PB1002 - Geschiedenis van de psychologie (H6-10)
Evolutieleer............................................................................................................................................................................................ 4
H6 – The Evolving Mind: Darwin and His Psychological Legacy (pp. 209-239).............................................................................4
6.1 Darwins vroege leven...........................................................................................................................................................4
De reis van de Beagle.......................................................................................................................................................... 4
Geologische ontdekkingen...................................................................................................................................................4
Biologische ontdekkingen....................................................................................................................................................5
De terugkeer naar huis.........................................................................................................................................................5
6.2 De theorie van evolutie door natuurlijke selectie..................................................................................................................5
‘The Origin of Species’........................................................................................................................................................ 6
6.3 Darwin en de psychologie....................................................................................................................................................6
‘The Descent of Man’.......................................................................................................................................................... 7
Ras en gender...................................................................................................................................................................... 7
‘The Expression of the Emotions’........................................................................................................................................8
‘A Biographical Sketch of an Infant’....................................................................................................................................8
6.4 Darwins invloed op de psychologie en samenleving............................................................................................................8
Sociaal Darwinisme.............................................................................................................................................................8
Comparatieve psychologie en individuele verschillen.........................................................................................................9
Recente ontwikkelingen: emoties, sociobiologie en evolutionaire psychologie...................................................................9
Samenvatting........................................................................................................................................................................... 10
6 – Evolutieleer (digitale werkboek)..............................................................................................................................................11
6.1 Darwin ontdekt de wereld..................................................................................................................................................11
6.2 De ontvangst van de evolutieleer........................................................................................................................................11
6.3 Darwins bijdrage aan de psychologie.................................................................................................................................12
6.4 Darwins erfenis..................................................................................................................................................................12
Meten is weten..................................................................................................................................................................................... 13
H7 - Measuring the Mind: Galton and Individual Differences (pp. 243-275).................................................................................13
7.1 Het Antropometrisch Laboratorium....................................................................................................................................13
7.2 Galtons vroege leven en carrière........................................................................................................................................13
7.3 De Darwinistische theorie en Hereditary Genius...............................................................................................................14
De normaalverdeling..........................................................................................................................................................14
Stambomen van uitmuntendheid........................................................................................................................................14
Adoptieve vs. biologische familieleden.............................................................................................................................15
7.4 Nature vs. nurture...............................................................................................................................................................15
7.5 Eugenetica..........................................................................................................................................................................16
Het idee van intelligentietesten..........................................................................................................................................16
Statistische correlatie en regressie......................................................................................................................................16
Andere bijdragen...............................................................................................................................................................17
7.6 Galtons invloed en voortdurende controverses...................................................................................................................17
Tweelingstudies en de erfelijkheid van intelligentie...........................................................................................................17
De zaken Burt en Jensen....................................................................................................................................................18
The Minnesota Study of Twins Reared Apart (MISTRA)..................................................................................................19
Samenvatting........................................................................................................................................................................... 19
7 – Meten is weten (digitale werkboek).........................................................................................................................................20
7.1 Galton en de genialiteit...................................................................................................................................................... 20
7.2 Eugenetica..........................................................................................................................................................................20
7.3 Galtons wetenschappelijke erfenis.....................................................................................................................................21
7.4 Tweelingonderzoek in het spoor van Galton.......................................................................................................................21
Amerikaanse pioniers........................................................................................................................................................................... 22
H8 – American Pioneers: James, Hall, Calkins and Thorndike (pp. 279-315)................................................................................22
8.1 James’ vroege leven........................................................................................................................................................... 22
James de leraar................................................................................................................................................................... 23
‘The Principles of Psychology’..........................................................................................................................................23
, De stroom van bewustzijn..................................................................................................................................................23
Gewoonte........................................................................................................................................................................... 23
Emotie............................................................................................................................................................................... 24
Wil..................................................................................................................................................................................... 24
8.2 James’ latere carrière..........................................................................................................................................................24
De filosofie van het pragmatisme.......................................................................................................................................24
‘The Varieties of Religious Experience’.............................................................................................................................25
Een voortdurende invloed..................................................................................................................................................25
8.3 Hall: institutionele opbouw en kinderstudies......................................................................................................................25
Institutionele innovaties.....................................................................................................................................................26
Kinderstudie en ontwikkelingstheorie................................................................................................................................26
Een onwaarschijnlijke erfenis............................................................................................................................................26
8.4 Calkins: associatief leren en zelfpsychologie.....................................................................................................................27
Promotieonderwijs: uitdagingen en prestaties....................................................................................................................27
Psychologie aan een vrouwenschool..................................................................................................................................27
Heidbreder en ‘Seven Psychologies’..................................................................................................................................28
8.5 Thorndike: intelligentie, leren en onderwijs.......................................................................................................................28
Een puzzeldoos Ph.D.........................................................................................................................................................28
Functionalisme...................................................................................................................................................................28
Samenvatting........................................................................................................................................................................... 29
8 – Amerikaanse pioniers (digitale werkboek)...............................................................................................................................30
8.1 Vrije wil............................................................................................................................................................................. 30
8.2 ‘Principles of Psychology’.................................................................................................................................................30
8.3 G. Stanley Hall...................................................................................................................................................................30
8.4 Mary Whiton Calkins......................................................................................................................................................... 31
Behaviorisme....................................................................................................................................................................................... 32
H9 – Psychology as the Science of Behavior: Pavlov, Watson, and Skinner (pp. 317-359)............................................................32
9.1 Pavlov’s vroege leven en carrière.......................................................................................................................................32
Pavlov’s laboratorium........................................................................................................................................................ 32
De fysiologie van spijsvertering.........................................................................................................................................32
9.2 Geconditioneerde reflexen.................................................................................................................................................33
Generalisatie, differentiatie en experimentele neurosen.....................................................................................................33
Pavlov’s theorie van het brein............................................................................................................................................33
Pavlov’s invloed................................................................................................................................................................ 34
9.3 Watsons vroege leven en carrière.......................................................................................................................................34
De oprichting van het behaviorisme...................................................................................................................................35
9.4 Watsons behavioristische geschriften.................................................................................................................................35
Geconditioneerde emotionele reacties................................................................................................................................35
Reclame en behaviorisme..................................................................................................................................................36
Van kleine Albert naar kleine Peter....................................................................................................................................37
Psychologische zorg voor baby en kind.............................................................................................................................37
Watsons erfenis..................................................................................................................................................................37
9.5 Skinners vroege leven en carrière.......................................................................................................................................38
Operante conditionering.....................................................................................................................................................38
Gedragsvorming en geprogrammeerde instructie...............................................................................................................39
9.6 Filosofische implicaties van operante conditionering.........................................................................................................40
Skinners invloed................................................................................................................................................................ 41
Samenvatting........................................................................................................................................................................... 41
9 – Behaviorisme (digitale werkboek)............................................................................................................................................42
9.1 Klassieke conditionering: Pavlov en Watson......................................................................................................................42
9.2 Historisch perspectief......................................................................................................................................................... 42
9.3 Toepassingen van het behaviorisme...................................................................................................................................42
9.4 Operante conditionering: Skinner.......................................................................................................................................42
Sociale psychologie.............................................................................................................................................................................. 44
H10 – Social Influence and Social Psychology: From Mesmer to Milgram and Beyond (pp. 361-399).........................................44
, 10.1 Mesmer en animaal magnetisme......................................................................................................................................44
Claims en controverses...................................................................................................................................................... 44
10.2 Van mesmerisme naar hypnotisme...................................................................................................................................45
Puységurs artificieel somnambulisme en Faria’s lucide slaap............................................................................................45
Mesmerische anesthesie tot hypnotisme............................................................................................................................46
10.3 De Nancy-Salpêtrière controverse....................................................................................................................................46
De Salpêtrière-school.........................................................................................................................................................46
De triomf van de Nancy-school.........................................................................................................................................47
De psychologie van menigten............................................................................................................................................47
Binets experimenten met suggestie....................................................................................................................................48
10.4 De nieuwe discipline van sociale psychologie..................................................................................................................48
Asch en sociale conformatie..............................................................................................................................................49
Festinger en cognitieve dissonantie....................................................................................................................................49
10.5 Milgram en de gehoorzaamheidsstudies...........................................................................................................................50
Ethische bezwaren en consequenties..................................................................................................................................50
10.6 Sociale invloed vandaag de dag.......................................................................................................................................51
Loftus en de ‘lost in the mall’-techniek..............................................................................................................................51
Samenvatting........................................................................................................................................................................... 52
10 – Sociale psychologie (digitale werkboek)................................................................................................................................53
10.1 Van exorcisme tot suggestibiliteit.....................................................................................................................................53
10.2 Ethische grenzen.............................................................................................................................................................. 53
10.3 Replicatie(crisis)..............................................................................................................................................................54
Fancher, R. E., & Rutherford, A. (2016). Pioneers of Psychology (5de editie). New York London: W. W. Norton &
Company.
,Evolutieleer
H6 – The Evolving Mind: Darwin and His Psychological Legacy (pp. 209-239)
In september 1831 had Darwin in Londen de belangrijkste sollicitatie van zijn leven: kapitein Robert FitzRoy moest
besluiten of hij mee mocht als naturalist aan boord van de H.M.S Beagle. Het plan was een reis van meerdere jaren naar
de kusten van Zuid Amerika, en daarna verder rond de wereld. De baan als geoloog, mineraloog en bioloog aan boord
was onbetaald, maar de onervaren Darwin was rijk genoeg om mee te willen.
De sollicitatie verliep in eerste instantie niet goed vanwege de politieke verschillen tussen de liberale Darwin en de
aristocratische aardsconservatieve kapitein. En omdat de kapitein aanhanger was van de theorie van fysiognomie – dat
gezichtsvormen iets zeggen over het karakter van de persoon – vond hij dat Darwins neus een vorm had die
geassocieerd werd met een gebrek aan energie en doorzetting. Maar uiteindelijk wist Darwin de kapitein ervan te
overtuigen hem een kans te geven.
Na 5 jaar kwam Darwin terug als een volleerde en gerespecteerde geoloog en verzamelaar van biologische monsters.
Hij had cruciale observaties gedaan, waardoor hij begon te werken aan zijn evolutietheorie van natuurlijke selectie.
6.1 Darwins vroege leven
Charles Robert Darwin (1809-1882): geboren in Engeland als vijfde in een rijke familie (toevallig op dezelfde dag als
Abraham Lincoln). Zijn vader, Robert Darwin, was één van de beste artsen van het land en zijn moeder, Susannah
Wedgwood, kwam uit een beroemde porseleinfamilie. Zijn grootvader was Erasmus Darwin (1731-1802), een bekende
intellectueel die al een eerste voorzichtige evolutietheorie had ontwikkeld, maar zonder voldoende bewijs om serieus
genomen te worden. Darwin had niets met school en deed ook niet zijn best. Maar hij had twee eigenschappen die hem
uiteindelijk verder hebben geholpen:
1. Een sterke nieuwsgierigheid en liefde voor de natuur. Hij 2. Een warme sympathieke persoonlijkheid. Dit zorgde ervoor
deed observaties, verzamelingen en experimenten. dat hij uiteindelijk de baan op de Beagle kreeg.
Op zijn 16e ging hij geneeskunde studeren in Edinburgh. Daar leerde hij taxidermie (het prepareren van dieren) en schreef
zijn eerste papers over het lokale zeeleven. Maar de medische kant vond hij minder interessant, en hij had een hekel aan
bloed. Zijn vader stuurde hem naar Cambridge om een Anglicaanse geestelijke te worden. Daar studeerde hij wiskunde,
geometrie, de klassiekers en natuurlijke theologie, met net voldoende inspanning om zijn graad te halen. Het enige waar
hij echt goed in was, was het verzamelen van kevers.
Zijn enthousiasme voor natuurgeschiedenis trok de aandacht van de professoren in de plantkunde en geologie, John
Stevens Henslow (1796-1861) en Adam Sedgwick. Het waren geestelijken die ook onbetaald professor waren, lessen
gaven en excursies organiseerden. Ze waren wel erg conservatief en tegen alle evolutionaire ideeën. Na zijn afstuderen
in 1831 ging Darwin met Sedgwick mee op geologisch excursie naar noord Wales. Toen hij terugkwam, hoorde hij van
Henslow dat er een baan was op Beagle, die hij zelf had afgeslagen, en uiteindelijk vond ook Darwins vaders het goed.
De reis van de Beagle
De reis begon in december 1831. Darwin was in eerste instantie veel zeeziek, maar toen dat beter ging, ging hij lezen en
werken. Hij ontwikkelde een specimen-opvangzak die achter het schip sleepte en waarin hij duizenden zeedieren ving
die hij bestudeerde en classificeerde. Hij hield een gedetailleerd dagboek bij van zijn observaties en gedachten. Kon
goed overweg met de bemanning, die hem ‘de filosoof’ noemden. De reis zou eigenlijk twee jaar duren, maar het
werden er vijf. De kaart op p. 215 laat de route zien.
Geologische ontdekkingen
Tijdens zijn eerste maanden op zee las Darwin het boek ‘The Principles of Geology’ van Charles Lyell (1797-1875),
over de controversiële theorie van het uniformitarianisme: de belangrijkste kenmerken van de aarde zijn het gevolg
van geleidelijke processen die zich voltrekken over een enorme tijdsspanne in het verleden, maar ook in het heden.
Lyell was het oneens met de heersende theorie van het catastrofisme: geologische kenmerken zijn ontstaan door enkele
enorme, plots optredende natuurrampen. Deze theorie was verenigbaar met een letterlijke interpretatie van de Bijbel,
waarin de zondvloed de belangrijkste geologische natuurramp was. Men schatte dat de wereld ongeveer 6000 jaar oud
was, dat was berekend door de Ierse bisschop James Ussher (1581-1656). Maar het uniformitarianisme vereiste een veel
langere tijd voor de geleidelijke processen.
Voor Darwin vertrok hadden Henslow en Sedgwick gezegd dat hij over deze theorie moest nadenken, maar niet dat hij
erin moest gelóven. Maar na het lezen en de observatie van geologische kenmerken en een aardbeving, raakte hij ervan
overtuigd dat het ontstaan moest zijn door geleidelijke, uniforme processen. Hij schreef dit alles aan Henslow en die gaf
zijn brieven door aan Lyell en andere geologen. Hierdoor kreeg hij in Engeland de reputatie als invloedrijke geologische
observator, en verschoof de wetenschappelijke opinie richting het uniformitarianisme.
,Biologische ontdekkingen
Darwin vond duizenden biologische specimen, die hij naar huis stuurde en daar wetenschappelijk erkend werden. Hij
vond ook fossielen van verschillende uitgestorven wezens, zoals de megatherium: had de botstructuur van een moderne
luiaard, maar de afmeting van een olifant. En een gigantisch gordeldier, een wilde lama met de afmeting van een kameel
en een vreemd, neushoornachtig dier zonder hoorns: de toxodon.
Dergelijke fossielen waren relevant voor het uniformitarianisme-catastrofisme-debat en riep de vraag of hoe en wanneer
deze dieren zijn versteend. De kapitein had een catastrofistische verklaring: tijdens de zondvloed. Darwin was het daar
niet mee eens, maar hield dat voor zich.
Darwin verzamelde en beschreef ook duizenden levende planten en dieren, waarvan velen nog onbekend waren in die
tijd. Hij nam twee algemene gedachtegangen aan:
1. Aandacht voor functie: hij vroeg zich af wat de mogelijke functies waren van alle dierkenmerken. Waar anderen
gedrag van een dier ‘langzaam’ of ‘dom’ vonden, keek hij naar het mogelijke nut ervan. Deze gevoeligheid voor de
functionele aanpassingskracht van alle biologische fenomenen, hielp hem later bij het opstellen van zijn theorie.
Zijn focus op functie beïnvloedde ook het denken van psychologen over menselijk gedrag.
2. Aandacht voor verschillen: het begon hem op te vallen dat dieren die afzonderlijk van elkaar leefden, zoals op de
Galapagoseilanden, ondanks dat ze dezelfde voorouders hadden, toch verschillende kenmerken ontwikkelden. Aan
de vorm van de snavel van vinken kon je zien op welk eiland ze waren geboren, op sommige eilanden waren ze
lang en puntig om insecten te kunnen eten, op andere eilanden kort en sterk om noten open te kunnen kraken. Deze
observaties werden later van groot belang toen hij begon na te denken over de oorsprong van de verschillende
diersoorten.
De terugkeer naar huis
Tijdens de reis naar huis kwam hij erachter dat hij grote aanzien had gekregen in de wetenschappelijke kringen.
Henslow had uittreksels gemaakt van zijn brieven naar huis en die gepubliceerd: Darwins eerste wetenschappelijke
publicatie. In oktober 1836 meerde hij aan, hij was inmiddels 27 en volwassen geworden. Hij begon te theoretiseren
over het belang van zijn observaties.
6.2 De theorie van evolutie door natuurlijke selectie
In 1836 werd Darwin verkozen tot de London Geological Society en in 1839 tot de Royal Society. In datzelfde jaar
trouwde hij ook met zijn nicht Emma Wedgwood en publiceerde zijn eerste boek: het dagboek van zijn reis.
Toen hij in 1837 bezig was met reflecteren over zijn observaties op de Beagle, hield hij zich ook bezig met ‘het
mysterie der mysteries’: hoe alle verschillende diersoorten op aarde ooit zijn ontstaan. Het traditionele antwoord was
dat alle soorten gecreëerd waren op hetzelfde moment, als een complete en onveranderlijke entiteit. Deze visie werd
ondersteund door Genesis 1, waarin staat dat God op de vijfde dag alle levende wezens had geschapen.
Er was ook het meer wetenschappelijke argument van ontwerp: volgens filosoof William Paley (1743-1805) zijn de
gecompliceerde organen van de diverse diersoorten zo perfect geconstrueerd en aangepast aan hun functie, dat ze wel
ontworpen moeten zijn door een machtige en deskundige ontwerper.
Darwin wist dat een vergelijkbare theorie van geleidelijke evolutie van soorten al ontworpen was door zijn opa,
Erasmus Darwin. Ook wist hij dat de Franse zoöloog Jean Baptiste Lamarck (1744-1829) had gesteld dat soorten
evolueren en veranderen als gevolg van overerfbare lichamelijke veranderingen, die ontstaan door overmatig gebruik of
juist niet meer gebruiken van bepaalde lichaamsdelen (bv. de nek van de giraffe). Hun visies werden echter niet
geaccepteerd; er waren niet voldoende verklaringen voor en het was in tegenspraak met het scheppingsverhaal.
In de maanden na zijn reis concludeerde Darwin dat het idee van evolutie, of ‘transmutatie’ van soorten serieus
genomen moest worden. Het klopte beter met de observaties die hij had gedaan. Hij wist ook van fokkers die
verschillende variaties van huisdieren konden genereren, door een zorgvuldige selectie van de ouders over vele
generaties. Het was echter duidelijk dat er zo geen aparte soort ontstond, alleen een nieuwe variatie binnen de soort.
In de herfst van 1838 bedacht Darwin een plausibel mechanisme voor de geleidelijke evolutie van stabiele soorten in de
natuur. Hij had werk van Thomas Malthus (1766-1834) gelezen, die geloofde dat mensen voorbestemd zijn om in
armoede te leven, omdat ze zich sneller voortplanten dan waar hun voedselproductie op berekend is, wat leidt tot
schaarste en armoede. Effecten van deze armoede, zoals ziekte en hongersnood, zullen ervoor zorgen dat er een stabiele
populatie ontstaat met een karig bestaansniveau.
Het idee van een natuurlijke controle op bevolkingsgroei, greep Darwins verbeelding aan. Hij beredeneerde dat in
elke soort er veel individuen worden verwerkt, maar slechts een deel daarvan zal de uitdagingen van de omgeving
overleven en zich kunnen voortplanten. Alleen diegene die zich het best hebben aangepast aan de gevaren van hun
omgeving, zullen overleven. En als deze adaptieve kenmerken overerfbaar zijn, zullen hun nakomelingen die
eigenschappen ook hebben, waardoor ze grotere kans hebben om te overleven en zich in grotere getallen voort te
planten dan hun minder bevoordeelde soortgenoten. Dit was het mechanisme voor de evolutie van soorten. De vinken
,op de Galapagoseilanden waren hier een goed voorbeeld van.
Volgens Darwin zorgen verschillende omgevingen voor een natuurlijke selectie van hun bewoners, waardoor bepaalde
soorten disproportioneel in het voordeel zijn t.o.v. andere soorten. De natuur – omgeving – selecteert op die manier de
individuen die het meest geschikt zijn om te overleven en zich het best voort kunnen planten. Deze effecten over vele
generaties zorgen voor stabiele soorten i.p.v. een kortstondig ras dat zijn eigenschappen snel kan verliezen. Dit was
Darwins theorie van evolutie door natuurlijke selectie.
Darwin zag de natuur – de aan/afwezigheid van voedsel, concurrenten, roofdieren en andere omgevingseisen – niet alleen als
een controlemechanisme op ongebreidelde toename van de populatie, maar ook als selectie van welke individuen, met
welke overerfbare eigenschappen, de neiging hebben om te overleven en zich voort te planten. Gedurende miljoenen
jaren zorgden veranderingen in de natuurlijke omgeving voor diverse selectiedrukken, die leidden tot de geleidelijke
evolutie van ontelbare verschillende soorten. Op deze manier is natuurlijke selectie de ‘motor’ of het mechanisme dat
nodig is voor het evolutionaire proces.
‘The Origin of Species’
Darwin wist dat zijn nieuwe theorie niet snel geaccepteerd zou worden omdat het in ging tegen de gangbare ideeën van
die tijd en vanwege de implicaties ervan voor de rol van de mens in de natuur. De Bijbel geeft de mens een andere
positie dan dieren; de mens is geschapen als beeld van God en kreeg heerschappij over de rest van de schepping. Maar
volgens Darwin hoorde ook de mens in het evolutionaire systeem, vanwege de overeenkomsten met dieren. Mensen en
dieren hebben gemeenschappelijke voorouders.
Darwin overwoog elke mogelijke tegenwerping die hij zou krijgen tegen zijn theorie. Zoals het argument van het
‘perfecte’ oog (argument van ontwerp), maar nadat hij werk van Helmholtz had gelezen over de optische imperfecties van
het oog, voelde hij zich comfortabele genoeg om het oog te zien als geëvolueerd orgaan i.p.v. ontworpen.
Jarenlang verzamelde Darwin steeds meer bewijs voor zijn theorie, maar hij hield het grotendeels voor zichzelf. Hij
vertelde het alleen aan een aantal goede vrienden: de geoloog Lyell en de botanicus Joseph Hooker. Pas in 1856 durfde
hij het aan en begon te schrijven aan zijn theorie.
In 1858 las Darwin een manuscript van Alfred Russel Wallace (1823-1913), die een nieuwe evolutietheorie had
bedacht. Darwin was geschokt; het was precies zijn eigen theorie, maar dan onafhankelijk beschreven door iemand
anders. Zijn vrienden regelden een compromis; de uittreksels van de ongepubliceerde werken van Darwin uit 1844 en
het paper van Wallace zouden beiden voorgelezen worden, zonder de auteurs erbij, tijdens een bijeenkomst van Linnean
Society. Op deze manier zou de aandacht voor de theorie gedeeld worden door Darwin en Wallace samen. Er werd toen
echter maar weinig aandacht aan besteed, waaruit Darwin concludeerde dat de theorie zonder een berg ondersteunend
bewijs, nooit serieus genomen zou worden.
Nu zijn geheim uit was gekomen, wilde hij dat er zo snel mogelijk een waterdichte verklaring van zijn theorie zou
komen. Hij schreef binnen een jaar zijn boek ‘On the Origin of Species by Means of Natural Selection, or the
Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life’ (1859). Zijn gedetailleerde, systematische en plausibele
presentatie van de evolutietheorie werd inderdaad serieus genomen en er ontstond de ophef waar Darwin al bang voor
was geweest.
Ondanks dat ‘The Origin of Species’ voornamelijk over planten en dieren gaat, ontstond er onmiddellijk debat over of
de mens een aparte en speciale creatie van God was, of ‘afstamde van de apen’. De niet-strijdbare Darwin schrok daar
van terug, maar werd geholpen door de bioloog Thomas Henry Huxley (1825-1895). Die verdedigde zijn theorie en
kreeg de bijnaam ‘Darwins buldog’. Hij verdedigde natuurlijke selectie in 1860 in een debat met bisschop Samuel
Wilberforce. Een openbare confrontatie met een bisschop was erg ongebruikelijk, en er werd veel aandacht aan gegeven
en spotprenten over gemaakt.
In het jaar daarna, in 1861, werden er twee nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen gedaan die verdere ondersteuning
gaven aan de evolutietheorie:
1. Overgangsfossielen: er werden fossielen gevonden van de uitgestorven archeopteryx, de oudste vogelsoort die
‘vingers’ op zijn vleugels had, en een ruggenmerg en staart, net als reptielen. Darwin had al eerder gespeculeerd dat
vogels geëvolueerd waren uit reptielen, en dit was een overgangsvorm die met dit idee leek te kloppen.
2. Mensachtige apen: Er werden schedels en opgezette lichamen gevonden van dieren die men nog niet kende:
massieve, langharige apen die men gorilla’s (harig persoon) ging noemen. Deze gorilla leek anatomisch veel op de
mens, en daarmee was dit bewijs dat de mens biologisch niet uniek was.
Hoewel geen van deze bevindingen de evolutietheorie helemaal kon bewijzen, gaven ze wel de ondersteuning voor de
plausibiliteit ervan. Verder bewijs volgde snel, en binnen een aantal jaar werden de argumenten van de Origin algemeen
geaccepteerd door een overweldigende meerderheid van deskundige wetenschappers
6.3 Darwin en de psychologie
Slechts in een kleine paragraaf van de Origin of Species stond de suggestie dat de mentale eigenschappen van de mens
uiteindelijk begrepen zouden kunnen worden als het resultaat van evolutie. Het uitwerken van deze ideeën liet Darwin
,aan anderen over, maar hij bleef er wel over nadenken. In de jaren 70 publiceerde hij er drie werken over:
1. ‘The Descent of Man, and Selection in 2. ‘The Expression of the Emotions in 3. ‘A Biographical Sketch of an
Relation to Sex’ (1871). Man and Animals’ (1872). Infant’ (1877).
‘The Descent of Man’
Hierin beschreef Darwin de meest controversiële implicatie van zijn theorie: dat mensen afstammen van dierlijke
voorouders. Hij begon met het beschrijven van de structurele overeenkomsten tussen mensen en andere zoogdieren:
botten, spieren, bloedvaten, zenuwen, interne organen en zelfs het brein. Mensen delen ook andere eigenschappen, zoals
bepaalde ziektes met dieren. Dit alles plaatst Homo Sapiens binnen het domein van de fysiek geëvolueerde soorten.
Daarna probeerde hij te laten zien dat er in mentale functies ook geen fundamentele verschillen zijn tussen mensen en
hogere zoogdieren. Hij liet zien dat honden dezelfde emoties ervaren als mensen, zoals jaloezie, trots, schaamte en
humor. Dieren hebben ook een geheugen, aandacht, nieuwsgierigheid en verbeeldingskracht (honden kunnen ook dromen).
Hij beargumenteerde ook dat dieren een rudimentaire vorm van redeneren bezitten, het enige deel van de ziel die
Descartes als puur menselijk zag. Dieren profiteren en leren van ervaringen, ze communiceren met elkaar en hebben
voorkeur voor ‘schoonheid’ bij het paren. Hieruit concludeerde Darwin: hoe groot het verschil tussen mensen en dieren
ook is, het is vooral een kwestie van gradatie en niet van soort.
Ras en gender
Ras: in The Decent of Man heeft Darwin het ook over ras en gender. In het Victoriaanse Engeland waren er
verschillende attitudes over ras en de oorzaak van etnische verschillen. Er waren twee vormen:
Polygenese Monogenese
Het idee dat niet-Europese ‘wilde’ mensen van een andere soort Het idee dat alle mensen gemeenschappelijke voorouders
waren. hadden.
Er waren verschillende theorieën over hoe de verschillen tussen mensen ontstaan waren: door culturele en
omgevingsvariabelen of doordat de Afrikaanse mensen afstamden van Cham, de zoon van Noach die vervloekt was
door God en daardoor veroordeeld werd tot de slavernij.
Darwin ondersteunde het monogenese: omgevings- en educatieve variabelen waren onbetwijfelbaar zeer belangrijk in
het produceren van verschillen tussen mensen, en slavernij had verschrikkelijke effecten op de slachtoffers ervan. Hij
had contact gehad met een bevrijde slaaf en tijdens zijn reis had hij de verschrikkingen van de slavernij gezien. Hoewel
hij de biologische eenheid van alle mensen accepteerde, geloofde hij dat condities van de verschillende omgevingen kon
zorgen voor de evolutie van de verschillen tussen rassen. Zo is de verschillende huidskleur het gevolg van de
aanpassing aan verschillende blootstellingen aan zonlicht.
Hij geloofde ook dat de strijd om te overleven in noordelijke klimaten had geleid tot de ontwikkeling van
vindingrijkheid en creativiteit, wat weer leidde tot de veronderstelde intellectuele superioriteit van de noordelijke
rassen. Maar hiermee vergat hij dat het leven rond de evenaar ook zwaar was. Maar het waren vooral anderen na
Darwin die zijn theorie gebruikten voor wetenschappelijk racisme.
Gender: de volledige titel van Darwins boek was ‘The Descent of man, and Selection in Relation to Sex’. Het laatste
gedeelte van deze titel bevat een ander controversieel onderwerp: verschillen tussen mannen en vrouwen. Darwin
ontwikkelde een variant van natuurlijke selectie dat hij seksuele selectie noemde: de geleidelijke selectie en evolutie
van kenmerken die bijzonder gunstig zijn voor het voortplantingssucces. Om hun genetische materiaal door te kunnen
geven, moeten individuen niet alleen overleven, maar ook paren. Binnen een soort hebben mannen en vrouwen
voorkeur voor bepaalde eigenschappen in hun paringspartner en selecteren op basis daarvan hun partner. Hierdoor
ontstaat er een druk voor een bepaalde aantrekkelijke eigenschap om te evolueren. Zoals de spectaculaire kleuren van
mannelijke vogels, terwijl vrouwtjes schutkleuren hebben waardoor ze niet opgemerkt worden door roofdieren.
Volgens Darwin heeft seksuele selectie ook de menselijke evolutie gestuurd, wat gezorgd heeft voor de mentale en
fysieke verschillen tussen de seksen. Dit laat zien dat Darwin het Victoriaanse complementariteit van de seksen
accepteerde: het idee dat mannen en vrouwen verschillende, maar complementaire psychologische eigenschappen
hebben. Vrouwen hebben meer kans om sensitief en zorgzaam te zijn, terwijl mannen competitief, gepassioneerd en
ambitieus zijn. Ondanks dat hij beiden seksen positieve en negatieve eigenschappen toedichtte, ging hij wel uit van een
algemene mannelijke superioriteit.
Darwin stelde ook dat mannen meer door evolutie zijn veranderd dan vrouwen en als daarom meer onderlinge variatie
laten zien. Volgens deze variatiehypothese zou bv. het verschil tussen de langste en de kortste man groter zijn dan bij
vrouwen. De oorzaak hiervan was volgens Darwin onbekend, en hij paste dit idee ook niet toe op intellectuele
genderverschillen. Maar anderen na hem deden dat wel, ze beweerden dat een populatie meer mannen bevat met een
extreem hoge (en lage) intelligentie dan vrouwen. Dit zou ‘verklaren’ waarom er meer prominente mannen in de
geschiedenis zijn dan vrouwen.
,‘The Expression of the Emotions’
In ‘The Expression of the Emotions in Man and Animals’ beschreef Darwin dat emotionele expressies inherente en
geëvolueerde kenmerken zijn, die begrepen kunnen worden als het gevolg van reacties met een adaptieve waarde:
1. Functioneel: expressies met een vanzelfsprekende functionele oorsprong: bv. wijd open ogen bij verrassing is
functioneel omdat het helpt het verrassende object beter te bekijken.
2. Tegenovergesteld: expressies die ontstonden omdat ze tegengesteld waren aan een functionele reactie: de expressie
van een hond van affectie en speelsheid, is het tegenovergestelde van dat van boosheid (figuur 6.6 p. 229).
3. Bijwerking: expressies die ontstaan als bijwerking van een algemene activatie van het zenuwstelsel: bv. in een
staat van vechten, vluchten of boosheid heeft de opwinding van het lichaam een adaptieve waarde. Deze overtollige
opwinding ‘stroomt over’ in het lichaam en veroorzaakt een trilling, grimas of verwringing in het gezicht.
Volgens Darwin kan men met deze principes een verklaring geven voor alle emotionele expressies in mensen en niet-
menselijke dieren. In zijn boek maakt hij duidelijk dat mensen nog restanten van ‘dierlijkheid’ bezitten. Mensen worden
niet altijd gestuurd door bewuste rationele gedachten, maar laten in hun onbewuste gedrag vaak tekenen zien van hun
dierlijke voorouders.
Uiteindelijk liet Darwin ook zien dat menselijke emotionele expressies universeel zijn voor alle etnische groepen, zoals
huilen, lachen, boosheid, pijn etc. Deze overeenkomst laat volgens hem zien dat we allemaal afstammen van dezelfde
voormenselijke voorouders.
‘A Biographical Sketch of an Infant’
Na het lezen van een artikel dat ging over de taalverwerving bij jonge kinderen, keek hij terug in de logboeken die hij
zelf had bijgehouden over zijn kinderen. Hij beschreef het in het artikel ‘A Biographical Sketch of an Infant’ en het
werd een mijlpaal in de geschiedenis van de kinderpsychologie.
Hij begon met het beschrijven van de reflexen van zijn zoontje William. Na zo’n 40 dagen begonnen de eerste
succesvolle vrijwillige handelingen. In de maanden erna verwierf hij verschillende complexe intentionele bewegingen,
eerst met de handen en armen, later met de benen en de romp.
Williams eerste emotionele uitdrukking was een schrikreactie na het horen van een plotseling geluid. Boosheid
verscheen rond de 10 weken en met 4 maanden werd de baby opgewonden door kleine dingen, zoals het laten vallen
van iets waar hij mee speelde. De eerste bewijzen van associatieve ideeën, of redeneren, verschenen rond de 5 maanden:
hij werd boos nadat hij aangekleed was om naar buiten te gaan en dat niet meteen gebeurde. Met 7 maanden herkende
hij de naam van zijn verzorger, maar pas na 12 maanden ging hij betekenisvolle woorden gebruiken. Rond de 13
maanden ontstond een vroege indicatie van moreel besef en met 27 maanden kon hij dat benoemen.
Darwins paper ging over de rol van instinctieve reflexen, gewoonten, emoties en andere gevoeligheden bij het
aanpassen aan de omgeving. Hij zag de ontwikkeling van zijn zoon als het geleidelijk versterken en combineren van
eenvoudige losstaande tendensen. Taal ontstond pas na de emotionele en associatieve ontwikkeling, waardoor het kind
instaat is namen te verbinden aan dingen en personen die belangrijk voor hem waren.
Hij suggereerde dat de individuele ontwikkeling grofweg op dezelfde manier verloopt als de evolutie van de soort
waartoe het individu behoort. Tijdens het leren van taal, ging zijn zoon versneld door dezelfde fasen als waar zijn
voormenselijke voorouders vermoedelijk doorheen zijn gegaan. Iets vergelijkbaars gebeurt bij de ontwikkeling van een
embryo. Dit idee werd bekend als de ‘ontogeny recapitulates phylogeny’. Dit idee werd later populair gemaakt door
Ernst Haeckel, en stond ook centraal in de psychologie van G. Stanley Hall (H8).
6.4 Darwins invloed op de psychologie en samenleving
In 1842 verhuisde Darwin naar een comfortabel huis nabij Londen, hij was onafhankelijk en rijk genoeg om een rustig
leven te leiden. Daar schreef hij een aantal belangrijke boeken over planten en dieren, wat hem hielp om de
evolutietheorie op te bouwen. Ook voedde hij zijn kinderen op.
Terwijl zijn gezin, vermogen en reputatie groeide, leidde Darwin aan een chronische ziekte die niet gediagnosticeerd
kon worden. Hierdoor kwam hij bijna niet meer buiten zijn huis. In 1882 stierf hij, 73 jaar oud. Hij werd begraven in
Westminster Abbey, naast Isaac Newton.
Ondanks het oorspronkelijke protest dat zijn theorie opriep, heeft het Britse religieuze establishment zich snel eraan
aangepast.
Sociaal Darwinisme
Kort na Darwins dood ontstond de beweging van het sociaal Darwinisme. Het werd opgericht door Herbert Spencer
(1820-1903) en bevatte ideeën die niet van Darwin afkomstig waren. Hij was al voor Darwin aanhanger van de
evolutietheorie van Lamarck, en hij had de implicaties ervan voor de psychologie beschreven in zijn boek ‘Principles of
Psychology’ (1855). Nadat Darwin zijn theorie gepubliceerd had, vatte Spencer het principe samen als ‘survival of the
fittest’, en deze frase bleef hangen bij het grote publiek. Spencers eigen ideeën kregen hierdoor ook meer aandacht.
,In zijn ‘synthetische filosofie’ probeerde Spencer een evolutionaire grondslag te geven voor de biologie, psychologie,
sociologie en antropologie. Volgens het sociaal Darwinisme zijn individuele organismen, soorten, politieke systemen en
de gehele samenleving hetzelfde, omdat ze de neiging hebben om te evolueren van relatief eenvoudige entiteiten tot
complexere. Dit zorgt voor de gewenste ‘vooruitgang’, omdat door ongeremde competitie alleen de sterkste zal
overleven. Deze vooruitgang kan gemaximaliseerd worden als samenlevingen vrije concurrentie bevorderen. Dit idee
resoneert in de laissez-faire, kapitalistische en vrije-markt benadering van de politiek.
Darwin had bedenkingen over deze synthetische filosofie van Spencer, en hij zou niet blij geweest zijn als hij het
ongereguleerde kapitalisme zag dat ontstond uit naam van het sociaal Darwinisme. Het enthousiasme hiervoor
bekoelde snel na de economische crisis in de jaren 20 en 30 van de 19e eeuw.
Comparatieve psychologie en individuele verschillen
Behalve Darwins directe ideeën over de psychologie, waren er ook diverse indirecte belangrijke invloeden.
1. Gedragsstudies bij dieren: menselijke psychologie kon niet langer gezien worden als geïsoleerd van de dierlijke
variant ervan. Hierdoor werd studies naar het gedrag van dieren ook belangrijk geacht.
Vlak voor zijn dood gaf Darwin al zijn aantekeningen over dierengedrag aan zijn vriend George J. Romanes
(1848-1894), die twee baanbrekende boeken publiceerde: ‘Animal Intelligence’ (1882) en ‘Mental Evolution in
Animals’ (1883). Noemde het comparatieve psychologie: het bestuderen van overeenkomsten en verschillen in de
psychologische functies van verscheidene dieren, waardoor men meer te weten kon komen over de menselijke
tegenhangers ervan. Net zoals het onderzoek naar fysieke structuren dat deed.
2. Onderzoek naar adaptieve functies: hersenen, geest en gedrag konden niet langer gezien worden als vaststaande,
afzonderlijke entiteiten die alleen beschreven en geanalyseerd konden worden. Het zijn functionele componenten
die ervoor zorgen dat het individu zich aanpast aan de omgeving, en veranderbare fenomenen die veranderd of
vervangen kunnen worden als reactie op natuurlijke selectie.
Als voorbeeld Christine Ladd-Franklin (H5) die het Darwinistische perspectief toepast op visuele kleursensatie.
3. Onderzoek naar individuele verschillen: variatie en individuele verschillen tussen mensen werden belangrijker
omdat het de basis vormt voor de toekomstige evolutie van mensen. Hierdoor werd de psychologie na Darwin meer
‘functioneel’ en differentieel’; het hield zich meer bezig met de toepassingen en het adaptieve belang van
psychologische fenomenen.
Recente ontwikkelingen: emoties, sociobiologie en evolutionaire psychologie
De Amerikaanse psycholoog Paul Ekman heeft veel van Darwins ideeën in ‘The Expression of Emotions’ empirisch
gevalideerd: er zijn inderdaad universele emoties, hoewel enkele aspecten van de expressie cultuurspecifiek zijn.
Er wordt nog steeds debat gevoerd over bepaalde issues en details van de evolutietheorie, zoals de vraag of evolutie
altijd geleidelijk gaat of dat een genetische mutatie ook plotseling grote stappen kan veroorzaken.
Ook is er lang gedebatteerd over de verklaring van altruïstisch gedrag: individuen die hun eigen leven op het spel
zetten om anderen te redden, hebben een evolutionair nadeel t.o.v. individuen die zich egoïstisch gedragen. Een
mogelijke verklaring is dat men evolueert als groep en niet als individu, of dat altruïsme een gen is die doorgeven wordt
door de degenen die gered worden door hun altruïstische familielid. Dit laatste idee komt onder andere uit E. O.
Wilson’s ‘Sociobiology: The New Synthesis’ (1975) en uit de bestseller van Richard Dawkins ‘The Selfish Gene’ (1976).
Deze benadering, het proberen te verklaren van sociale gedragseigenschappen aan de hand van individuele en
interacterende genen die zichzelf repliceren, staat bekend als de sociobiologie. Dit roept veel controverse op, omdat het
kan leiden tot een biologisch determinisme en het negeren van culturele en sociale factoren.
Binnen de biologie houdt men zich bezig met de groepsselectie hypothese, wat een plausibele alternatieve of
complementaire verklaring is voor veel kenmerken.
Binnen de psychologie is het vakgebied evolutionaire psychologie ontstaan, waarin men verder gaat dan de
sociobiologie en alle aspecten van de evolutietheorie gebruikt om empirisch testbare hypothesen op te stellen over
menselijk gedrag. Daarbij houdt men er rekening mee dat onze omgeving nu heel anders is dan die van onze voorouders
en dat we daarom eigenschappen hebben die destijds adaptief waren, maar nu niet meer.
Veel evolutionaire psychologen suggereren dat de geest niet een enkele verenigde entiteit is, maar een diverse
verzameling van onafhankelijk geëvolueerde ‘modules’. Voorbeelden van dergelijke modules zijn:
◦ Vermogen tot taal. ◦ Neiging om incest te voorkomen. ◦ Fobische reacties op slangen en spinnen.
Omdat deze modules onafhankelijk zijn, komen ze in soms in conflict met elkaar, waardoor ze hun adaptieve waarde
kunnen verliezen. Ook wordt er erkend dat brede en flexibele intelligentie één van de meest belangrijke geëvolueerde
aanpassingen is, en dat gedrag vanuit een bepaalde module wordt beïnvloed door culturele en educatieve factoren. Er
verschenen hierover twee boeken: ‘The Adapted Mind: Evolutionary Psychology and the Generation of Culture’ (1992,
door Barkow, Cosmides en Tooby) en ‘How the Mind Works’ (1997, door Stephen Pinker).
, Sociologen, evolutionair psychologen en evolutionaire wetenschappers blijven dergelijke vragen bestuderen. Ondanks
dat ze het niet altijd eens zijn over de details, is er grote consensus dat evolutie door natuurlijke selectie inderdaad waar
is en verantwoordelijk is voor de snelle toename van alle levensvormen op aarde.
Er zijn echter ook ‘creationistische wetenschappers’ die de onzekerheden van de evolutietheorie uitbuiten, en een
echo promoten van het oude argument van ontwerp. Maar deze creationistische visie is niet overtuigend omdat het veel
meer belangrijke problemen onopgelost laat dan de evolutietheorie. Het evolutionaire perspectief blijft een essentieel en
levendig aspect van de moderne psychologische onderzoeken en theorieën.
Samenvatting
Darwins evolutietheorie door natuurlijke selectie heeft een brede impact gehad, niet alleen op verschillende
wetenschappelijke disciplines, maar ook op de manier waarop we over onszelf denken: als menselijke wezens, onze
relaties met elkaar en onze samenleving. Darwins systematische observaties van de kenmerken van de wereld, tijdens
zijn reis met de Beagle, gecombineerd met de eerdere theorieën van zijn opa en het werk van Lamarck, Lyell en
Malthus, leidde tot het voorstel van een mechanisme waardoor evolutie kon ontstaan: natuurlijke selectie. Hij
suggereerde dat lokale omstandigheden constant die individuen selecteren die het best in die specifieke omgeving
passen, en er kunnen overleven en zich voortplanten. Veranderingen in de natuurlijke omgeving gedurende
opeenvolgende generaties, hebben gezorgd voor ontelbare variaties in selectieve druk. Dat leidde tot de geleidelijke
evolutie van duizenden soorten.
Darwin stelde ook dat mensen afkomstig zijn van dierlijke voorouders, en dat bepaalde menselijke emoties hier nog
overblijfselen van zijn. Zijn zorgvuldige observaties van de ontwikkeling van zijn zoon, gaf ondersteuning aan dit idee
dat individuele ontwikkeling zich voltrekt langs dezelfde stadia als dat van soorten. Dit was een van de eerste
babybiografieën, wat later de basis werd van onderzoeksmethoden gebruikt worden in de ontwikkelingspsychologie.
Verschillende aspecten van de evolutietheorie door natuurlijke selectie beïnvloeden de vorm en inhoud van de
wetenschappelijke psychologie. De algemene nadruk van de theorie ligt op adaptatie en functie, en werd in eerste
instantie m.n. gebruikt door de eerste psychologen in de V.S. Het belang van variatie als basis voor evolutie, gaf de
grondslag voor de psychologische studie naar individuele verschillen. En Darwins bewering dat dieren en mensen aan
elkaar gerelateerd zijn op een evolutionair continuüm, gaf een reden voor de comparatieve psychologie. Uiteindelijk
heeft Darwins theorie het vakgebied van de evolutionaire psychologie voortgebracht, waarin men zijn ideeën gebruikt
om huidige gedragingen, attitudes en kenmerken te verklaren, en wat een bloeiende academische onderneming is
geworden.
