VERBETER DE WERELD, BEGIN
BIJ DE OPVOEDING
Auteur: Micha de Winter
ISBN: 9789088501876
Druk: 6
2017
Opvoeding en Maatschappij
Universiteit Utrecht
Pedagogische Wetenschappen
Bachelor – Jaar 2 – Blok 1
,Inhoudsopgave
Voorwoord ..............................................................................................................................3
Hoofdstuk 1: De politiek als supernanny. Opvoeding, jeugdbeleid en de twee soorten vrijheid
van Isaiah Berlin .....................................................................................................................3
Hoofdstuk 2: De survival of the fittest child. Over rust, reinheid, regelmaat en Rouvoet. .........8
Hoofdstuk 3: Het moderne van kindermishandeling ..............................................................13
Hoofdstuk 4: Samen uit de opvoedingskramp. Naar een vitale pedagogische civil society. ..19
Hoofdstuk 5: Het algemeen belang als opvoedingsdoel. Pleidooi voor een democratisch-
pedagogisch offensief...........................................................................................................29
2
,Voorwoord
Er is een duidelijke relatie tussen de opvoeding en de manier waarop het er in de wereld aan
toe gaat. Die relatie werkt twee kanten op: als kinderen vanaf hun jeugd meekrijgen dat het
goed en normaal is om bij het minste of geringste erop los te slaan, dan zullen ze als
volwassene hoogstwaarschijnlijk niet gediend zijn van het poldermodel. Beroemde filosofen
en pedagogen legden een direct verband tussen de sociale en politieke misstanden uit hun
tijd en de manier waarop kinderen werden grootgebracht. Aan die analyse ontleenden ze de
ambitie om met behulp van pedagogische hervormingen de wereld te willen verbeteren. Dat
is, toegegeven, niet helemaal gelukt, hoewel er natuurlijk ook wel successen te melden zijn.
Zo heeft het onderwijs in de westerse wereld onmiskenbaar bijgedragen aan de emancipatie
van meisjes en vrouwen.
Volgens sommigen kunnen pedagogische ideaalbeelden echter ook levensgevaarlijk zijn:
dictators zijn er dol op en misbruiken opvoeding en onderwijs maar al te graag als instrument
voor indoctrinatie.
Om allerlei redenen is het tegenwoordig in elk geval niet meer hip om opvoeding en ‘de
toestand’ in de wereld met elkaar in verband te zien. We geloven niet meer zo in de
maakbaarheid en als iemand het in zijn hoofd haalt om opvoeding te willen inzetten om
maatschappelijke doelen te bereiken, dan wordt er al gauw het stempel van naïviteit of
staatsopvoeding opgeplakt. Bovendien draait alles om individuele kansen en ontwikkeling. In
de neoliberale cultuur is opvoeding vooral een persoonlijk project geworden. Ouders voelen
zich verantwoordelijk om hun project te laten slagen. En doe vooral geen beroep op anderen
in je omgeving! Daarentegen is het beroep op pedagogische experts de afgelopen decennia
explosief gegroeid. Die experts hebben zich steeds meer geprofileerd als specialisten in
gedragsregulering. Ze adviseren ouders om vooral consequent te zijn, goed gedrag te
belonen en verkeerd gedrag te negeren. Opvoeding lijkt daarmee een soort gedragstherapie
te zijn geworden. Maar is opvoeding een succes als het kind geen crimineel wordt?
In opvoeding, onderwijs en jeugdbeleid zou het om veel meer moeten gaan. Bijvoorbeeld om
het leren begrijpen en internaliseren van democratisch burgerschap, humaniteit en vrijheid.
Hoofdstuk 1: De politiek als supernanny. Opvoeding, jeugdbeleid en de
twee soorten vrijheid van Isaiah Berlin
In dit hoofdstuk worden de vrijheidsopvattingen van Isaiah Berlin aangehaald, om te laten
zien hoe eenzijdig ons denken over jeugd en opvoeding is geworden. We focussen alleen
nog op het beperken en inperken van gedrag van kinderen en ouders en vergeten de
positiviteit in opvoeding. Ontbreekt deze positieve oriëntatie, dan worden de problemen er
alleen maar door verergerd.
Opvoeding als therapie
Opvoeding is een strijdtoneel. Dat is logisch, want kinderen zijn vooral geneigd te doen wat
ze leuk vinden en dat is voor de meeste opvoeders geen wenselijke route. En omgekeerd
willen opvoeding soms dingen van kinderen die te veel gevraagd zijn. Binnen de opvoeding
werken dus continu allerlei spanningen tussen processen. Langeveld, een Nederlandse
pedagoog, noemde die ‘ingebakken spanningen’ antinomieën. Volgens Joho: oftewel
verhoudingen tussen twee processen die in balans moeten blijven. De antinomieën van de
opvoeding zijn:
1. De spanning tussen vrijheid en binding: kinderen willen vrijheid om te
experimenteren, te ontdekken, en ouders begrenzen die vrijheid zodat kinderen zich
niet bezeren of te ver gaan en in onveilige situaties belanden.
2. De spanning tussen ideaal en werkelijkheid: er moet voortdurende balans gezocht
worden tussen de mogelijkheden en behoeften van het kind en de vereisten voor de
3
, toekomst. Een overdreven focus op de toekomst legt een te grote druk op het kind,
terwijl te weinig aandacht voor de toekomst het kind te weinig uitdaagt om de wereld
te willen verkennen.
3. Cultuuroverdracht en cultuurvernieuwing: kinderen ingeleid worden in de bestaande
cultuur, de normen, waarden en gewoonten van de samenleving, maar ook de kans
moeten krijgen om zich te ontwikkelen tot kritische burgers die met elkaar hun leven
en toekomst vormgeven.
Toch staan deze spanningen in de hedendaagse opvoeding helemaal niet meer zo centraal
volgens de schrijver. Opvoeding lijkt een vorm van gedragstherapie te zijn geworden, ook te
zien in populaire programma’s. Het gaat hier om een consequent systeem van belonen en
ontmoedigen van gedragsuitingen gebaseerd op de bekende behavioristische
conditioneringsprincipes. Succesvolle opvoeding wordt ongeveer gelijk gesteld aan
gedragsregulering. Opvoedingsondersteuning bestaat uit het leren van effective parenting,
dat wil zeggen uit instructie hoe je ongewenst gedrag kunt vervangen door gewenst gedrag.
Zelden of nooit gaat het over de fundamentele en normatieve kwesties zoals de hiervoor
genoemde dilemma’s die inherent zijn aan de opvoeding; deskundigen wagen zich niet
graag op dit normatieve of ideologische terrein door hun gewenste neutraliteit – iets wat
onmogelijk is wanneer het om opvoeding gaat.
De focus op gedragsregulering heeft in het jeugdbeleid te maken met de effectiviteitscultus
die daar is gaan domineren. Effective parenting is goed meetbaar en wekt daarmee de illusie
dat opvoedingsproblemen te manipuleren zijn; dit geldt enigszins voor eenvoudig
probleemgedrag. Opvoeding als gedragsregulering laat snelle en zichtbare resultaten zien.
Maar gedragsregulering heeft weinig met opvoeden te maken, want daarbij gaat het om veel
complexere zaken zoals vorming van de persoonlijkheid en identiteit, en het ontdekken van
de zin van je bestaan.
Deze focus op gedragsregulering doet kinderen echter tekort. Onderzoek van belangrijke
opvoedingspsychologen gaan onder andere over de vraag waarom zoveel jongeren zich
vervreemd voelen van de samenleving en nauwelijks verbondenheid met anderen ervaren,
waarom zoveel geen flauw benul hebben welke zin ze aan hun leven kunnen geven en wat
hier natuurlijk aan gedaan moet worden. Veel van de problemen die wij tegenwoordig
individuele gedragsstoornissen noemen hebben een belangrijk cultureel en collectief
component: ze hebben te maken met de manier waarop het leven van de kinderen in de
samenleving is georganiseerd; hoe gezinnen en sociale netwerken daarin functioneren, hoe
jeugd- en onderwijsbeleid is vormgegeven, en meer algemeen: de aard van de
pedagogische cultuur in de politiek. Het aanpakken van deze problemen is daarmee ook een
complexe zaak. In de samenleving hebben snelle oplossingen de voorkeur. ADHD bestrijden
we liever met Ritalin dan door ons af te ragen in hoeverre onze tolerantiegrenzen van anders
functionerenden wellicht zijn afgenomen. Doordat ouders en professionals focussen op het
oplossen van op de voorgrond liggende problemen (ADHD, depressie, criminaliteit) met
gedragsregulering, gaan zij voorbij aan het werken aan een saamhorigheidsgevoel in de
samenleving, identiteitsvorming en verbondenheid. Interventies berusten vaak op een
versimpelde, gefragmenteerde analyse van het probleem. Er wordt maar een beperkt deel
van de mogelijke oorzaken aangepakt, meestal gelegen op het niveau van individuele
gedrag. ‘Grotere’ oorzaken worden niet aangepakt. Als er effectiviteit gemeten wordt, dan
gaat het steeds over individuele gedragsverandering.
Opvoeding in de politiek – versimpeling en polarisatie
Net als in de televisieprogramma’s, de opvoedingscursussen in de wetenschappelijke
pedagogiek zien we de voorkeur voor versimpelde en gefragmenteerde oplossingen in de
politiek bij de aanpak van jeugdproblemen en opvoeding. Politici gedragen zich als
gemankeerde supernanny’s, zij willen in tegenstelling tot supernanny’s (belonen van goed
4
