............................................................................................................. 61
9.6 Lees- en schrijfstoornissen ................................................................................................. 62
9.7 De neurocognitie van taal .................................................................................................. 62
9.8 Tot besluit ........................................................................................................................... 63
2.4 Aandacht en executieve functies ................................................................................................ 63
10. Aandacht en executieve functies............................................................................................ 63
10.1 Inleiding ............................................................................................................................ 63
10.2 Selectiviteit van aandacht ................................................................................................ 63
10.3 Intensiteit van aandacht ................................................................................................... 64
10.4 Neuroanatomisch model van aandacht ........................................................................... 65
10.5 Executieve functies........................................................................................................... 65
10.6 Executieve controle: unitaire theorieën........................................................................... 66
10.7 Fractionering van executieve functies ............................................................................. 67
10.8 Lokalisatie van executieve functies .................................................................................. 67
10.9 Stoornissen in aandacht en executieve functies .............................................................. 68
10.10 Tot besluit....................................................................................................................... 69
Thema 3 – Ziektebeelden ...................................................................................................................... 70
3.1 Vasculaire aandoeningen ............................................................................................................ 70
14. Vasculaire aandoeningen........................................................................................................ 70
14.1 Inleiding ............................................................................................................................ 70
14.2 Etiologie van infarcten en bloedingen in de hersenen..................................................... 71
14.3 Neuropsychologische gevolgen ........................................................................................ 72
14.4 Vasculaire dementie ......................................................................................................... 74
14.5 Andere gevolgen .............................................................................................................. 75
14.6 Tot besluit ......................................................................................................................... 75
3.2 Traumatisch hersenletsel ............................................................................................................ 76
15. Traumatisch hersenletsel........................................................................................................ 76
15.1 Klinisch beeld.................................................................................................................... 76
15.2 Epidemiologie ................................................................................................................... 76
15.3 Neuropathologie en klinische neurologie ........................................................................ 76
15.4 Neuropsychologische gevolgen van middelzwaar tot ernstig traumatisch hersenletsel. 78
15.5 Neuropsychologische gevolgen van licht traumatisch hersenletsel ................................ 79
15.6 Whiplash ........................................................................................................................... 80
15.7 Tot besluit ......................................................................................................................... 80
3.3 Epilepsie ...................................................................................................................................... 81
16. Epilepsie .................................................................................................................................. 81
16.1 Inleiding ............................................................................................................................ 81
16.2 Klinisch beeld.................................................................................................................... 81
16.3 Classificatie van epileptische aanvallen en epilepsiesyndromen ..................................... 81
4
, 16.4 Pathofysiologie van epileptische aanvallen en oorzaken van epilepsie .......................... 82
16.5 Behandeling van epilepsie ................................................................................................ 82
16.6 Neuropsychologische gevolgen van epilepsieën.............................................................. 83
16.7 Tot besluit ......................................................................................................................... 85
3.4 Dementie/ziekte van Alzheimer.................................................................................................. 85
19. De ziekte van Alzheimer ......................................................................................................... 86
19.1 Inleiding ............................................................................................................................ 86
19.2 Neuropathologie .............................................................................................................. 87
19.3 Klinisch en neuropsychologisch beeld van de ziekte van Alzheimer ............................... 88
19.4 Op zoek naar veranderingen in de hersenen ................................................................... 89
19.5 Behandeling met cholinesteraseremmers ....................................................................... 90
19.6 Tot besluit ......................................................................................................................... 90
3.5 Parkinson ..................................................................................................................................... 90
21. Het parkinsonspectrum .......................................................................................................... 90
21.1 Inleiding ............................................................................................................................ 90
21.2 Klinisch beeld.................................................................................................................... 91
21.3 Diagnostische criteria ziekte van Parkinson ..................................................................... 92
21.4 Epidemiologie en ernst van de ziekte van Parkinson ....................................................... 92
21.5 Etiologie en neuropathologie van het parkinsonspectrum .............................................. 92
21.6 Behandeling ...................................................................................................................... 93
21.7 Cognitieve stoornissen ..................................................................................................... 93
21.8 Stoornissen in stemming en gedrag ................................................................................. 94
21.9 Tot besluit ......................................................................................................................... 95
Thema 4 – Psychopathologie ................................................................................................................ 96
4.1 Schizofrenie ................................................................................................................................. 96
24. Schizofrenie ............................................................................................................................ 96
24.1 Ziektebeeld ....................................................................................................................... 96
24.2 Etiologie en neuropathologie ........................................................................................... 97
24.3 Cognitieve functiestoornissen ten gevolge van schizofrenie ........................................... 98
24.4 Tot besluit ......................................................................................................................... 99
PDF De dopaminehypothese van schizofrenie ........................................................................... 100
PDF Diagnostische criteria van schizofrenie volgens de DSM-IV (TR) ........................................ 100
PDF Schizophrenia DSM-V Fact Sheet ........................................................................................ 100
PDF Schizofreniespectrum en andere psychotische stoornissen in de DSM-5 .......................... 101
4.2 Stemmingsstoornissen .............................................................................................................. 102
25. Depressie en bipolaire stoornissen....................................................................................... 102
25.1 Inleiding .......................................................................................................................... 102
25.2 Syndromen en epidemiologie van stemmingsstoornissen ............................................ 102
25.3 Etiologie en pathofysiologie ........................................................................................... 104
25.4 Cognitieve stoornissen ................................................................................................... 104
25.5 Cognitieve bijwerkingen als gevolg van behandeling .................................................... 106
25.6 Emotionele taken en cognitieve biases .......................................................................... 106
25.7 Beeldvormend onderzoek .............................................................................................. 107
25.8 Tot besluit ....................................................................................................................... 108
PDF De monoaminehypothese van depressie ............................................................................ 109
PDF Antidepressiva ..................................................................................................................... 109
PDF Mood Disorders DSM-V Fact Sheet ..................................................................................... 109
PDF Stemmingsstoornissen in de DSM-5.................................................................................... 110
4.2 Autismespectrumstoornissen ................................................................................................... 112
26. Autismespectrumstoornissen ............................................................................................... 112
26.1 Inleiding .......................................................................................................................... 112
26.2 Classificatie ..................................................................................................................... 112
5
, 26.3 Klinisch beeld.................................................................................................................. 112
26.4 Epidemiologie ................................................................................................................. 113
26.5 Etiologie en neuropathologie ......................................................................................... 113
26.6 Cognitieve verklaringsmodellen ..................................................................................... 115
26.7 ASS: één aandoening? .................................................................................................... 116
26.8 Tot besluit ....................................................................................................................... 117
PDF Autism DSM-V Fact Sheet.................................................................................................... 117
PDF Neurodevelopmental disorders in de DSM-5...................................................................... 117
4.4 ADHD ......................................................................................................................................... 118
PDF Attention‐deficit hyperactivity disorder (ADHD): an updated review ................................ 118
PDF An RCT into the effects of neurofeedback on neurocognitive functioning ......................... 121
PDF Brain development in ADHD ............................................................................................... 122
PDF Diagnostische criteria van ADHD volgens de DSM-IV (TR) .................................................. 124
PDF ADHD DSM-V Fact Sheet ..................................................................................................... 125
PDF Neurodevelopmental disorders in de DSM-5...................................................................... 125
Index .................................................................................................................................................... 126
Bijlage 1: Korte samenvatting ............................................................................................................. 130
Bijlage 2: Afbeeldingen hersenen........................................................................................................ 158
6
,Introductie
In de cursus Biologische grondslagen: neuropsychologie en psychofarmacologie wordt een
beeld geschetst van het domein van de neuropsychologie en krijgt u een introductie in de
psychofarmacologie.
Psychologen zijn geïnteresseerd in menselijk gedrag, van zowel individuen als van groepen
mensen. De psychologie beslaat een breed terrein, maar bevat verschillende disciplines en
binnen de neuropsychologie richt men zich specifiek op de relatie tussen hersenen en gedrag.
Hierbij kan het gaan om het gedrag van gezonde personen, maar kan er ook sprake zijn van
pathologieën van allerlei aard. Psychofarmacologie is nauw verwant aan neuropsychologie en
houdt zich bezig met de werking van geneesmiddelen en stoffen die worden gebruikt ter be-
handeling van neuropsychologische en psychiatrische ziektebeelden.
In steeds meer disciplines van de psychologie is men geïnteresseerd in de relatie tussen her-
senen en gedrag. Neuropsychologen vervullen dan ook een brugfunctie tussen de medische,
biologische, farmacologische en neurologische domeinen enerzijds en verschillende psycho-
logische domeinen anderzijds. De kennis die dit onderzoeksveld oplevert, is binnen alle terrei-
nen van de psychologie bruikbaar en waardevol.
7
,Thema 1 – Introductie
1.1 Historische mijlpalen - Luria
Al tijdens de klassieke oudheid waren wetenschappers ervan overtuigd dat er een nauwe sa-
menhang bestaat tussen de hersenen en gedrag. In het midden van de twintigste eeuw was
Aleksandr Luria een van de belangrijkste personen in de psychologie. Zijn ideeën zijn van grote
invloed geweest op de hedendaagse neuropsychologie.
1. Klinische neuropsychologie: een historische schets
1.7 Luria: een globaal model
De Rus Luria (1902-1977) probeerde een synthese te maken van bestaande neuro(psycho)lo-
gische feiten en theorieën, en integreerde die met zijn eigen klinische waarnemingen. Hij had
daarnaast een grote invloed op het vak omdat hij zich intensief bezighield met de revalidatie
van patiënten met functiestoornissen, en zich daarbij liet leiden door neuropsychologische
theorie en diagnostiek.
Luria zocht een evenwicht tussen holistische en lokalisationistische opvattingen. Hij vatte de
hersenen-als-geheel op als één complex functioneel systeem, waarbinnen diverse subsyste-
men een eigen bijdrage aan de gezamenlijke activiteit leveren. Die functionele subsystemen
ontstaan door interacties tijdens de ontwikkeling tussen het kind en zijn omgeving. Luria be-
nadrukte dat het functioneel systeem van de hersenen-als-geheel buitengewoon flexibel en
adaptief is: wanneer een gedragsdoel niet op een bepaalde manier bereikt kan worden, kan
met inzet van andere subsystemen toch hetzelfde einddoel gerealiseerd worden. Volgens dit
uitgangspunt kan men op grond van het uiteindelijke gedragsresultaat of de gedragsstoornis
(het symptoom) nooit rechtstreeks conclusies trekken over de verantwoordelijke subsys-
temen. Anderzijds toonde Luria zich een duidelijke lokalisationist, omdat hij ervan overtuigd
was dat wetenschappelijke symptoom- en syndroomanalyse steeds een specifiek gestoorde
factor zou aantonen. Uiteindelijk zou dan ieder hersengebied gekoppeld kunnen worden aan
een of meer van dergelijke specifieke factoren. Al deze factoren kunnen in grotere verbanden
geordend worden. Luria vatte de functionele architectuur van de hersenen samen aan de hand
van drie globale indelingen:
› drie voortdurend interacterende functionele eenheden (units), gerelateerd aan subcorti-
cale, posterieure en anterieure hersengebieden (respectievelijk activatie, input en output)
› drie hiërarchisch geordende niveaus van verwerking, gerelateerd aan primaire, secundaire
en tertiaire zones in de hersenen
› gedrag dat wel of niet gereguleerd wordt door taalprocessen, gerelateerd aan respectie-
velijk de linker- en rechterhemisfeer
Bij deze drie indelingen wordt steeds een gedragswetenschappelijk begrip gekoppeld aan een
anatomisch-fysiologisch aspect van de hersenen.
Bij iedere mentale activiteit zijn alle drie genoemde functionele eenheden betrokken. De eer-
ste eenheid dient voor de regulatie van waakzaamheid en aandacht, de tweede voor cogni-
tieve informatieverwerking, de derde voor de organisatie van gedrag. In principe kan binnen
ieder van deze eenheden een onderscheid tussen primaire, secundaire en tertiaire zones ge-
maakt worden, maar Luria werkte dit alleen uit voor de tweede en derde eenheid. De gerela-
teerde psychische verwerkingsniveaus zijn voor te stellen als een scala tussen verwerking van
8
,oppervlakkige fysieke kenmerken (primair) en diepe verwerking van betekenissen (tertiair).
De primaire zones zijn de projectiegebieden van zintuigen en motoriek, dat wil zeggen de mo-
daliteitspecifieke gebieden in de tweede eenheid, en het precentrale gebied in de derde een-
heid. Binnen deze gebieden bestaat een nauwkeurige, topologische representatie. De secun-
daire zones grenzen aan de primaire en zijn eveneens nog grotendeels modaliteitspecifiek. De
tertiaire zones zijn de overblijvende gebieden. Luria beschouwde die als de meest specifiek-
menselijke structuren, voor multimodale en cognitieve integratie, het vormen van intenties
en plannen en het evalueren van het eigen gedrag. Over de functionele verschillen tussen
linker- en rechterhemisfeer, de ▌lateraliteit, heeft Luria zich niet erg uitvoerig uitgelaten. De
meeste nadruk legde hij op de betekenis van taal, en met name internal speech, voor de re-
gulatie van cognitieve, emotionele en planningsfuncties. Daarmee werd de taaldominante he-
misfeer voor hem de dominante hersenhelft.
Recenter onderzoek heeft vele aanvullingen en correcties van Luria’s theorieën opgeleverd.
Vooral zijn hypothesen over seriële verwerking door primaire, secundaire en tertiaire zones
worden niet meer onderschreven. Zijn samenvatting blijft echter nuttig als een algemeen be-
schrijvend kader waarbinnen klinische verschijnselen en hun dissociaties geplaatst kunnen
worden. Zijn model zorgde ook voor een relatieve rust op het lokalisatiefront.
1.8 Een eerste aanzet: de testbatterij
De ontwikkeling van de neuropsychologie als een zelfstandige klinische discipline wordt in de
volgende paragrafen kort geschetst.
In Amerika hadden enkele psychologen zich specifiek gericht op hersenletsel. Franz hield zich
bezig met inhoudelijke vraagstukken, zoals afasie en lokalisatie. In de praktijk van zijn werk
gebruikte hij allerlei tests. Halstead verrichtte onderzoek naar het effect van hersenletsel op
intelligentie. Voor dat doel ontwikkelde hij allerlei kleine proefjes. Al die tests werden later in
samenwerking met Reitan omgevormd tot een testbatterij, die verschillende psychologische
functies in kaart bracht: de ▌Halstead-Reitan-testbatterij. Een ander bekend instrument is de
▌Luria-Nebraska Neuropsychological Battery (LNNB), ontwikkeld door Golden en gebaseerd
op de ideeën van Luria.
Met dergelijke instrumenten konden psychologen een deel van het werk van neurologen over-
nemen: zij konden het cognitief functioneren op een systematische manier onderzoeken. Dat
leidde tot een specialisatie van psychologen.
1.9 De neuropsychologie als zelfstandige discipline
Rond 1960 zijn er twee belangrijke ontwikkelingen in Amerika die leiden tot het ontstaan van
de neuropsychologie als een apart wetenschapsgebied.
Geschwind was enthousiast over het werk van Wernicke, en stimuleerde velen om op zoek te
gaan naar specifieke centra en verbindingen, om zo het functioneren van de hersenen beter
in beeld te brengen. Een belangrijke werkwijze was het zoeken naar ▌dubbele dissociaties: je
kunt van min of meer onafhankelijke functies spreken als bij een laesie op plaats X functie A
aangetast is, maar B niet, en als bij een laesie in gebied Y functie B uitvalt en A niet (zie hiervoor
verder pagina 12).
Een tweede belangrijke ontwikkeling was het onderzoek van Sperry naar de effecten van de
▌split-brain-operatie. Bij patiënten met zeer ernstige vormen van epilepsie besloot men de
vezelbaan die de twee hersenhelften verbindt, door te snijden. De epilepsie kwam daarmee
9
, voor een aanzienlijk deel onder controle. Opvallender echter was dat de negatieve effecten
van het doorsnijden zeer beperkt waren. Waarneming, taal en geheugen leken intact. Onder-
zoek bracht aan het licht dat de rechterhersenhelft in bepaalde functies beter was dan de
linker. Men ging daarom spreken over ▌hemisfeerspecialisatie. Dit leidde tot een stroom aan
onderzoek, en tot het beschikbaar komen van onderzoeksmethoden. Die methoden konden
ook gebruikt worden door niet-artsen.
De snelle ontwikkeling van het onderzoek zorgde ervoor dat de neuropsychologie een eigen-
standig specialisme werd, dat ook zijn intrede deed in de gezondheidszorg. Naast zorg voor
mensen met psychopathologie, ontstond belangstelling voor de gevolgen van hersenaandoe-
ningen op het mentaal functioneren. Ook de diagnostiek werd weer een onderdeel van het
beroep, na een periode in de jaren 50 en 60 waarin diagnostiek als weinig zinvol werd gezien.
Vanaf de jaren 70 nam het aantal psychologen dat werkte vanuit een neuropsychologisch ka-
der gestaag toe. De Amerikaan Benton vervulde hierin een voortrekkersrol. Hij was tevens een
belangrijke geschiedschrijver op het gebied van de neuropsychologie (zie box 1.1).
Box 1.1 Arthur Benton
Arthur Benton (1909-2006) was een van de founding fathers van de klinische neuropsy-
chologie, en geschiedschrijver over dit vakgebied.
Met ‘de Benton’ doelt men op een neuropsychologische test: de Visual Retention Test.
Benton was voortdurend bezig met de ontwikkeling en verbetering van verschillende
neuropsychologische tests. Afasie vormde een belangrijk thema in zijn werk.
1.10 Cognitieve neuropsychologie
1.10.1 Modules
Toen de neuropsychologie op de kaart stond, ontstond de behoefte aan een theoretisch kader
voor het onderzoek. Fodor drukte een stempel op de discussie over lokalisatie van functies.
Hij gebruikte de term ▌module, een informatieverwerkingseenheid met een duidelijk onder-
scheid tussen representatie en proces. Fodor formuleerde een aantal kenmerken waaraan een
module moet voldoen. Een module:
1. Kan alleen bepaalde informatie verwerken (domain specific)
2. Is aangeboren (innateness)
3. Doet zijn werk ongeacht wat andere processen doen (encapsulated)
4. Is computationeel autonoom en heeft zijn eigen architectuur (fixed neural architecture)
De cognitieve neuropsychologie analyseert systematisch de effecten van hersenbeschadiging
op cognitieve functies, vooral door naar de aard van de fouten te kijken. Meestal worden
daarbij deelprocessen weergegeven als boxes (vandaar de term ▌boxologie), die door lijnen
en pijlen met elkaar verbonden worden. Met gaat dan na of de veronderstelde deelprocessen
op een juiste manier patronen van juiste en foute responsen kunnen voorspellen.
Ook Marr speelde een essentiële rol in de theorieontwikkeling in de cognitieve neuropsycho-
logie . Hij formuleerde uitgangspunten voor het construeren van een theorie over een cogni-
tieve functie. Het gaat bij een cognitieve functie om de omzetting van informatie van een be-
paalde soort naar een andere soort. Marr meende dat deze omzetting van input naar output
volgens algoritmes beschreven moest worden. Deze benadering sluit nauw aan bij de modu-
laire benadering van Fodor. Marr veronderstelde dat de beschrijving van de representatieni-
veaus en transformatieregels losstaan van de specifieke hardware.
10
